Morgunblaðið - 06.11.1994, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Öld
fíflsins
Ur nýjum bókum
HUGSUÐURINN og ríthöfundurinn Gunnar
Dal kemur víða við í samræðum sínum við
Hans Krístján Ámason í nýútkominni bók
undir heitinu Að elska er að lifa. í 200
sjálfstæðum köflum ræðir hann skoðanir
sínar og viðhorf um fortíð og framtíð.
Hér á eftir er gripið niður í bókinni
á örfáum stöðum og kaflarnir ekki
í samfelldri röð. Upphafskaflinn í
bókinni nefnist Öld fíflsins.
Ein af ljóðabókum þínum
heitir „Öld fífisins".
Segðu mér hvernig þú
gerir upp öldina okkar.
Era þetta ekki einstakir tímar sem
við nú lifum?
Já. Tuttugasta öldin er alveg ein-
stök öld. Þekkingin er meiri en hún
hefur nokkru sinni áður verið. Það
eru ijölmörg fræði sem þessi kynslóð
eða kynslóðir tuttugustu aidarinnar
læra fyrstar í sögu mannkynsins.
En þessar kynslóðir, sérstaklega á
fyrri hluta tuttugustu aldarinnar,
unnu líka það afrek að koma á nýju
þræiahaldi um hálfan heiminn. Okk-
ar samtíðarmenn sem nú eru um
sjötugt, hafa unnið það afrek að
fremja langsamlega stærstu fjölda-
morð mannkynssögunnar. Sumir
segja jafnvel að hún sé líkleg til að
vinna það afrek með tækni sinni að
koma manninum sjálfum á lista yfir
dýr í útrýmingarhættu.
Framan af öldinni hafa menn yfir-
leitt verið áttavilltir í öllum grund-
vallaratriðum. Öldin villtist snemma
inn í þijár blindgötur. Þessi drauma-
lönd eða útópíur eru í fyrsta lagi
ameríski draumurinn margnefndi,
money og sex, þá draumurinn um
hið kyrrstæða velferðarríki, og loks
draumurinn sem í upphafi var falleg-
asti draumurinn, draumur marxism-
ans um frelsi, jafnrétti og bræðralag
þar sem þúsund ára lausnir átti að
nota til að ráða er.danlega bót á öll-
um vandamálum mannsins. Sá
draumur breyttist eins og allir sjá
nú í hryllilegustu martröð sem
mannkynið hefur nokkurn tíma
þekkt. Eg álít að þessar leiðir hafi
reynst blindgötur fyrir manninn,
vegna þess að kjarni þeirra allra er
í raun og veru efnishyggja sem hafn-
ar kristindómi og andlegum verð-
mætum hans.
Ég get samt ekki sagt að maður-
inn hafi valdið mér miklum vonbrigð-
um þó að hann hafi villst inn í þess-
ar blindgötur. Maðurinn er sífellt
undrunarefni fyrir það hvað hann
er miklu betri en hann ætti að vera
þrátt fyrir allt. Menn skyldu halda
að samkvæmt frumeðli sínu ætti
maðurinn _að vera eigingjarn og
grimmari. I raun og veru er það svo
að maðurinn hefur aldrei sætt sig
við að vera einungis dýr. Allar bylt-
ingar mannsins hafa í eðli sínu
kannski aðeins verið byltingar gegn
dýrinu í honum sjálfum. Það er aldr-
ei réttlætanlegt að fórna þroska-
möguleikum mannsins og hamingju
fyrir óljós hugtök. Bræðralag og
sönn félagshyggja verður aldrei ann-
að en afleiðing fijálsra einstaklinga
sem fá tækifæri til að þroskast án
óeðlilegra þvingana. En þegar talað
er um frelsi þá er ég auðvitað ekki
að tala um frelsi dólgsins heldur sið-
menntað frelsi, ekki frelsi rándýrsins
heldur frelsi hins góðgjarna manns.
Án siðmenntaðs frelsis verður mað-
urinn aldrei maður. Við verðum að
gera greinarmun á slíku frelsi og
takmaraklausri fríhyggju, því frelsi
sem ekki er bundið af neinu sið-
gæði, er ekki annað en sjálfseyðing.
