Morgunblaðið - 30.08.1995, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 30. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Skóli — til hvers?
2.grein
í þESSARI grein,
sem er önnur í röð um
skólamál, verður
skýrt frá kenningum
nokkurra uppeldis-
frömuða, frá Come-
niusi á 16. öld til Dew-
eys og Maríu Mont-
essori á 20. öld. Einn-
ig fjalla ég um upphaf
ísl. barnaskólans sem
var stofnaður 1907.
Uppeldisfrömuðir
„stofnun
Skóli er
sem veitir kerf-
isbundna fræðslu". Þannig er hug-
takið skilgreint í íslensku alfræði-
orðabókinni (1990) og þannig
munu flestar þjóðir, sem lifa á
sama menningarsvæði og við, hafa
litið á málið allt fram á þennan
dag. Skyldubundin alþýðufræðsla
var eitt helsta takmark þeirra sem
börðust fyrir betra þjóðfélagi og
bættum hag alþýðunnar á síðustu
öld enda voru fyrstu fræðslulögin
1907 mikið fagnaðarefni öllum
framfara-sinnuðum mönnum í
landinu.
En skólinn hefur verið gagn-
rýndur miklu lengur en elstu menn
muna, líklega frá upphafi tilvistar
sinnar. Einn elsti gagnrýnandinn
er svissneski guðfræðingurinn Jo-
han A. Comenius (1592 - 1670),
en samkvæmt heimspeki hans var
æðsta keppikefli mannsins á jörð-
inni að skapa frið á jörðu og frið
við guð. Til að ná því marki þurfti
skólinn að breyta um inntak og
aðferðir. J.J. Rousseau (1712 -
1778) var líka svissneskur, en
hann er þekktastur fyrir kenning-
ar sínar um frjálst og náttúrlegt
uppeldi barna sem hann setur
m.a. fram í bókinni Emile sem kom
út 1762. Raunar var bókin upphaf-
lega varnarrit og svar við gagn-
rýni Voltairs sem ávítaði Rousse-
au, með réttu, fyrir illa meðferð á
eigin bömum. (Poul Johnson. Int-
ellectuals. 1990: 21).
Fleiri uppeldisfrömuði mætti
nefrtá sem hafa gagnrýnt skólann,
t.d. bandaríska sálfræðinginn John
Dewey (1859 - 1952). Lykilorðin
í hugmyndum hans um betri skóla
voru virkni og vöxtur, skólinn átti
því að vera lítil eftirmynd af
þjóðfélaginu þar sem bömin gætu
öðlast lifandi reynslu af sem flest-
um fyrirbrigðum þess. Á breyt-
ingatímum stendur þjóðfélagið
frammi fyrir þremur möguleikum,
sagði hann. Það getur látið reka
á reiðanum og þannig gert illt
verra, það getur reynt að halda í
gömlu gildin og bægt nýjungunum
frá, það jafngildir stöðnun og það
getur lagst á sveif með þeim öflum
sem með nýrri vitneskju og nýrri
tækni era að breyta gamla þjóðfé-
laginu. í framfarasinnuðu þjóðfé-
lagi þarf skóla af síðast töldu gerð-
inni. Kjarni máls hjá þeim þremur
uppeldisfrömuðum, sem nú hafa
verið nefndir, er sá að skólinn eigi
fyrst og fremst að vera tæki til
að breyta þjóðfélaginu, tæki til að
skapa nýja gerð af fólki, betra og
hæfara til að lifa hér á jörð en
gengnar kynslóðir.
Ekki verður skilist við uppeldis-
frömuði vestrænna lýðræðisríkja
án þess að minnst sé á ítalska
lækninn Maríu Montessori (1870
- 1952), en hún varð fyrst ítalskra
kvenna til að ljúka læknaprófi
1894. Hún þróaði kennsluaðferðir
fyrir vangefin börn og náði undra-
verðum árangri. Þá hugsaði hún
með sér að kennsluaðferðimar
hlytu líka að gagnast heilbrigðum
börnum og sú varð líka raunin.
Mjög ung börn, þriggja til sex
ára, læra fljótt og auðveldlega að
lesa og skrifa með Montessoriað-
Helga
Sigurjónsdóttir
ferðinni. María Mont-
essori lagði hins vegar
enga áherslu á að nota
skólann til að breyta
þjóðfélaginu. Góður
námsárangur var
keppikefli hennar.
