Morgunblaðið - 05.02.1995, Blaðsíða 23

Morgunblaðið - 05.02.1995, Blaðsíða 23
22 SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 1995 MORGUNBLAÐIÐ MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1995 23 STOFNAÐ 1913 ÚTGEFANDI FRAMKVÆMDASTJÓRI RITSTJÓRAR AFKOMA ríkissjóðs var betri á síðasta ári en fjár- lög gerðu ráð fyrir. Það hefur ekki gerzt síðan árið 1984. Áætlanir fjárlaga stóðu til 9,6 milljarða króna halla. en hann varð 7,4 milljarðar eða 2,2 milljörðum minni en í fjárlög- um. Batinn í þjóðarbúskapnum leiddi til 5,5 milljarða króna hærri ríkissjóðstekna en fjár- lög gerðu ráð fyrir. Útgjöldin hækkuðu hins vegar minna en tekjurnar, eða um 3,2 millj- arða. Niðurstaðan er sem fyrr segir skárri en fjárlög stóðu til - í fyrsta sinni á tíu ára tímabili. Hrein lánsfjárþörf ríkissjóðs og tengdra aðila varð 5 milljörðum króna minni en áætlanir gerðu ráð fyrir. Friðrik Sophusson fjármála- ráðherra sagði á blaðamanna- fundi, þar sem hann gerði grein fyrir afkomu ríkissjóðs á árinu 1994, að heildarútgjöld hafi lækkað um 5,5 milljarða króna að raungildi frá árinu 1991. Sem hlutfall af lands- framleiðslu voru ríkissjóðsút- gjöld 27,2% 1993 en 28,4% árið 1991. Batinn í þjóðarbúskapnum segir til sín með ýmsum hætti: byijandi hagvexti, betri rekstrarstöðu útflutnings- greina, hagstæðum viðskipta- jöfnuði, hærri ríkissjóðstekjum og niðurgreiðslu erlendra skulda. Ástæður eru m.a. efna- hagsbati í umheiminum, auk- inn afli á fjarmiðum og stöðug- leikinn í þjóðarbúskapnum, lít- il sem engin verðbólga, lægri vextir og lægri skattar á at- vinnulífið. Því miður eru þessi bataein- Árvakur hf., Reykjavík. Haraldur Sveinsson. Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. kenni ekki föst í sessi. Og rík- issjóður er eftir sem áður rek- inn með miklum halla og til- heyrandi skuldasöfnun. En árangur sá, sem náðst hefur í ríkisbúskapnum með aðhalds- aðgerðum, hagræðingu og sparnaði, er mikilvægt skref til réttrar áttar. Þeim árangri þarf að fylgja eftir á næstu árum með því að nýta þennan efnahagsbata, sem vonandi verður ekki kæfður í fæðing- unni, til þess að eyða ríkis- sjóðshallanum og greiða niður skuldir ríkisins. REYNSLA DANA NIELS Helveg Petersen, utanríkisráðherra Dan- merkur, flutti fróðlegt erindi um 22 ára reynslu Dana af aðild að Evrópusambandinu á fundi VSÍ og Verslunarráðs á fimmtudag. Helveg Petersen segir það vera ljóst að lítil ríki á borð við Danmörku hafi mikil áhrif á ákvarðanatöku innan ESB og að tillit sé tekið til sjónar- miða þeirra. Það sé ekki stærð ríkja sem skipti mestu máli heldur það hversu vel þau rökstyðja kröfur sínar. Það væri viðtekin venja innan ESB að komið væri til móts við þarfir aðildarríkjanna og reynt að leysa vandamál er upp kæmu í samstarfinu. Danir hefðu til að mynda fengið fjöl- margar undanþágur frá hinum sameiginlegu reglum ESB. Helstu kostir aðildar væru hins vegar efnahagslegir og þýddi aðild að hinum innra markaði „óendanlega mögu- leika“ fyrir danskan útflutn- ing. Danski utanríkisráðherrann vék' einnig að umræðum um Evrópumál á íslandi og sagði marga vera þeirrar skoðunar að hér giltu önnur rök vegna þess hve háðir íslendingar væru sjávarútvegi. „Enn og aftur er það íslenska þjóðin, sem verður að vega þetta og meta. En er það sjálfgefið að ESB-aðild muni bitna á ís- lensku fiskistofnunum og fisk- veiðistefnunni? ... Það var reynt að setja [sjávarútvegs- samning Norðmanna við ESB] þannig fram að Norðmenn hefðu afsalað sér fiskinum sín- um og fiskverndar- og fisk- veiðistefnu vegna þess að hún yrði hluti af hinni sameigin- legu sjávarútvegsstefnu. Sú framsetning stenst hins vegar ekki.