Stærsta stund íslandssögunnar
vegna þess að það sem hér
gerðist varð heimssaga
Síðasta skáldsaga mín „Harður
heimur" kom út árið 1993. Hún verð-
ur til af svipuðum orsökum og
„Æska í stríði", sem fjallar um ’68-
kynslóðina.' Ég byija að skrifa þessa
bók strax og stórveldafundurinn í
Reykjavík var haldinn. Ég var sann-
færður um það þá þegar, að þetta
væri ein af þeim stundum sögunnar
sem rithöfundur gæti ekki látið fram
hjá sér fara. Þetta var stund sem
einhver yrði að reyna að festa á
mynd. Tilgangur minn með bókinni
„Harður heimur“ var sá að verða
við þessari skyldu rithöfundar að
bregðast við líðandi stund. Það er
sannfæring mín, nú eins og þá, að
hér á þessum fundi og síðar þegar
afleiðingar hans komu í Ijós, hafa
íslendingar lifað stærstu stund ís-
landssögunnar. En það er ævinlega
svo, að þegar stórir atburðir gerast
þá sjást þeir ekki. Menn sjá þá yfir-
leitt ekki fyrr en löngu seinna. Ég
kalla þetta stærstu stund íslands-
sögunnar vegna þess, að með afger-
andi hætti breyttist íslandssagan í
mannkynssögu. Þetta gerðist einu
sinni áður, og þó ekki á jafn afger-
andi hátt. Það var að sjálfsögðu
þegar Islendingar „fundu" Ameríku.
Kristmann lagður í rúst
Þú segir að Kristmann Guð-
mundsson hafi fengið góða dóma í
ýmsum erlendum stórblöðum. Getur
þú nefnt dæmi um þetta?
Já. Ég get það. Skáldið Kristmann
Guðmundsson hlýtur að dómi allra
sanngjarnra manna að teljast í hópi
víðfrægustu íslendinga og þess
vegna einn þeirra manna sem þjóðin
stendur í mestri þakkarskuld við.
Hann vann það sjaldgæfa afrek að
fá bækur sínar þýddar á 36 tungu-
mál og hlaut fyrir þær ágæta dóma
frá þekktum bókmenntamönnum
víða um heim. Sjálfur hef ég oft
rekist á menn erlendis sem kunnu
skil á verkum Kristmanns. Þetta
kann að vera í litlu samræmi við þær
hugmyndir sem sumir yngri menn
gera sér um skáldskap Kristmanns
Guðmundssonar. Ég get bent þér á
máli mínu til sönnunar að Anders
Österling, ritari sænsku akadem-
íunnar, segir í ritdómi í Stock-
holmstidningen um „Gyðjuna og
uxann“: „Óvenjulegt afrek í norræn-
um bókmenntum sem fáir geta leik-
ið eftir.“ Eitt af stærstu dagblöðum
Ítalíu hefur eftirfarandi um Krist-
mann að segja: „Morgunn Iífisns er
læsilegri en flestar sögur frá Norður-
löndum.“ Og New York Times segir
um Morgun Iífsins: „Kristmann Guð-
mundsson er sambærilegur við
Sigrid Undset í þeirri gáfu að geta
látið allan straum skáldsögunnar
renna að einum ósi. Þetta er ágæt-
lega byggð saga. Það er ómögulegt
að lýsa þeim öflugu áhrifum sem
höfundinum tekst að skapa með
kunnáttu sinni. Honum tekst að láta
sérhvert atvik og hveija einustu
persónu vinna sitt hlutverk í heildar-
þróun verksins. Þetta er áhrifamikil
saga. Kristmann Guðmundsson ritar
af hugnæmri samúð og sálfræðilegri
skarpskygghi er skipar honum háan
sess í bókmenntum nútímans." Þetta
var upp úr New York Times. The
Times í London hefur þetta að segja:
„Bókin sýnir eftirtektarverðan
styrkleika. Hún hrífur lesandann og
heldur honum föstum frá byijun til
enda.“
Þannig dæmdu heimsblöðin verk
Kristmanns og fjöldi þekktra gagn-
rýnenda tóku í sama streng. Á Norð-
urlöndum hlaut Kristmann einnig
mikla viðurkenningu þekktra bók-
menntamanna. I Politiken er skrifað
um Kristmann Guðmundsson eftir-
farandi: „Boðskapur íslands til
Norðurlanda hefur ávallt verið merk-
ur. Mér var það Ijóst fyrir alvöru
þegar ég las hina nýju bók Krist-
manns Guðmundssoanr, „Det hellige
J§ell“. Með henni hefur þetta unga
skáld rutt sér til rúms í fremstu röð
meðal stórskálda Norðurlanda. Þó
sagan sé 500 blaðsíður hef ég aldrei
lesið jafn saman þjappaða bók, hvert
smáatriði er ómissandi. Þar við bæt-
ist að efnið er eitthvert hið umfangs-
mesta er fundið verður. Bókin eykur
þekkingu okkar á mannlífinu og
veitir innsæi í vandamál tímans. Það
sem gerir þessa bók að mikilli list
og sönnum skáldskap er að hún
dregur upp ljfandi safnmynd frá
landnámstíð íslands, en gegnum
hana talar til okkar hin leyndar-
dómsfulla rödd mannshjartans sem
er eins á öllum tímum. Við skynjum
gleði þess og angist, tryggð þess og
kvíða, hamingju og þrá.“ Þetta var
upp úr Politiken. I Folket i bild í
Svíþjóð segir eftirfarandi: „Krist-
mann Guðmundsson, hinn ungi Is-
lendingur, er skáld af náð guðanna.
