Morgunblaðið - 26.05.1996, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. MAÍ 1996 33
ÞÆTTIR OG ÞVERS AGNIR
- Hugleiðing um Þorsteins þátt stangar-
höggs eftir Örlyg Sigurjónsson
HEYRST hefur að íslendingasögurnar séu langar og leiðinlegar. Lengd-
inni viðvíkjandi eru flestar Islendingasögurnar ekki nema brot af venjuleg-
um skáld- eða spennusögum sem mestra vinsælda njóta nú um stundir.
Hið síðarnefnda veltur á lesandanum sjálfum, smekk hans og væntingum.
slendingasögurn-
ar endurspegla
ekki hraða í sam-
félaginu þótt þær
endurspegli mik-
inn óróa og átök.
Þeir lesendur, sem vanir eru
spennu og hraða í bókum verða
þannig að setja sig í aðrar stell-
ingar þegar kemur að lestri
Islendingasagna. Ástæðulaust
er t.d. að gefast upp þó ættar-
tölur fylgi hverri kynningu á
nýrri persónu enda er skilning-
ur á tiltekinni sögu ekki þekk-
ingu á ætt persóna undirorp-
inn. íslendingasögur þarf ekki
klára á tveim kvöldum því þær
þola vel rólegan og yfirvegað-
an lestur. Það er heimur þeirra
og viðvera ógleymanlegra per-
sóna, tilsvör þeirra og fegurð
málsins sem er eftirsóknarvert
við íslendingasögurnar. Þá er
eftir að nefna byggingu þeirra,
efnistök og listfengi þeirra í
fléttum. Til að meðtaka þetta
á ekki að lesa sögurnar hratt
til að geta afgreitt þær og
skutlað þeim upp í hillu aftur.
Þannig verða þær leiðinlegar
því þeim er ekki gefinn nægi-
lega mikill tími. Sé þeim hann
veittur þá uppsker lesandinn
ríkulega. Eitthvað lýkst upp
fyrir honum. Það má ábyrgj-
ast.
Til eru styttri íslendingasög-
ur, einskonar íslendinga„smá-
sögur“, þótt þær lúti allt öðrum
lögmálum en smásaga í nú-
tímaskilningi. Þessar sögur
nefnast íslendingaþættir og
eiga það sameiginlegt að segja
frá aðalpersónu sem lendir í
deilum. Deilurnar geta verið
af ýmsum toga s.s. vegna van-
virðingar eða efnislegra verð-
mæta. Svo fer að hver geldur
öðrum og nokkrir liggja í valn-
um áður en sættir nást við
sögulok. Þessir þættir snúast
um svokallað hefndarmynstur
og er einkennandi fyrir Islend-
ingaþætti. Annað einkenni er
svokallað utanfararmynstur,
en þeir þættir sem snúast um
það, fjalla um aðalpersónu sem
fer utan og forframast á er-
lendri grund ýmist við hirð
konunga eða í frækilegum bar-
dögum. Söguhetjan kemur síð-
an heim til Islands aftur,
kvongast gjarnan og verður
kynsæl mjög og býr við mikla
sæmd til æviloka. Til gamans
má geta að íslendingaþættirnir
eru ekki lengri en svo að ljúka
má einum slíkum á kveldi -
jafnvel tveimur.
Nú er ætlunin að skoða einn
íslendingaþátt og sá sem fyrir
valinu verður er Þorsteins
þáttur stangarhöggs. Þessi
þáttur lýtur að hefndar-
mynstri.
Höfundur er nemi í hagnýtri
fjölmiðlun við HÍ.
Hér segir frá Þorsteini Þórarinssyni, fátækum
pilti, sem fær að kenna ójöfnuðar Þórðar nokkurs,
húskarls ríkismannsins Bjarna Helgasonar frá Hofi.
Þórður nýtur fulltingis tveggja annarra húskarla,
bræðranna Þorvaldar og Þórhalls. Þorsteinn ogfað-
ir hans sjóndapur eiga margt góðra hrossa og hafa
getið sérgott orð fyrir undaneldi og eru þá upptalin
jarðnesk verðmæti þeirra feðga. Svo ber til að oflát-
ungurinn Þórður og Þorsteinn mæia til hestaats
ungum hestum. Hestur Þórðar er að tapa þegar
Þórður slær á skolt hests Þorsteins. Þorsteinn svarar
ísömu mynt en þá slær Þórður Þorstein með hesta-
stafsínum og fær Þorsteinn mikiðsár. Hann fær
þannig viðurnefnið Þorsteinn stangarhögg. Hann
biðurmenn að leyna þessu svo faðirsinn komist
ekki að þessari hneisu sonar síns en sá gamli kemst
samt að þvíog eggjar strákinn til að hefna og seg-
ir við hann: „Ekki mundi migþess vara að egmundi
ragan son eiga. “ Það er fyrst þá sem Þorsteinn tek-
ur á málum eins og sést í brotinu hér til hliðar.
Nú reis Þorsteinn upp og tók vopn sín oggekk
síðan heiman ogfór uns hann kom til hrossahúss
þess er Þórðurgætti hesta Bjarna í og var hann
þar fyrir.
Þá hittir Þorsteinn Þórð og mælti til hans: „ Vita
vildi egþað Þórður minn hvort það varðþér voða-
verk eregfekk af þér högg í fyrra sumaráhesta-
þingi eða hefirþað að vilja þínum orðið oghvort
bæta muntu þá viljayfir."
Þórður svarar: „Ef þú átt tvo hvoftana þá bregð
þú tungunni sitt sinn íhvorn ogkalia öðrum voða-
verk efþú vilt en í öðrum kalla þú alvöru. Og eru
þaðnú bæturnarþær erþú munt afmérfá."
