Morgunblaðið - 29.10.1995, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR
Heílinn
forðar sér
Heilbrigð sál í
hraustum lík-
ama, er slagorð
sem allir þeklqa
og meta. En hvar
er sálin, er hún í heilanum og
heilbrigði hans þá innifalið?
Ekki heyrist þó af fræðslu, for-
vömum og átökum með tilheyr-
andi upphlaupum fyrir heilbrigði
heilans. Gára tók í þessu heila-
búi við lestur fréttar um breskar
rannsóknir undir stjóm Mikes
Greens við bresku matvæla-
stofnunina, sem sýndi að megr-
unarkúrar valda gleymsku og
gera fólk sljótt. Vísindamennirn-
ir segja þó að það sé fremur
stressið sem fylgir megrunar-
kúmum sem valdi. Þátttakendur
úr sjálfboðaliðahópnum sem
ekki stóðu sig sem skyldi höfðu
undantekningarlaust
verið í megmn, en þar
var m.a. miðað við
minni, viðbragðsflýti
og úrvinnsluhæfileika.
Aumingja heilinn að
lenda í þessari megrun-
artískuby lgj u, einmitt
þegar hann þarf best
að duga og sem allra
lengst með síhækkandi
aldri fólks.
Heilinn í hættu? er
yfirskrift á grein sem
Jónas Hallgrímsson
prófessor birti í 1.-2.
hefti Heilbrigðismála
1994. Tilefnið ört vax-
andi ofbeldi, einkum
meðal ungs fólks og bama, en
skýringa hefur m.a. verið leitað
til ofbeldisverka í kvikmyndumj
myndböndum og sjónvarpi. I
greininni segir svo að þýskir
vísindamenn hafi í 25 ár fylgst
með íjögur þúsund manns og
kannað reglubundið viðbrögð
þeirra við ýmsum utanaðkom-
andi áhrifum, sem vom ólík eft-
ir aldursflokkum.,, Ein tilraun
var gerð á þann hátt að sýnd
voru myndbönd þar sem óhugn-
anlegum líkamsmeiðingum,
framkölluðum með tæknibrell-
um, var beitt á menn. Þeir í til-
raunahópnum sem fæddir voru
fyrir 1949 bmgðust við með við-
bjóði og meðaumkun og fæstir
gátu horft á myndimar til enda.
Þeir sem fæddir vom eftir 1969
sýndu litlar tilfinningasveiflur
og virtist athygli þeirra ein-
göngu byggjast á því að spenna
fylgdi þræði myndanna, annars
slökktu þeir á myndbandstækj-
unum eingöngu vegna leiða.
Fæðingarhópurinn milli 1949 og
1969 sýndi blönduð viðbrögð
sem líktust þó frekar þeim í elsta
hópnum“. Jónas skýrir svo
þennan mun, samkvæmt rann-
sóknum á ferli taugaboða innan
heilans og segir:
„Frá sjónhimnu augna berast
taugaboð til skynstöðva sjónar
í heilaberki. Á leið sinni þangað
koma boðin við á ýmsum öðrum
stöðvum innan heilans og þar á
meðal þeim sem skrá og stjóma
tilfinningum. Á þennan hátt
gengu boðin hjá eldra fólkinu
og var litið á það sem eðlilegan
feril þeirra og viðbrögðin sam-
kvæmt því. Hjá yngsta fólkinu
virtust taugaboð frá augum hafa
litla viðkomu á leið sinni til
heilabarkar og þar á meðal ekki
á stöðvum tilfinningalífs. Til-
finningalegt mat varð því ekki
á hinum óhugnanlegu atburð-
um. Skýring þess að taugaboð
skjótast framhjá tilfinninga-
stöðvum er talin vera sú að heil-
inn hafí ekki tíma eða getu til
þess að vinna úr hinu mikla
áreitna efni og forði sér frá því
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
með því að hleypa
boðunum fram-
hjá. Á þennan
hátt hefur heili
ungs fólks lært að
vemda sig gegn ágangi vaxandi
sjónefnis en heili eldrá fólks
hefur ekki áunnið sér þennan
hæfileika.
Þrátt fyrir breytta úrvinnslu-
hætti er bygging heilans talin
vera sú sama í öllum aldurs-
flokkum. í gráa hluta heilans
eru um 20 milljarðar tauga-
fmma. Þær eiga að geta tekið
við 100 milljón boðum á sekúndu
og afgreitt þau á viðeigandi
hátt. Aðeins lítill hluti þessara
boða berst þó til hinnar svoköll-
uðu vitundar. Mælingar Þjóð-
veijanna gerðar árið 1971 leiddu
í ljós að af hverjum eitt hundrað
atburðum sem til heilans bárust
komu aðeins 3% til vitundar sem
nýjar upplýsingar, 10% vom þar
fyrir vegna fyrri reynslu og 87%
komu ekki fram sem meðvitað
efni. Sams konar mælingar
gerðar árið 1989 sýndu að að-
eins 1% atburða komust til vit-
undar, 5% voru fyrir vegna fyrri
reynslu og 94% lentu utan vit-
undar. Þessi samanburður sýnir
glöggt að heilinn nýtir minna
af þyí sem til hans berst nú en
áður og að líkindum er hann að
vemda sig gegn of miklu álagi.