Islensk
alþýðufræðsla
Bregðum okkur nú
heim á gamla Frón og
athugum hvér staðan
var þar í skólamálum
fýrir 100 árum þegar
framfarasinnaðir
menn vildu stofna
barnaskóla hér á land-
inu kalda. Nokkrar til-
raunir höfðu verið gerðar með al-
mennt skólahald fyrir börn fyrir
aldamót en þær rannu ævinlega
út í sandinn. Nokkrar umræður
urðu um það hvort skólinn ætti
að vera almennur skóli fyrir öll
börn, svokallaður alþýðuskóli eða
stofna ætti tvo skóla, annan svo-
kallaðan borgaraskóla fyrir börn
embættismanna og hins vegar al-
þýðuskóla fyrir börn verkamanna,
sjómanna og bænda. Alþýðuskól-
inn varð ofan á og hugmyndir
Guðmundar Finnbogasonar sem
hann setur fram í bókinni Lýð-
menntun urðu grannurinn að ís-
lenska barnaskólanum. Þeim skóla
sem við búum að enn í dag.
Eftir því sem ég best fæ séð
varð strax almenn sátt um ísl.
barna- og unglingaskólann, al-
mennan skóla fyrir öll börn. Þó
að einstaka „betri borgarar“ hafi
viljað sérskóla fyrir börnin sín
varð sú ósk aldrei hávær né heldur
vilji til að koma upp einkaskólum.
Fámenni og lítil menningarleg
stéttaskipting á þar eflaust
drýgstan hlut að máli. Greindir
og námsfúsir drengir frá alþýðu-
heimilum höfðu um aldir verið
kostaðir til náms af einstaklingum
eða hópum og þeir stóðu embættis-
mannabömum hvergi að baki.
Hugmyndir um mismiklar gáfur
eftir stéttum munu hafa þótt frá-
leitar hér á landi þó að slíkar hug-
myndir hafi haft hljómgrunn á
meginlandinu langt fram eftir
Voru nýskólamenn,
spyr Helga Signrjóns-
dóttir, klárir á því
hverju átti að breyta
og í hvað.
þessari öld. Almennt fögnuðu því
verkamenn, sjómenn, bændur og
aðrir alþýðumenn skólanum. Ræt-
ur hans voru inni á fátækum
sveitaheimilum, hann var því rót-
gróinn hluti af gamla sveitasamfé-
laginu. Væri til alþýðuskóli á
byggðu bóli var það íslenski far-
skólinn sem var við lýði fram yfir
miðja öldina. Uppeldisþáttur kenn-
aramenntunarinnar var frá upp-
hafi í háum gæðaflokki enda eld-
heitir og vel menntaðir hugsjóna-
menn sem fóra þar fyrir. Skólan-
um var hins vegar ekki ætlað það
ofurmannlega hlutverk að skapa
nýja menn, aðeins að mennta ung-
dóminn og manna hann. (Gunnar
M. Magnúss. Saga alþýðufræðsl-
unnar á íslandi, 1939, og Jón
Guðnason. Minningarit Flensborg-
arskóla 1882-1932,1939.)
Ég held því að vinur minn Jón-
as Pálsson, fyrrum rektor Kennara
háskólans, sjái skóginn fyrir tiján-
um er hann í bókinni Borgara-
skóli - Alþýðuskóli (Iðunn. 1978)
segir skólakerfið á íslandi, frá
barnaskóla og upp í háskóla, vera
borgaraskóla og þá væntanlega
aðeins henta börnum „betri borg-
ara“. (Bls. 63 - 65.) Þess vegna
vaknar surningin; voru nýskóla-
menn, sem hófu breytingastarfið
á ísl. barnaskólanum fyrir um 30
áram, alveg klárir á því hveiju
þeir áttu að breyta og í hvað? Það
skýrist smám saman í greinaflokki
þessum, en í næstu grein verður
fjallað um mismunandi gagnrýni
eldri og yngri sósíalista á skólann
og hugmyndir þeirra um hlutverk
skóla.
Höfundur er kennnri og námsráð-
gjafi.
Svar við opnu
bréfi
um beinasafn
MARGRÉT Her-
manns- Auðardóttir
skrifar mér opið bréf í
Morgunblaðið sl.
sunnudag þar sem hún
vekur athygli á þeirri
meðferð, sem erindi
hennar um aðgang að
beinasafni Þjóðminja-
safns hefur fengið af
hálfu Ejóminjasafns
Islands og mennta-
málaráðuneytisins.
I lok bréfs síns bein-
ir hún tveimur spurn-
ingum til mín.
