Morgunblaðið - 28.07.1996, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Það svæði sem kallað er miðhálendi íslands tekur yfír um þriðjunginn af flatarmáli landsins. Þetta er
sannkallað einskismannsland þar sem óvissa ríkir um mörk sveitarfélaga, skipulag landsvæða og nýtingu
auðlinda og einnig um sjálfan eignarréttinn. Hæstiréttur hefur vísað málinu til stjórnvalda og Alþingis sem
enn bíða þess að nefnd sem unnið hefur að málinu í 12 ár skili frumvarpi til laga. Þess er að vænta í haust.
í greinum sem birtast í Morgunblaðinu í dag og á þriðjudag fjallar Pétur Gunnarsson um stöðu þessa
máls og rekur sögu þeirra deilna sem orðið hafa um eignarhald að hálendinu
RÍKISEIGN OG
GJALDTAKA
FYRIR NÝTINGU
ORSÆTISRAÐHERRA
fær væntanlega í haust
fullbúið frumvarp til laga
um þjóðlendur og ákvörð-
un marka eignarlanda, afrétta og
þjóðlendna. Nefnd sem ríkisstjórn
Islands skipaði árið 1984 hefur
unnið að samningu frumvarpsins.
í frumvarpsdrögum sem nefndin
skilaði 1993 er gert ráð fyrir að
landinu verði skipt i tvö svæði; eign-
arlönd og þjóðlendur. Ríkiseign
verði slegið á það land, hvers konar
landsréttindi og hlunnindi sem aðrir
geti ekki sýnt fram á að þeir eigi.
Forsætisráðuneytið fól nefndinni
að vinna áfram á þeim grundvelli
sem drögin lögðu. Þar er m.a. gert
ráð fyrir því að þeir sem fá leyfi
forsætisráðuneytisins til afnota af
landi eða auðlindum innan svo-
nefndra þjóðlendna greiði gjald í
ríkissjóð.
Þeir sem nýtt hafa land innan
þjóðlendu sem afrétt fyrir búfénað
eða hafa haft önnur hefðbundin not
sem afréttareign fylgja (veiðirétt)
munu hins vegar halda þeim rétti
samkvæmt frumvarpsdrögunum og
sama gildir um önnur réttindi sem
menn færa sönnur á að þeir eigi.
Þarna er því ekki um að ræða
breytingu á réttarstöðu þeirra sem
sannað geta eignarrétt sinn eða
réttindi á borð við hefðbundin af-
réttarnot.
Ekki eru í frumvarpsdrögunum
settar reglur um mat á sönnun fyr-
ir því hvaða lönd séu háð einkaeign-
arrétti. Verði þettá frumvarp að
lögum mun spurningin um eignar-
rétt því væntanlega ráðast af mati
á þeim sönnunargögnum sem fram
eru lögð í hveiju máli, eins og ver-
ið hefur. Verða væntanlega gerðar
til slíkra sönnunargagna hliðstæðar
kröfur og Hæstiréttur hefur mótað
með dómum sínum.
Tryggvi Gunnarsson hæstarétt-
arlögmaður hefur starfað með
nefndinni sem samdi frumvarps-
drögin. Hann staðfesti við Morgun-
blaðið að tillögur nefndarinnar ættu
að leiða til þess að fuglaveiðiréttur
á svonefndum þjóðlendum tilheyri
almenningi í landinu en ekki þeim
sem nytja afréttinn til beitar eða
veiði í vötnum.
Tryggvi sagði að eftir könnun á
því hvernig háttað væri skráningu
og upplýsingum um eignarhald og
afnot á þeim landsvæðum sem féllu
undir hugtökin almenninga og af-
rétti og athugun á notkun þeirra
hugtaka, bæði í daglegu máli og
lagamáli, hefði það orðið niðurstaða
nefndarinnar að leggja þau hugtök
til hliðar.
í frumvarpinu er landi skipt í tvo
flokka; annars vegar eignarlönd,
háð einkaeignarrétti þar sem eig-
andi fari með öll venjuleg eignarráð
og hins vegar landsvæði utan eign-
arlanda þótt aðilar kunni að eiga
þar takmörkuð réttindi, eins og
hefðbundin beitar- og veiðiréttindi
á afréttum.