„Bústþú þá svo við, “ segir Þorsteinn, „að vera
má að eg heimti eigi oftar. “
Síðan hleypur Þorsteinn að honum oghöggur
Þórð banahögg, gekk síðan til húss að Hofi og hitti
úti konu eina ogmælti við hana: „Segþú Bjarna
að naut hafí stangað hestasvein hans og mun hann
þar bíða þar tilþess erhann kemurhjá hestahús-
inu.“ [...]
Bjarnibýrnú til mál oggerir Þorstein sekan um
vígið. En Þorsteinn sat heima í Sunnudal og vann
fyrir föður sínum og lét Bjarni þó kyrrt vera.
Um haustið sátu menn við sviðuelda að Hofí en
Bjarni lá úti á eldahússveggnum oghlýddi þaðan
til tals manna. Nú taka þeir bræður til orða, Þórhall-
ur og Þorvaldur: „Eigi varði oss þess þegar vér tók-
um vist með Víga-Bjarna að vér mundum hér svíða
dilkahöfuð en Þorsteinn skógarmaður hans svíða
geldingahöfuð. [...]
Um morguninn vakti Bjarni Þórhall ogÞorvald
og baðþá ríða íSunnudal ogfæra sér höfuð Þor-
steins við bolinn skilið að dagmálum „ogþykirmér
þið, “ segir hann „líklegastir til að færa fíekk af virð-
ingu minni ef eg hefí ekki þrek til sjálfur. “
Nú þykjastþeir víst ofmælt hafa ogfara þeirnú
þó uns þeirkoma í Sunnudal. Þorsteinn stóðídurum
og hvatti sax.
Og erþeir komu þarþá spurði hann hvert þeir
ætluðu en þeirsögðust hrossa leita skyldu en Þor-
steinn kvaðþeirra mundu skammt að leita, „erhér
eru við garð. “
„Eigi er víst að við fínnum hrossin ef þú vísar
okkur eigi gerr til. “
Þorsteinn gengur þá út. Og erþeir koma ígarðinn
ofan þá færir Þorvaldur upp öxina og hleypur að
honum en Þorsteinn stakk við honum hendi sinni svo
að hann féll fyrir. Þorsteinn lagði saxinu ígegnum
hann. Þá vildi Þórhallur veita honum tilræði oghafði
hann slíka försem Þorvaldur. Þá bindur Þorsteinn
á bak báða þá og lætur upp taumana á háls hestin-
um og vísar á leið öllu saman ogganga hestarnir
nú heim til Hofs.
Þorsteinn hefur nú drepiðþrjá húskarla fyrir ríkis-
manninum Bjarna á Hofí. Kona Bjarna eggjarhann
til að drepa Þorstein og Bjarni lætur til leiðast. En
þegar á hólminn er komið ogþeir mætast Bjarni og
Þorsteinn býður Bjarni Þorsteini sátt eftirlangt ein-
vígi og kveður húskarla sína fullbætta efÞorsteinn
vilji vera honum trúr. Þessu boði tekur Þorsteinn og
sættirnást báðum íhag.
Frá Bjarna á Hofi er einnig sagt í Vopnfirðinga-
sögu. Faðir hans hét Helgi Þorgilsson og var kallað-
ur Brodd-Helgi, hinn mesti ójafnaðarmaður.
Það er eggjunin og hefndartregðan sem vekur
athygli íþessum þætti. Hvorki Bjarni né Þorsteinn
eiga frumkvæði aðhefndum heldursvaraytriþrýst-
ingi ogvæntingum um sæmdþeirra. Segja má að
þeir aðhafíst nánast formsins vegna. Hefndar-
mynstrið er samt ótvírætt en gæti höfundurþessa
þáttar verið aðýja að úreldingu gildandi siðferðis-
mælikvarða? Höfundurinn gæti verið að spyrja sig
og lesendur sína hvort hefndir séu góðarþó að þær
séu gildar. Það hefur oft tíðkast meðal rithöfunda á
öllum tímum að taka til gagnrýnnar meðferðar ríkj-
andi siði tiltekinnar menningar. Höfundar íslendinga-
sagnanna skera sig ekki úr þéitn hópi. Þó að frásögn-
in sé íhlutlægnisstílþá erhún samtímis þrungin
huglægri merkingu ogþversagnarkenndri afstöðu til
ýmissa siðferðisgilda svo sem hefnda ogfriðar en
það Ijær íslendingasögunum dramatískt gildi.
Power Macintosh 5200
Staðgreitt
600 tölvur á
45 dögum!
Örgjörvi: PowerPC 603 RISC með það og setja eigin myndir í
Tiftíðni: 75 megarið mismunandi skjöl.
Vinnsluminni: 8 Mb Composite og S-VHS inngangar.
Skjáminni: lMbDRAM Fjarstýring
Harðdiskur: 800 Mb Mótald með faxi og símsvara
Geisladrif: Appíc CD600Í (íjórhraóa) Hnappaborð: Apple Design Keyboard
Hátalarar: Innbyggðir tvíóma hátalarar Stýrikerfi: System 7.5.1 sem að sjálfsögðu
Skjár: Sambyggöur Apple 15” MuItiScan er allt á íslensku
Diskadrif: Les gögn af Pc disklingum Hugbúnaður: Hið fjölhæfa ClarisWorks 3.0
Fylgir með: Sjónvarpsspjald sem gerir kleift að horfa í sjónvarpið í tölvunni auk þess sem hægt er að tengja við hana myndbandstæki eða upptökuvél, taka upp efni, rinna sem einnig er á íslensku. í forritinu er ritvinnsla, töflureiknir, tvö teikniforrit, gagnagrunnur og samskiptaforrit
Ó.Apple-umboðið
Skipholti 21 • Sími 511 5111 • Heimasíðan: http://www. apple. is