Morgunblaðið - 17.06.1995, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 17. JÚNÍ 1995
AÐSENDAR GREIIMAR
MORGUNBLAÐIÐ
I.
Háin
ÞANN 17. júlí 1627 fóru serk-
neskir sjóræningjar ránshendi um
Vestmannaeyjar, drápu 35 manns,
tóku 240 fanga og fluttu á þræla-
markað í Alsír. Árið 1636 voru
um 35 íslendingar keyptir úr
ánauð og náðu 27 þeirra til ís-
lands 1637, þar á meðal Guðríður
Símonardóttir (fólki hafði einnig
verið rænt í Grindavík og Aust-
ijörðum).
í fjalli því í Vestmannaeyjum,
er Há nefnist leyndist Oddur for- _
maður Pétursson og barg þar með
lífi sínu.
276 árum síðar er afkomandi
} Odds, Sveinn Magnús Sveinsson
að leik í Hánni, þá 12 ára, árið
1903.
Félagar hans kalla: „Svenni,
passaðu þig, það er steinn að losna
efst í Hánni og stefnir á þig“.
Sveinn hleypur niður Hána, en
nákvæmlega í veg fyrir steininn,
sem skellur á höfði hans, svo hann
rotast. Varð af mikð sár, en ekki
banvænt.
í tvígang hefur Háin þannig
orðið örlagavaldur í ætt minni, en
Sveinn Magnús Sveinsson var fað-
ir minn, fæddur 17. okt. 1891,
dáinn 23. nóv. 1951.
n.
Árið 1943 kem ég í fyrsta sinni
til Vestmannaeyja, seint í júlí. Frá
Reykjavík er farið með áætlunar-
bifreið Páls þess, er hafði sérleyfið
til Stokkseyrar. Frá Stokkseyri var
siglt með vélbátnum Gísla John-
sen, sem var um 40 tonna bátur.
Tók siglingin til Eyja um þrjár
stundir. Ég hafði ráðið mig í vinnu
hjá föðurbróður mínum, Ársæli
Sveinssyni og hans ágætu konu,
Laufeyju Sigurðardóttur, en heim-
ili þeirra stóð að Vestmannabraut
68 og var hús þeirra nefnt Fagra-
brekka.
Dvaldist ég í Eyjum í sjö vikur
við hin margvíslegustu störf, aðal-
lega byggingarvinnu (Strandaveg-
ur 80), en einnig aðdrætti til
Skipasmíðastöðvar Vestmanna-
eyja, sem Ársæll rak. Þar var í
smíðum vélbáturinn Kári, 60-70
tonna bátur og minnist ég þess
sérstaklega, er við reistum kjölinn
að Kára. Þar þurfti samstillt átak.
Einnig var gripið í heyskap, en
frændi hafði tvær kýr í fjósi og
þurfti að afla heyja til þeirra.
Ég varð strax hugfanginn af
'j. fegurð Eyjanna, og hinni tignar-
legu fjallasýn, þegar sólin bakar
Eyjafjallajökul í allri sinni dýrð.
Þó bar skugga á dvöl mína í
Eyjum þetta sumar, en það var
hið mikia slys á Þjóðhátíðinni, er
níu manns dóu af völdum tréspíra-
eitrunar.
Ég hélt heim í september vestur
til Reykjavíkur með Gísla Johnsen
og hafði bundist frændfólki mínu
og Vestmannaeyjum órjúfandi
böndum.
III.
Á næstu árum kom ég nokkrum
sinnum til Eyja með „Þríburun-
_um“, en svo voru nefnd þrjú skip
Eimskipafélags íslands hf., Goða-
foss, Dettifoss og Lagarfoss, sem
smíðaðir voru hjá Biirmeister &
Wein A/S í Kaupmannahöfn á
árunum 1948-50. Einnig tók ég
þátt í nokkrum þjóðhátíðum Eyja-
skeggja.
14. nóvember 1963 hófst gos í
Surtsey, sem svo var nefnd síðar.