“ Danski utanríkisráðherrann sagði að samkvæmt hinni sam- .eiginlegu fiskveiðistefnu væri veiðiheimildum úthlutað á grundvelli hefðbundinna og sögulegra veiða og því hefði erlendum togurum ekki verið veittur aðgangur að miðum sem Norðmenn hefðu áður set- ið einir að. Helveg Petersen, sem var einn þeirra er samdi við Norðmenn fyrir hönd ESB, sagði einnig að það væri nær lagi að segja að ESB hefði orðið að taka upp fiskveiði- stefnu Norðmanna en öfugt. Þetta eru athyglisverð sjón- armið, sem danski utanríkis- ráðherrann setur þarna fram, þó að vissulega breyti það ekki því að íslendihgar hefðu aldrei getað fallist á sambærilegan sjávarútvegssamning og Norð- menn gerðu. Enda varð raunin sú að Norðmenn höfnuðu sjálf- ir aðild, ekki síst vegna óánægju með sjávarútvegs- samninginn. Helveg Petersen vildi ekki tjá sig um það, hverjir mögu- leikar Islendinga væru á að ná hagstæðari sjávarútvegs- samningi í viðræðum við ESB en Norðmenn. Svar við því fengist einungis í aðildarvið- ræðum. Líklega myndi það þó reynast erfiðara en fyrir Dani að fá undanþágur vegna sum- arhúsa á Jótlandi. BETRIAFKOMA RÍKISSJÓÐS 1 99 SIEG X uu »fried Lenz, þýzki skáld- sagnahöfundurinn, færir athyglisverðan efnivið í listrænan búning, svo sjaldgæft sem það er nú á dögum. Sögur hans hafa orðið mér eftirminnileg- ar af þeim sökum. Bakhjarl þeirra er mikill listamaður sem hefur stíl og andrúm á valdi sínu. Það er hvað nauðsynlegast þeim sem hlaða nýjan heim úr hugsunum okkar og veruleika. Lenz fjallar um ábyrgð og ekkisízt sekt; og almenningsálit á háskatímum; en þó einkum um sök og siðferði. Kannski einnig réttlæti; en þá einkum sök andspænis réttlæti. Almannarómur sem er einhver eft- irminnilegasta og bezt fléttaða skáldsaga sem ég hef lesið er áleit- in umfjöllun um ábyrgð eins manns andspænis fjölda. Getur það verið réttlætanlegt í stríði að aðrir séu drepnir sem gíslar fyrir hefndar- verk andófsmanns? Á hann að segja til sín í því skyni að þyrmt sé lífi saklausra manna? Eða á hann að taka á samvizku sína og sektartilfínningu að saklaust fólk sé drepið einsog flug- ur í því skyni að vernda félaga sína í frelsissveitum? Ég veit það ekki. En það sem meira er, Sieg- fried Lenz gerir ekki heldur kröfu til að vita það. Þess vegna m.a. er skáldsaga hans jafn- sterk, áleitin og eftirminnileg og raun ber vitni. í Vitaskipinu er fjallað um aðra ábyrgð, ekki ómerkari. Ábyrgð skipstjóra andspænis misyndis- mönnum sem taka skip á honum. Það er athyglisvert að sjá hvemig skipshöfnin og glæpamennimir verða “allt í einu fangar ástands sem gerir okkur háða hvor öðr- um“, einsog skipstjórinn segir við doktor Caspary, erkibófann. En orð hins síðarnefnda mættu verða okkur