Engum er fært sem honum að ljá
frásögn sinni Ijóma stálsins, dún-
mjúkt, og hina tæru Iýrík himins-
ins.“ Karl T. Hambro sem er höfund-
ur bókarinnar „Innrásin í Noreg“,
segir í Morgenbladet um Gyðjuna
og uxann: „Það liggur mikið starf
og rannsóknir til grundvallar hinni
nýju bók Kristmanns Guðmundsson-
ar. Saga þessi sem er rituð af stór-
merkri listrænni hugkvæmni og
sköpunargáfu, er táknræn lýsing á
þjóðfélagsháttum nútímans og þeirri
hættu sem menningunni stafar af
þeim. Kristmann Guðmundsson hef-
ur verið athugull sjáandi og ekki
einungis hvað viðvíkur skilningi á
arfi liðinna alda, hann hefur raun-
verulega skapað voldugt verk.“ Og
um „Den förste vár“ segir þessi sami
bókmenntamaður: „Mjög sjaldan
hefur hinu eilífá og ójarðneska vori
æskunnar verið lýst með eins skáld-
legum næmleik og djúpum skilningi
og hér er gert.“ I Þýskalandi ruddu
bækur Kristmanns sér snemma
rúms, og voru gerðar um þær tvær
kvikmyndir. Lengi voru þeir Gunnar
Gunnarsson, Jón Sveinsson (Nonni)
og Kristmann einir íslenskra skálda
sem Þjóðveijar kunnu einhver veru-
leg skil á. Sem sýnishorn úr dómum
þýskra blaða um bækur Kristmanns,
langar mig til að benda þér á um-
mæli dr. Ernst Harms í Berlinger
Tageblatt: „Furðulegt að orð skuli
geta skapað svo voldugan og jafn-
framt mildan samhljóm. Engu orði
er ofaukið. Hver þáttur er ofinn
spennu hins óvænta og þeir eru sam-
tengdir af meðvitaðri listtækni. Yfir-
sýn, skyggni og eðlileg heilbrigði
sem beinir huganum til velvildar og
án annarlegra sjónarmiða.“ í Frakk-
landi skrifar Leon Pineau í Journal
des debats um Morgun lífsins: „Mér
kemur það mjög á óvart, ef þessi
„Matin de la vie“ reynist ekki upp-
haf glæsilegs rithöfundarferils.“
I mínum augum var Kristmann í
eðli sínu göfugmenni. Lífsviðhorf
hans voru kristin og hann var alltaf
skjótur til sátta. Eg held að hann
hafi metið „Smiðinn mikla“ mest
bóka sinna, en hún fjallar um ævi
Krists. Sjálfur treysti hann á hand-
leiðslu hans þessa heims og annars.
Ég efast ekki um að honum hefur
orðið að trú sinni.
Hvað er það besta sem hægt er
að gera fyrir skáld og bókmenntir?
Eg lít svo á að mikið af þeim
vandræðum sem skáld hafa komist
í, stafi frá mönnum sem eru ævin-
lega að skipuleggja menninguna.
Þessir menn hafa gert fijálsum rit-
höfundum erfítt fyrir. Ég hef alltaf
tilheyrt hópi manna sem völdu sér
kjörorð sem er ættað frá Vilmundi
landlækni, en það er svona, stutt og
laggott: „Látið menninguna í friði.“
Þetta er það besta sem hægt er að
gera skáldum. En eins og kurmugt
er þá eru bækur sterkt afl. Áhrif
rithöfundar geta verið mikil. Þess
vegna hafa trúarhreyfingar og
stjórnmálahreyfingar iðulega reynt
að nota þetta afl sér til framdrátt-
ar. Það þekkjum við vel frá miðalda-
kirkjunni, við þekkjum þetta afskap-
lega vel frá tímabili nasismans og
við þekkjum það enn betur frá skelf-
ingartímabili marxismans. En okkar
kjörorð er: „Látið menninguna í
friði.“
Eigi að síður er það staðreynd að
skáld og rithöfundar fá oft illa borg-
aða vinnu sína og þau standa oft
höllum fæti gagnvart mönnunum
sem bjóða gull og græna skóga.