Að heilinn skuli í vaxandi
mæli þurfa að forða sér frá
skráningu og úrvinnslu atburða
er ógnvekjandi. Með sama
áframhaldi er hætta á að á
næstu öld verði mannsheilinn
starfslega gjörbreyttur frá því
sem hann er nú og verði orðinn
kærulaus gagnvart umhverf-
inu. Ef til vill eram við þegar
að sjá fyrstu áhrif þess með
vaxandi ofbeldi meðal ungs
fólks. Hugsanlega er tilfinn-
ingalegt og siðferðilegt mat
þeirra annað en það hefð-
bundna sem í gildi hefur verið
til þessa. Heilinn er ekki annað
en mjög flókið kerfi í ætt við
tölvur og gengur samkvæmt
óteljandi forritum. Ef til vill
vantar forrit eðlilegra tilfinn-
inga og siðgæðis í sumt ungt
afbrotafólk. Hvernig á það þá
að skynja eðli og afleiðingar
;erða sinna? Vonandi verður
ægt að svara þeirri spurningu
innan tíðar, áður en I meira
óefni verður komið“, segir Jón-
as Hallgrímsson prófessor í lok
greinar sinnar.
Já, flókið og merkilegt fyrir-
brigði þessi heili! Og hvað erum
við eiginlega að gera honum?
Að hann þurfi að forða sér og
nýta æ minna af því sem til
hans berst. Mannfólkið hlýtur
þá að verða æ heilaskertara
vegna ýmiskonar lifnaðarhátta,
þegar svo áríðandi er að hann
endist með fulla starfsgetu alla
þessa sílengdu ævi mannsins.
Ohugnanlegt!
ÞJÓDLÍFSÞANKAR /Á maóurab láta tilsín heyra?
yy
Réttlátreiði
:a
„Réttlát reiði“ er tilfinning sem fyllir bijóst hvers einasta manns öðru
hvora. Ég fylltist slíkri reiði fyrir skömmu. Ég var heldur að flýta
mér morgun einn, en þurfti að fara í bakarí til þess að kaupa mér brauð.
í bakaríinu var svokallaður brauðadagur. Þá kosta öll brauð 100 krón-
ur. Þetta þýddi að fleira fólk var í bakaríinu þennan morgun en endra-
nær, þótt klukkan væri bara rösklega átta.
n
eftir Guórúnu
Guðlaugsdóttur
Afgreiðslustúlkan leit upp þeg-
ar ég kom inn. Á undan mér
voru komnir tveir viðskiptavinir
og ein kona kom inn þó nokkru á
eftir mér. Rétt í
þann mund sem
ég kom inn var
verið að afgreiða
mann einn sem
keypti 15 brauð.
Mikið vesen varð
af þessum miklu
innkaupum. Af-
greiðslustúlkan
var á þönum við að skera sundur
öll þessi brauð, pakka þeim inn í
plastpoka, finna pappakassa undir
allt saman, leggja saman verð
fyrir vörumar, því maðurinn
keypti fleira en brauðin fimmtán.
Loks tók allt þetta enda og ég
andaði léttar. Næst var kona sem
keypti bara fímm brauð. „Þetta
fer skánandi og ég ætla bara að
fá tvö brauð. Varla má það þó
minna vera miðað við allt það sem
á undan er gengið,“ hugsaði ég
meðan afgreiðslustúlkan var í óða
önn að troða brauðunum fimm í
tvo plastpoka. Eftir að hafa tínt
til ýmsar aðrar vörur borgaði kon-
an með Visa og þá var loks kom-
in röðin að mér.
Varla hafði ég hrósað happi að
vera- nú loksins næst, og hafði
ekki tekist að segja eitt einasta
orð, þegar afgreiðslustúlkan snýr
sér að konunni sem komið hafði
inn töluvert á eftir mér og segir
við hana með blíðu brosi: „Ert þú
ekki bara með eitt brauð?“
„Jú,“ svarar hin á innsoginu
og brosir, ekki síður blíðlega, til
afgreiðslustúlkunnar, þær geini-
lega þekktust. Ég segi ekki orð,
jafnvel þótt ég viti að afgreiðslu-
stúlkunni er vel ljóst að ég var
næst í röðinnij en ekki sú með
brauðið eina. Eg horfi hneyksluð
en þegjandi á afgreiðslustúlkuna
fljóthenta taka eitt heilhveitibrauð
og snarast með það inn fyrir til
þess að skera það í sundur og
pakka því í plastpoka.