þónokkurt íhugunarefni á þeim skinheilögu tímum sem við nú lifum. “Hver maður, hver ein- asti maður, getur gengið inní hlut- verk sakbomings, ríkir sem fátæk- ir, ekkjur jafnt sem munaðarleys- ingjar. Takið þér hvem sem er, og ég skal ábyrgjast yður að það er unnt að sanna á hann eitthvað sem hann samkvæmt almennum lögum ætti að sitja inni fyrir í tvö ár, og þarf ekki einu sinni strangan dóm til. Sú staðreynd að heimurinn er ekki orðinn að einum allsheijar dómstól liggur í því að dómurum er íþyngt með óhæfilegri vinnu, og líka í því að í bráð er ekki um neinn að ræða sem kærir þá sjálfa“. Svo mörg eru þau orð. Skipstjórinn verður að lokum fyrir skoti. Við vitum ekki hvort hann lifir af eða ekki, eigum ekki að vita það. En hann spyr son sinn sem er með honum í þessari ferð, Er allt komið í lag? Allt, svarar drengurinn. Á því háskalega and- artaki náðu feðgarnir saman. Er allt komið í lag? Mig langar að þakka þýðandanum að hann skyldi ekki hafa sagt, Er allt í lagi? Þá hefði hann skilið okkur eftir á flat- lendi sem hefði eyðilagt lokaáhrif- in. Það er semsagt ekki sama hvernig þýtt er. Bogi Ólafsson varaði nemendur sína við alltílagi frösum, þegar hann kenndi okkur íslenzku í enskutímum í MR. Þar var kennd íslenzka í öllum tímum — einsog í Bessastaðaskóla. M (meira næsta sunnudag) HELGI spjall IMERKILEGRI RITGERÐ UM Jón Leifs, sem birtist í tímarit- inu Andvara árið 1990, segir Hjálmar H. Ragnarsson, tón- skáld, m.a.: „Jón leit á líf mannsins hér á jörðu sem bar- áttu, og í hans huga var tak- mark allrar sannrar listar það, „að gefa mönnum þrek til að þola raunir lífsins — gera menn sterkari“. Þessi um- mæli Jóns lýsa karlmennsku, þeirri sömu karlmennsku, sem einkennir tónlist hans og sem gerði honum kleift að standa af sér þær raunir, sem hann varð fyrir á lífs- leið sinni. Án baráttuviljans og án þeirrar auðmýktar, sem hann bar fyrir hinum æðri lögmálum listar sinnar, hefði Jón aldrei fyllt það stóra hlutverk, sem hann ungur að árum ætlaði sér í þessum heimi. Síðast en ekki sízt var hann sannur í list sinni og hann bar gæfu til þess að lúta sjálfur þeim innri röddum listamannsins, sem er uppspretta köllunar hans og hug- sjóna. Nú er það verk okkar íslendinga að sanna, að við höfum verið þess verðir að hafa átt listamann eins og Jón Leifs.“ Enginn íslendingur hefur lagt jafn mik- ið af mörkum til þess að færa sönnur á það og Hjálmar H. Ragnarsson sjálfur. Hann skrifaði ítarlega ritgerð til meistara- prófs við Cornellháskóla í Bandaríkjunum um Jón Leifs, ævi hans og verk. Á þeim tíma var lítið til af heimildum um Jón Leifs en ritgerð Hjálmars H. Ragnarssonar var síðan dreift til helztu tónlistarstofnana og safna. Einn þeirra sem kynntist verkum Jóns Leifs fyrir milligöngu Hjálmars H. Ragnarssonar var sænski tónlistargagn- rýnandinn Carl-Gunnar Áhlen, sem síðar skrifaði ítarlega grein um Jón Leifs í sænskt tónlistartímarit, sem Morgunblaðið birti í heild í Lesbók blaðsins á árinu 1990. Þetta ræktunarstarf Hjálmars H. Ragn- arssonar hefur nú skilað þeim árangri, að Jón Leifs er að komast á blað, sem eitt af helztu tónskáldum í Evrópu á þessari öld. Sænski útgefandinn Robert von Bahr, sem