Matsveinn á ísleifi II., Óli Vest-
mann að nafni, var sá fyrsti, sem
kom auga á hræringarnar í yfir-
borði sjávarins og kallaði til félaga
sinna: „Það er skip að brenna og
næstum sokkið“. Skipstjórinn
Guðmar Tómasson og aðrir úr
áhöfninni komu nú upp á dekk og
áttuðu sig ekki strax á fyrirbær-
inu, en einn mælti þó: „Ég hefi
aldrei séð skip sökkva upp á við.“
Ég hélt til Eyja tveim dögum
síðar, eða 16. nóvember. Fékk far
'ásamt fleirum með Gulltoppi, 70
MYND af málverki Júlíönu Sveinsdóttur af Vestmannaeyjum frá 1926.
Vestmanna-
ejrjabréf
Uppgjöf hefur
aldrei veríð til í orða-
bók Vestmannaey-
inga, segir Leífur
Sveinsson, sem telur
að æðruleysi, dugn-
aður og óbilandi trú
á handleiðslu Guðs
hafí dugað þeim
best í gosinu.
Mestar áhyggjur höfðu menn
af höfninni. Myndi hún lokast? Svo
mjög óttuðust menn lokun hafnar-
innar, að reynt var að ná sam-
bandi við látna Vestmannaeyinga
á miðilsfundi, hvort þeir gætu sagt
fyrir um örlög hafnarinnar. Sam-
band náðist við þá Þorstein í Lauf-
ási og Ársæl á Fögrubrekku og
þeir spurðir um örlög hafnarinnar.
Þeir svöruðu: „Það mun standa
tæpt, en á meðan við erum ein-
hvers megnugir, munum við
spyrna á móti hraunstraumnum
héðan að handan."
Væntumþykja Vestmannaey-
inga á heimabyggð sinni á sér
engin takmörk, hún nær langt út
yfir gröf og dauða. Einu sinni
Vestmannaeyingur, alltaf Vest-
mannaeyingur.
V.
Einasta húsið, sem enginn hlut-
ur var fluttur úr í gosinu 1973,
var Landakirkja. Georg David
Anthon (1714-1781) teiknaði
Landakirkju og er uppdráttur hans
dagsettur 22. apríl 1773. Gas frá
gosstöðvunum skemmdi orgel
kirkjunnar, en aðrar skemmdir
tonna vélbát úr Eyj-
um, út að gosstaðn-
um. Ósvaldur Knud-
sen var með í för og
hugðist hann kvik-
mynda, en erfitt var
um vik því vikurhríðin
skall á bátnum með
litlum hléum. Ég hafði
stjórn á glugga í stýr-
ishúsinu og opnaði
hann annað slagið,
hélt um axlir Ósvaldar
og sagði: „Myndaðu
nú.“ Tókst myndatak-
an sæmilega hjá Ós-
valdi, nema hvað
nokkuð var orðið
skuggsýnt undir það síðasta.
Ferð þessi varð ógleymanleg
öllum, sem hana fóru, og til
Heimaeyjar komumst við klakk-
laust um kvöldið.
En að nokkrum manni dytti í
hug, að það ætti eftir að gjósa á
Heimaey. Það fannst mönnum
fjarstæða.
IV.
Þann 23. janúar 1973 opnaðist
1.500 metra löng gossprunga á
austanverðri Heima-
ey, skammt austan við
V estmannaeyj abæ,
með eldgosi, sem lauk
eigi fyrr en 3. júlí
sama ár.
Fjarstæðan var
orðin að staðreynd.
Giftusamlega tókst
að flytja fólkið til
lands, alls um 5.000
manns. Vel var tekið
á móti Eyjaskeggjum
uppi á landi, allir
hjálpuðust að við að
útvega húsnæði
handa flóttafólkinu,
þannig að undrafljótt
voru allir komnir í húsaskjól.
Sannaðist hér hið fornkveðna: „Að
þegar býður þjóðarsómi, þá á ís-
land eina sál.“
í fímm mánuði börðust menn
við eldinn, en heimurinn fylgdist
í ofvæni með þessari hetjulegu
baráttu mannsins við náttúruöflin,
sem engu virtust ætla að eira.
Og mennimir höfðu að lokum
sigur, þótt herkostnaðurinn væri
mikill, 400 hús eyðilögðust og 400
skemmdust.
urðu ekki á kirkjunni eða búnaði
hennar. Heimsókn í Landakirkju
skilur engan eftir ósnortinn. And-
rúmsloftið þar er svo jákvætt, að
menn ganga þaðan út endurnærð-
ir á sál og líkama.