„Heyrðu annars, kannski að ég
fái annað brauð til,“ segir konan
sem náðarsól afgreiðslustúlkunn-
ar hafði skinið á. — Þá var það
sem bijóst mitt fylltist „réttlátri
reiði“. Þama hafði ég staðið og
stillt mig, þótt okkur væri öllum
þremur vel ljóst að verið væri að
ganga framhjá mér í afgreiðsl-
unni. Skyndilega var ég ekki leng-
ur í friðarhug. „Þetta gengur nú
ekki, þetta er nærri þvi svívirði-
legt,“ sagði ég stundarhátt við
konuna, sem nú vildi fá tvö brauð.
Hún leit undan og horfði með
mikilli athygli á súkkulaðisnúða
og sérbökuð vínarbrauð sem voru
í glerborði við hlið hennar, en
svaraði engu athugasemd minni.
Ég sagði heldur ekki fleira og
þykkjuþungar biðum við eftir að
afgreiðslustúlkan sýndi sig.
Hún kom von bráðar með
brauðin tvö og fékk þau konunni.
Ég var ákveðin í að hún skyldi
ekki fá að borga þau fyrr en búið
væri að afgreiða mig, — nú skyldi
látið sverfa til stáls. En afgreiðslu-
stúlkan var hál sem áll, meðan
hún tíndi til brauðin mín tvö, svo-
lítið skjálfhent, þá sagði hún lág-
um rómi við hina konuna: „Þú
borgar þetta bara á morgun,“ og
svo brostu þær aftur hvor til ann-
arrar, þessar kunningsskaparins
samsæriskvinnur, áður en konan
með brauðin tvö gekk sigri hrós-
andi út úr bakaríinu. Henni var
Matarlist/76^7
Hvemig, hvar;
hve mikiö?
„Svart eins og skrattinn sjálfur,
heitt sem helvíti, tært eins og
engill, sætt eins og ástin“ syngur
Talleyrand nokkur um kaffíð, ekki
þó franski stjómmálamaðurinn
Talleyrand sem var uppi í kringum
aldamótin þarsíðustu og ekki veit
ég nú álit hans á þeim öndvegis-
drykk, kaffinu. Hins vegar gat
landi hans og samtímamaður Loð-
vík XV engan vegirm án þess ver-
ið en nánar um það síðar.
Goðsögnin hermir að Gabríel
erkiengill hafi gefið Múham-
eð kaffi er svefninn sótti á hann
og hresstist hann víst verulega af
því og mun hafa
verið sá fyrsti til
að láta þennan
töfradrykk inn
fyrir sínar varir.
En nú frá goð-
sögninni yfír í
raunveruleikann.
Kaffið barst lík-
lega fyrst frá Eþí-
ópíu, þar sem enn þann dag í dag
má sjá hálfvilltar kaffijurtir víða.
Hins vegar gæti það líka verið
upprunnið í fjöllum Yemen hinum
megin Rauðahafsins. Á 16. öld var
kaffíð flutt sjóleiðina upp Rauða
hafíð til Egyptalands og uppúr
1650 voru stofnuð kaffihús í Lond-
on og París. Sigurför kaffísins var
hafin. Víkjum þá aftur að Loðvík
XV og hans kaffivenjum. Hann
hellti ætíð upp á sitt kaffi sjálfur
og drakk allt upp í _3 bolla á dag
af rótsterku kaffi. Á hans tímum
var kaffið í mikilli uppsveiflu og
til gamans má geta að kaffiinn-
flutningur til Frakklands jókst úr
600.000 pundum árið 1732 í hátt
í tvær milljónir punda árið 1750.
Vinsældir kaffísins áttu sér engin
takmörk þá frekar en nú og kaff-
ið var slík tískuvara að hefðarkon-
ur stöðvuðu hestvagna sína fyrir
framan frægustu kaffibúðirnar
þar sem þær létu færa sér í dyra-
gættina fínasta kaffíð í bollum á
silfurundirskálum. Kaffíæðið tak-
markaðist ekki við kaffi í bolla
heldur voru einnig framleiddar alls
kyns kaffivörar, s.s. kaffitöflur,
kaffikonfekt, olía með kaffiilm,
kaffilíkjörar og jafnvel tóbak með
lykt og litarhætti mjólkurkaffis,
sem sagt var gott við höfuðverk.
Kaffið er í dag líklega vinsælasti
drykkurinn í heiminum og einnig
er það notað mikið í bakstur, ís-
gerð og sósur ýmiss konar. Hveij-
ar era svo aðalkaffitegundirnar?
Kaffi má skipta í tvennt, annars
vegar Arabia-kaffí, sem kemur
aðallega frá Suður- og Mið-Amer-
íku og sumum Afríkulöndum og
hins vegar Robusta-kaffí, sem er
aðallega ræktað í Afríku, Ind-
landi, Indónesíu og í Eyjaálfu.
Munurinn á þessum tveim tegund-
um liggur í mismunandi koffeín-
eftir Álfheiói Hönnu
Frióriksdóttur