hefur tekið sér fyrir hendur að gefa öll verk Jóns Leifs út á diskum, telur Jón Leifs standa jafnfætis tónskáldum á borð við Sibelius og Bela Bartók. Innan skamms verður fullgerð kvik- myndin „Tár úr steini", en kvikmyndin er skáldverk, sem byggt er á þáttum úr ævi Jóns Leifs á fjórða og fimmta áratugnum. Handritið er skrifað af Hjálmari H. Ragn- arssyni, Hilmari Oddssyni og Sveinbimi I. Baldvinssyni og er Hilmar leikstjóri en Hjálmar tónlistarstjóri myndarinnar. Þeir sem nú eru á miðjum aldri minnast þess, að Jón Leifs var ekki í hávegum hafður fyrir tæplega hálfri öld manna á meðal. Yfírleitt var talað um tónlist hans í háðskum tón. Kannski er það hlutskipti mikilla listamanna að vera misskildir af samtíma sínum og er það þó ekki einhlítt. Hitt fór ekki á milli mála, að flutningur Sinfóníuhljómsveitar æskunnar á Baldri eftir Jón Leifs var ekki bara upplifun held- ur opinberun fyrir þá, sem á hlýddu. Nú eru komnir út tveir diskar með tónverkum Jóns Leifs, sem unun er á að hlýða. í ritgerð sinni í Andvara rifjar Hjálmar H. Ragnarsson upp, að Jón Leifs hafi árið 1922 birt grein í Skírni, sem hann nefndi „íslenzkt tónlistareðli“ og fjallar um ís- lenzku þjóðlögin, eðli þeirra og einkenni. í ritgerð þessari segir Jón Leifs m.a.: „Eðli- lega hefur andi íslenzkra þjóðlaga mótast af náttúru landsins og hörmungum þeim, sem á þjóðinni dundu. Djúpa alvöru flytja lögin og hrikaleik og harðneskju meiri en nokkur önnur þjóðlög. Það er oft sem bit- ið sé á jaxl og tönnum gníst gegn örlögun- um. Gleðskapar verður einnig vart, en þá lendir oft í harðgerðum (groteskum) gáska og köldum hlátri. Ríkir þar rammíslenzkur andi og sá norrænasti. Trúarauðmýkt og þokuþunglyndi má einnig finna, en oftast býr þar undir hulin harðneskja. Fagurt tákn þess, að örlögin fá ekki bugað Islend- inga.“ Er til betri lýsing á tónverkum Jóns Leifs sjálfs? Það er eins og landið sjálft, hrikaleg en falleg náttúra þess og örlög REYKJAVIKURBRÉF Laugardagur 4. febrúar fólksins, sem hefur byggt það í þúsund ár bijótist fram með einhveijum óskiljan- legum frumkrafti í verkum þessa manns. Enda sagði hann í samtali við Matthías Johannessen hér í Morgunblaðinu árið 1959: „Það er reisn yfir landinu. Það er stolt í þessum línum. Hándel á þessa reisn stundum. Hann hefur norrænt yfírbragð. Ég er þjóðernissinni. Ég álít að ísland hafí hlutverki að gegna í listinni." Ákafur þjóðernis- sinni ATHYGLISVERÐ- ur kafli er í And- varagrein Hjálmars H. Ragnarssonar um Jón Leifs, sem lýsir stöðu hans og verka hans á fjórða áratugnum, áratug mikilla umbrota og örlaga í Evrópu. Þar segir Hjálmar m.a.: „Á fyrri hluta fjórða áratugarins voru tónsmíðar Jóns fluttar opinberlega víðs vegar um meginlandið og sumar þeirra margsinnis. Jón ferðaðist á milli útvarpsstöðva til að kynna tónlist sína og hún barst á öldum ljósvakans til fjar- lægra landa. Fréttir birtust reglulega í íslenzkum blöðum um þá velgengni, sem Jón átti að fagna á erlendum vettvangi, en það var honum sérstakt kappsmál að sanna fyrir löndum sínum heima, að frami hans í útlöndum væri raunverulegur en ékki raup eitt. . . Það varð fremur til þess að ýta undir velgengni Jóns í Þýzkalandi