í fyrsta lagi, hvort
Björn Bjarnason
tryggt verði, að hún fái að kanna
og meta bein í ró og næði í íjóð-
minjasafninu „án afskipta og afar-
kosta þeirra sem hafa hindrað verk-
efnið til þessa“, eins og hún kemst
að orði.
Beinasafn Þjóðminjasafns ber að
geyma í Ijóðminjasafni íslands eða
byggða- og minjasöfnum sbr. 26.
gr. þjóðminjalaga. íjóðminjaráð
hefur á nokkrum fundum fjallað
um beiðni Margrétar Hermanns-
Auðardóttur um aðgang að beina-
safninu. Það liggur fyrir samþykkt
ráðsins frá 12. janúar sl. svohljóð-
andi: „... Þjóðminjaráð var sammála
um mikilvægi þess að heimila ald-
ursgreiningar á beinasöfnum. Var
niðurstaðan sú að þjóðminjavörður,
safnstjóri og formaður hittu Mar-
gréti og óski eftir því að fjölda sýna
verði haldið í lágmarki."
Af þessu er ekki hægt að draga
aðra ályktun en þá, að ráðið hafi
viljað greiða götu Margrétar. Að
sjálfsögðu verður Margrét Her-
manns- Auðardóttir, líkt og aðrir
vísindamenn, að lúta þeim takmörk-
unum, sem þjóðminjaráð setur við
leyfisveitingar sínar, enda séu slíkar
takmarkanir byggðar á skynsam-
legum rökum.
Eins og mál þetta horfir við
menntamálaráðuneytinu hefur yfir-
stjórn þjóðminjasafns fjallað um
málið og komist að niðurstöðu.
Ráðuneytið hefur hins
vegar fundið að því,
að niðurstaða ráðsins
var ekki tilkynnt Mar-
gréti með formlegum
hætti strax að loknum
fundinum. Hefur ráðu-
neytið kynnt Margréti
og þjóðminjaráði þessa
niðurstoðu í bréfi dag-
settu 22. ágúst 1995.
Margrét Hermanns-
Auðardóttir virðist því
miður ekki gefa mikið
fyrir viðræður hennar
og yfirstjórnar þjóð-
minjasafns. Þær virð-
ast þó hafa átt þann tilgang að
komast að niðurstöðu um fjölda
sýna en verið árangurslausar til
þessa. Þegar deilt er um mál, sem
snerta mikilvæga hagsmuni eins og
þá, að gildi beinasafnsins verði ekki
rýrt óhæfilega til annarra rann-
Menntamálaráðherra,
Björn Bjarnason, svar-
ar hér opnu bréfi Mar-
grétar Hermanns- Auð-
ardóttur um aðgang
hennar að beinasafni
Þjóðminj asafns.
sókna en þeirra, sem um ræðir
hveiju sinni, verður að ætlast til
þess að báðir málsaðilar leggi sig
fram um að ná niðurstöðu.
I öðru lagi spyr Margrét Her-
manns- Auðardóttir um hugsanleg-
an flutning á beinasafninu til Há-
skóla íslands. Innan menntamála-
ráðuneytisins hafa ekki verið ráða-
gerðir um að breyta gildandi þjóð-
minjalögum að þessu leyti.
Höfundur er menntamálaráð-
herra.
Svar til stjómarfor-
manns Vikurs hf.
ÞAKKA þér, Jóhann,
fyrir þín sjónarmið, sem
þú settir fram í grein
þinni í Mbl. 25 ágúst
sl. Að vísu virðist sann-
leiksást þín ekki mjög
mikil, því þú ferð fijáls-
lega með sannleikann,
svo ekki sé meira sagt.
Þú segir t.d. að leigu-
greiðslur Vikurs hf. séu
í farsælum farvegi milli
Vikurs og Reykjavíkur-
borgar, en 24. ágúst
(degi áður) sagði borg-
arstjóri Reykjavíkur í
grein í Mbl. „Vikur hf.
hafi ekki staðið í skilum
með leigu og fyrirheit
forsvarsmanna þess hafi ekki verið
efnd. Fyrirtækið eigi því að rýma
húsnæðið hið fyrsta." Afgangurinn
af grein þinni er í sama dúr, þar sem
saman fer vanþekking þín á því hvað
er eðlileg samkeppni og hvað er brot
á samkeppnislögum.