Þess vegna hafa margir rithöfundar
orðið allt of leiðitamir þeim sem
hafa verið þess megnugir að bjóða
upp á góða afkomu og velgengni í
lífínu. Kristmanni Guðmundssyni
stóð þetta einnig til boða þegar hann
kom heimsfrægur maður frá Noregi
á fund Kristins E. Andréssonar.
Kristmann segir síðar frá því í
ævisögu sinni að Kristinn E. Andrés-
son hafi kallað sig á fund og talað
tæpitungulaust: Hér er barist til
heimsyfirráða. Vertu með okkur og
við getum séð til þess að þinn frami
haldi áfram og aukist. Ef þú hins
vegar velur þann kost að ganga
gegn okkur þá eru þínir dagar tald-
ir sem rithöfundar!
Kristmann trúði þessu ekki og
skildi þetta ekki. Hann var skapríkur
maður og sagði einfaldlega; Nas-
istarnir buðu mér nákvæmlega þetta
sama. Ég sagði nei við þá og ég
segi nei við ykkur. Síðan var hann
lagður í rúst! Hann fékk hvergi neins
staðar gefnar út bækur erlendis.
Hann gafst hreinlega upp, eins og
eðlilegt er. Öil þjóðin hafði kjafta-
sögur í gangi um Kristmann til að
niðra hann sem mann og rægja hann
sem rithöfund. Og aldrei eitt auka-
tekið orð um það að þetta væri
maður sem ætti bækur á 36 tungu-
málum!
Sömu sögur má raunar segja um
Guðmund G. Hagalín og séra Sigurð
Einarsson skáld í Holti. Og að veru-
legu leyti einnig um Gunnar Gunn-
arsson rithöfund. Gunnar stóð t.d. í
því að hreinsa mannorð sitt fyrir
íslenskum dómstólum árið sem Lax-
ness fékk Nóbelsverðlaunin.
Sigurður Einarsson skáld
Þú talar um menn sem skildu
þessa hluti á undan öðrum. Getur
þú nefnt mér dæmi?
Já, mér kemur til hugar eftir-
minnilegur maður sem ég heyrði
halda ræður á Austurvelli á ungl-
ingsárum mínum. Þessi maður var
séra Sigurður skáld Einarsson, síðar
prestur í Holti. Skáldið sinnti mörg-
um störfum. Hann var alþingismað-
ur, hann var fréttastjóri útvarpsins
og auk þess kennari við Kennara-
skólann. Séra Sigurður Einarsson
var gott skáld og góður fræðimað-
ur. Hann skrifaði meðal annars mik-
ið rit um Einar skáld Benediktsson,
sem aldrei fékkst gefið út vegna tíð-
arandans. Skáldið séra Sigurður
Einarsson komst snemma í andstöðu
við þau öfl sem fóru hægt en örugg-
lega að taka öll völd í menningarmál-
um á Islandi þegar á fjórða áratug
aldarinnar. Skáldið var alla tíð tals-
maður mannúðar, og hann var bar-
áttudjarfur maður, en hann var að
sjálfsögðu ofurliði borinn. Þau sjón-
armið Sigurðar sem vinstrisinnaðir
gáfumenn skildu ekki og fordæmdu
á fjórða áratugnum, urðu íslending-
um yfírleitt ekki ljós fyrr en hálfri
öld síðar. Þó að önnur öfl hafi ráðið
í menningarmálum á íslandi síðustu
áratugina, þá hefur nú sannast að
stefna Sigurðar Einarssonar skálds
var rétt. Þótt þeir menn sem sigruðu
hafi á Vesturlöndum kallast gáfu-
menni, þá hefur reynslan þegar sýnt
að gáfur þeirra reyndust heimska.
Það reyndist heimska að reyna að
þurrka út eða falsa fortíðina. Það
reyndist heimska að reyna að skapa
hinn nýja mann úr eigin draumsýn-
um. Það reyndist heimska að trúa á
einhveijar þúsund ára lausnir til að
skapa nýjan heim. Menningarmaður
er raunar hrein andstaða við hinn
vinstrisinnaða gáfumann af þessari