en hitt, að kenningar hans um þjóðlegar rætur listanna féllu í góðan jarðveg hjá ýmsum hugmyndafræðingum þjóðernis- sósíalismans, þó svo að skilningur þeirra á þeim ætti sér aðrar forsendur en þær, sem Jón byggði kenningarnar á. Jón var ákafur þjóðernissinni, eins og tónsmíðar og skrif hans um listir og menningarmál bera greinilega vott um, og þjóðernistil- finningin átti sér djúpar rætur í hjarta hans — gegnsýrði alla hans hugsun: „Ég ólst upp á tíma hörðustu baráttunnar um sjálfstæði íslands og teygaði í mig ættjarð- arástina — ef svo má að orði komast — og ættjarðarstefnuna, svo að hún var, frá því að ég fyrst man eftir mér, mín sterk- asta tilfínning — eins og nokkurs konar frumstætt náttúruafl, sem óx við áhrif umhverfisins.“ Jón taldi íslendinga ennþá vera kúgaða af oki hinnar dönsku herraþjóðar og hann sakaði þá um hjáleigumennsku og ræfíl- skap til bæði andlegra og líkamlegra starfa. Hann dáði fornmenningu íslend- inga, sem hann taldi hafa verið keyrða í dróma á 13. öld vegna kúgunar erlendra þjóða og hann vildi endurreisn þeirrar menningar. Þá endurreisn taldi hann vera helztu von Evrópuþjóða um menningarlega viðreisn á tímum ríkjandi niðurlægingar. Það má ætla, að kúltúrkenningar Jóns hafi að ýmsu leyti samrýmst kenningum nazista um endurreisn norrænnar menn- ingar og yfirburði hins norræna kynstofns fram yfir aðra en þó var svo ekki. Hug- myndir Jóns byggðust á rétti smáþjóða til sjálfstæðis og menningarlegrar reisnar en nazistar stefndu að heimsyfírráðum og drottnun hins aríska kynstofns yfír öðrum. Hvergi hafa fundist neinar heimildir um, að Jón hafi gengið erinda hinna þýzku valdhafa og söguburður um, að hann hafí verið nazisti, hefur margsinnis verið hrak- inn. Þessi söguburður var ekki sízt ósann- gjarn fyrir þá sök, að í æðum konu hans og tveggja dætra rann gyðingablóð og var því hans nánasta fjölskylda í stöðugum lífsháska vegna ofsókna hinna blóðþyrstu valdhafa Þriðja ríkisins. Að sögn Jóns bönnuðu nazistar opinberan flutning á verkum hans árið 1937 en þó fengust undanþágur frá þessu banni tvisvar eða þrisvar til ársins 1941.“ Tónverk Jóns Leifs I ANDVARA- greininni fjallar Hjálmar H. Ragn- arsson töluvert um tónverk Jóns Leifs. Hann segir m.a.: „Tónverk Jóns frá árun- um 1920 til 1935 eru um margt áhuga- verðari en mörg síðari verk hans; þau eru fjölbreyttari hvað varðar efnivið og efni- stök en þau verk, sem hann skrifaði síðar og þau bera með sér kraft og hömluleysi hins leitandi listamanns, sem enn hefur ekki fundið sér fastmótaðan stíl eða kom- ið sér upp tónsmíðalegum venjum. Enn- fremur má finna í þessum verkum flest þau tónfræðilegu atriði og flestar þær tón- smíðaaðferðir, sem Jón notaði í síðari verk- um sínum.“ Hjálmar H. Ragnarsson segir, að Kon- sert fyrir orgel og hljómsveit op. 7 sé „eitt magnaðasta tónverk Jóns“ en það var flutt í Berlín árið 1941. Kristján Albertsson var á tónleikunum og lýsir þeim m.a. svo: „Ég sat á svölum og sá ekki niður í salinn, sá ekki að fólk var að ganga út allan tímann meðan verkið var leikið, svo að örfáir voru eftir í lokin ... Ég hitti Jón Leifs á eftir í herbergi hans að sviðsbaki. Inn kom liðs- foringi í einkennisbúningi, teinréttur og hvatlegur, rétti tónskáldinu nafnspjald sitt og sagði: „Má ég þakka yður. Ég skamm- ast mín fyrir landa mína í kvöld“ — hneigði sig og fór.