Reykjavíkurborg gaf Vikri hf. eft-
ir leigu fyrstu sex mánuðina og síðan
hálfa leiguna næstu sex mánuðina,
það er styrkur frá hendi Reykjavíkur-
borgar og ekkert annað, síðan er
ætlast til að greidd sé full leiga, sem
enn hefur ekki orðið. Leigusamning-
urinn er skilyrtur því að húsnæðið
Baldur Hannesson
sé leigt til þurrkunar á
vikri, en Vikur hf. stóð
ekki við það og hóf
vinnslu á samkeppn-
isvöru (sandblásturs-
sandi). Síðan skutlaði
Aflvaki Reykjavík í
ykkur fjórum milljón-
um.
í september 1994 fer
Vikur hf. fram á það
við Borgarráð Reykja-
víkur að húsaleigu-
samningurinn verði
endurskoðaður og ekki
einskorðaður við þurrk-
un og pökkun á vikri,
sem borgarráð sam-
þykkti ekki en rifti þess
í stað leigusamningnum þann 22.
nóvember 1994.
Þegar Vikur hf. fer að þurrka
sandblásturssand sumarið 1994 er
því augljóslega verið að bijóta bæði
samkeppnislögin og leigusamninginn
við Reykjavíkurborg.
Þú kallar mig öfgafullan einok-
unarsinna og það finnst mér gaman,
þar sem ég er stjómarformaður Sam-
taka gegn samkeppnismismunun og
þar að auki hef ég þegar kært og
unnið eitt mál fyrir samkeppnisráði,
jafnframt því sem ég hef kynnst
mörgum slíkum málum og tel mig
Þetta eru styrkir úr
hendi Reykjavíkurborg-
ar, segir Baldur Hann-
esson, sem hér svarar
skrifum stjórnarfor-
manns Vikurs hf.
vera nokkuð vel dómbæran á það,
hvað er samkeppnislagabrot og hvað
ekki.
Þú segir Fínpússningu sf. nánast
hafa haft einokun á sandblásturs-
sandi í 25 ár, en ekkert er fjær sanni,
því margir aðilar hafa verið að selja
sandblásturssand í gegnum tíðina,
en bara í öðruvísi pakkningum, svo
sem körum, tunnum og stór-sekkjum
eins og Vikur hf. gerir, Fínpússning
sf. selur hins vegar sandblásturss-
andinn í 30 kg pokum. Hins vegar
hefur enginn þessara aðila notið op-
inberrar fyrirgreiðslu eins og Vikur
hf., þess vegna mótmælir Fínpússn-
ing sf. við þann, er veitir fyrirgreiðsl-
una, sem er í þessu tilfelli borgar-
stjórinn í Reykjavík.
Þú talar fjálglega um hvað margír
muni fá vinnu við fullvinnslu á vikri
í framtíðinni eins og það réttlæti lög-
brot og samningsbrot við Reykjavík-
urborg, en fram til þessa hefur Vik-
ur hf. starfað nánast eingöngu við
að flytja út algerlega óunninn vikur
og framleiða sandblásturssand.
Þú segir svo í grein þinni: „Nú er
það algengt og næstum undantekn-
ingarlaust að sveitarfélög styðji með
einhveijum hætti við bakið á nýjum
fyrirtækjum, sem eru atvinnuskap-
andi og ekki veitir af nú í atvinnu-
leysinu." Þetta er alveg rétt hjá þér
og oft getur verið alveg rétt að styðja
við bakið á nýjum fyrirtækjum, sem
koma með alveg nýjar hugmyndir
og nýja framleiðslu, en það er al-
gjört skilyrði að ekki sé um sam-
keppnisframleiðslu að ræða og að-
stoðin skilyrt, þannig að sé farið að
nota tæki og aðstöðu, sem í té var
látin, til einhvers annars, sem skekk-
ir samkeppnisaðstöðu annarra, þá á
tafarlaust að stöðva og innkalla að-
stoðina. Einmitt þetta gerðist hjá
Vikur hf., en þar brást borgarstjóri
skyldum sínum og því mun ég fá
breytt.
Að lokum vil ég óska Vikri hf.
alls góðs og ég vona sannarlega að
ykkur takist hið upphaflega ætlunar-
verk ykkar (vikurþurrkun) og mín
vegna megið þið fá alla opinbera
aðstoð, sem ykkur býðst eða tekst
að fá, það er bara sjálfsbjargarvið-
leitni, en svo lengi sem þið notið það
fé til að keppa við mig mun ég mót-
mæla, því það er líka sjálfsbjargar-
viðleitni, af minni hálfu, að kreíjast
þess að lög séu virt, þó þér líki það
ekki.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Fínpússningar sf.