Kirkjugarðurinn fór næstum því
í kaf af gosösku. Kirkjugarðshliðið
stóð þó aðeins upp úr og á bogan-
um yfir hliðinu mátti lesa þessi
orð úr 14. kafla,_ 19. versi Jóhann-
esarguðspjalls: Ég lifi og þér mun-
uð lifa.
Myndin af boganum fór út um
allan heim og var jafnvel talin
mynd ársins í alþjóðlegri mynda-
samkeppni.
VI.
Meðal gesta, sem komu til Eyja,
þegar hafist hafði verið handa að
byggja upp eftir gosið, var Anker
Jörgensen forsætisráðherra Dana.
Hann taldi óhugsanlegt, að Danir
hefðu látið sér til hugar koma
enduruppbyggingu við slíka ógn,
sem Heimaeyjargosið var.
En íslendingar láta ekki bug-
ast. Hekla, Katla, Askja, Krafla
og nú síðast Eldfell, hafa reynt
að hræða úr okkur líftóruna, en
ekki tekist.
Við útför Ársæls Sveinssonar
frænda míns árið 1969 mælti séra
Þorsteinn Lúther Jónsson eitthvað
á þessa leið: „Tvennt var það, sem
Ársæll mat mest í lífinu, en það
var karlmennska og drengskap-
ur.“ í minningargrein, sem Arsæll
reit í Ægi um Þorstein í Laufási,
sagði hann: „Þorsteinn mat ávallt
Eyjahag framar eigin hag.“
Þessir eiginleikar skýra
kannske, hvers vegna Eyjarnar
eru okkur svo kærar, sem þangað
eiga ættir að rekja.
VII.
22 árum eftir gos
Klukkan 13.30 föstudaginn 9.
júní s.l. hefur Ásdís Fokkersdóttir
sig til flugs af Reykjavíkurflug-
velli áleiðis til Vestmannaeyja. Nú
ætla ég að líta Eyjarnar augum í
fyrsta skipti frá því að eldgosinu
var aflýst þann 3. júlí 1973, en
um það leyti var ég síðast í Eyjum.
Hvað hafði breyst á 22 árum?
Skyldi ég þekkja Eyjarnar mín-
ar aftur?
Eftir þriðjung stundar er lent í
Eyjum og heilsa þær með glamp-
andi sólskini, svo ég legg þegar
af stað áleiðis til bæjarins, gang-
andi.
Ekki leið á löngu, þar til bifreið
var stöðvuð og mér boðið far að
Byggðasafninu, en þar hafði ég
mælt mér mót við safnvörðin Jó-
hann Friðfinnsson.
Það er margt forvitnilegt að sjá
á safninu, en mesta athygli mína
vöktu stígvél, sem talin eru vera
af Jörundi .hundadagakonungi.
Stöðugur straumur fólks er á safn-
ið og fræðir Jóhann það um hina
aðskiljanlegu muni, sem þar ber
fyrir augu. Fólkið er hrifið og
lætur það óspart í ljósi.
Frá safninu geng ég í átt að
hraunjaðrinum, yfir spítalalóðina
og eftir Heimagötu. Hrikalegt er
að sjá hraunjaðarinn rétt fyrir ofan
húsin, en í einu þeirra býr kunn-
ingi minn, Jón Hjaltason lögmað-
ur. Það er ekki hræðslugjarnt fólk,
sem flytur aftur í hús sem þessi,
en ef lýsa skal þeim eiginleikum,
sem best dugðu Eyjaskeggjum í
gosinu, þá eru það æðruleysi og
dugnaður, samfara óbilandi trú á
handleiðslu Guðs. Magnús H.
Magnússon bæjarstjóri bar hita
og þunga hinna fimm mánaða,
sem gosið varði, en samvinna
þeirra Þorbjöms Sigurgeirssonar
eðlisfræðings og Sveins Eiríksson-
ar slökkviliðsstjóra á Keflavíkur-
flugvelli (Pattons) vakti einnig
heimsathygli. Að kæla hraun-
straum með sjó hafði aldrei verið
reynt áður í sögunni. Hugvit og
kraftur unnu hér saman það þrek-
virki, að kæla Kölska svo hressi-
lega, að hann gafst að lokum upp.
I miðbænum hefur margt
breyst. Samkomuhús Vestmanna-