“ Og enn segir Hjálmar H. Ragnarsson um tónsmíðar Jóns Leifs: „Á árinu 1939 lauk hann við smíði stærsta verks síns til þess tíma, Eddu I, Oratorium — Sköpun heimsins op. 20 fyrir tvo einsöngvara, blandaðan kór og sinfóníuhljómsveit. Þetta verk er í þrettán þáttum og voru tveir þeirra fluttir á hljómleikum í Kaupmanna- höfn 1952. Áheyrendur á hljómleikunum í Kaupmannahöfn brugðust við tónlist Jóns með flissi og hlátrasköllum ...“ Hjálmar H. Ragnarsson segir að Sögu- sinfónían op. 26 sé stærsta verk Jóns Leifs frá stríðsárunum. Hún var frumflutt í Helsinki árið 1950. Um verkið sagði tón- listargagnrýnandi Aftenposten í Ósló: „Það er sá versti djöfulgangur (jævligste spek- takkel), sem ég fyrir mitt leyti hef nokk- unr tíma heyrt eina hljómsveit framleiða í einu, formleg uppbygging verksins var eins dauð og storkið hraun.“ Jón Leifs missti aðra dóttur sína á árinu 1947. Hjálmar segir í Andvaragreininni: „Jón fékk útrás fyrir harm sinn yfir dauða Lífar í tónsmíðunum. Hann samdi þijú undurfögur verk í minningu hennar, Requi- em (sálumessu) op. 33 fyrir blandaðan kór, Erfiljóð — In memoriam op. 35, fyrir karlakór og strengjakvartettinn Vita et mors op. 36. Þessi verk lýsa öll stirnaðri sorg og djúpum sársauka en um leið kveikja þau von hjá áheyrandanum um eilíft líf og birtu. Kvartettinn er í þremur þáttum (Bernska, Æska og Sálumessa — Eilífð), en hið kyrrláta Requiem, sem sam- ið er við ljóð Jónasar Hallgrímssonar og við brot úr þjóðvísum, er ein óslitin hljóma- dýrð, Þessi hljómadýrð líður áfram í hægu hljóðfalli, sem í senn minnir á öldufall sjáv- arins og á hreyfingu barnsvöggunnar." Fleiri dæmi mætti rekja úr Andvararit- gerð Hjálmars um verk Jóns Leifs en hér verður látið staðar numið. 100 ár A ARINU 1999 verða eitt hundrað ár liðin frá fæðingu Jóns Leifs. Á því ári er ástæða til að íslenzka þjóðin sýni þessum merka listamanni þann sóma og þá virðingu, sem hann varð ekki aðnjót- andi í lifanda lífi. Við eigum að stuðla að því, að hinum stórhuga sænska útgefanda takist að hrinda í framkvæmd þeim áform- um að gefa öll tónverk Jóns Leifs út á diskum. Jafnframt er ástæða til að hefja undir- búning að því að helztu tónverk hans verði flutt hér á íslandi á því ári. Til þess þarf mikinn undirbúning og ekki seinna vænna að hefjast handa um hann. Til viðbótar er ástæða til að stuðla að kynningu þeirra í útlöndum eins og kostur er. Loks er fyllsta ástæða til að hafizt verði handa um ritun ævisögu Jóns Leifs og að því stefnt að hún komi út á árinu 1999. Ekkert af þessu gerist af sjálfu sér. Hér er um viðameira verkefni að ræða en svo, að einstaklingar rísi undir því. Þess vegna er eðlilegt að menntamálaráðuneytið hafí forystu um að samræma þennan undirbún- ing. „Áárinu 1999 verða eitt hundr- að ár liðin frá fæðingu Jóns Leifs. Á því ári er ástæða til að ís- lenzka þjóðin sýni þessum merka listamanni þann sóma og þá virð- ingu, sem hann varð ekki aðnjót- andiílifandalífi.“ t

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.