Merking og notkun hugtaksins
afréttur hefur verið á reiki í gegnum
tíðina, að sögn Tryggva. „Það hefur
fyrst og fremst falið í sér lýsingu
á ákveðnum notum. Afréttir geta
hvort sem er verið innan eignar-
landa og á landsvæðum utan eign-
arlanda. Eftir umræður og athug-
anir varð niðurstaðan að leggja til
að tekið yrði upp hugtakið þjóðlend-
ur fyrir landsvæði utan eignar-
landa.“
Með hugtakinu þjóðlendur verður
því átt við þau svæði sem ýmist
hafa verið nefnd afréttur, almenn-
ingar, óbyggðir eða hálendi utan
eignarlanda.
Gjaldtaka fyrir afnot
af þjóðlendu
í þriðju grein frumvarpsdrag-
anna um þjóðlendur og ákvörðun
marka eignarlanda, afrétta og þjóð-
lendna, segir að enginn megi hafa
afnot af þjóðlendu fyrir sjálfan sig,
reisa mannvirki, gera jarðrask eða
nýta þar hlunnindi, vatns- og jarð-
hitaréttindi, námur og önnur jarð-
efni, nema að fengnu leyfi forsætis-
ráðuneytisins en því ráðuneyti er
ætlað að fara með málefni þjóð-
lendna.
Gert er ráð fyrir gjaldtöku í ríkis-
sjóð: „Tekjum af gjöldum fyrir af-
not slíkra réttinda skal varið til
landbóta, eftirlits og sambærilegra
verkefna innan þjóðlendna eftir
nánari ákvörðun forsætisráðherra,"
segir í 3. greininni.
Til nýtingar þjóðlendu að öðru
leyti þarf leyfi hlutaðeigandi sveit-
arstjórnar. Sé slikt leyfi veitt lengur
en í eitt ár er samþykki forsætis-
ráðuneytis þó áskilið.
Gert er ráð fyrir að sveitarstjórn
taki einnig gjald fyrir þau leyfi sem
hún .veitir og er sveitarstjórn gert
skylt að veija tekjum af gjaldtöku
þeirri til hliðstæðra verkefna í þágu
þjóðlendunnar. Sveitarstjórnum
verður skylt að gera forsætisráðu-
neytinu grein fyrir ráðstöfun fjár-
ins.
Óbyggðanefnd með
frumkvæðisskyldu
Til þess að draga línur milli eign-
arlanda og þess landsvæðis sem
telst til þjóðlendna og til að af-
marka þau svæði innan þjóðlendna
sem teljast vera afréttur, og skera
úr um hvernig háttað sé eignarrétt-
indum innan þjóðlendna, er gert ráð
fyrir að komið verði á fót sérstakri
óbyggðanefnd sem í eiga að sitja
þrír lögfræðingar.
Óbyggðanefndinni er ætlað að
taka að eigin frumkvæði til með-
ferðar málefni sem undir hana
heyra. í frumvarpsdrögunum sem
skilað var 1993 var gert ráð fyrir
að nefndin lyki verkinu fyrir árið
2000.
Þeir sem vilja gera tilkall til rétt-
inda á svæðum sem nefndin auglýs-
ir opinberlega að hún ætli að taka
til umfjöllunar skulu leggja fyrir
hana þau gögn og þær heimildir
sem þeir byggja rétt sinn á.
Fjármálaráðherra verður falið að
gæta hagsmuna og eignarréttartil-
kalls ríkisins gagnvart nefndinni.
Þeir aðilar sem ekki vilja una niður-
stöðu nefndarinnar geta borið mál
sín undir dómstóla.
Nefndin um eignarrétt að al-
menningum og afréttum var skipuð
á fundi ríkisstjórnarinnar 13. mars
1984 og henni falið það verkefni
að gera drög að frumvarpi til laga
um eignarrétt að almenningum og
afréttum.
Þá lágu fyrir frumvarpsdrög sem
fjármálaráðherra hafði látið vinna
en ráðunejdið hafði haft málið til
skoðunar síðan Hæstiréttur hafnaði
tilkalli ríkisins til Landmannaafrétt-
ar árið 1981.
í nefndina voru skipaðir Magnús
Sigurðsson, bóndi á Gilsbakka,
Gunnlaugur Claessen, ríkislögmað-
ur og nú hæstaréttardómari, ásamt
formanni nefndarinnar, Gauki Jör-
undssyni, prófessor.
Gaukur sagði af sér eftir að hann
tók við embætti umboðsmanns Al-
þingis árið 1988. í hans stað var
Allan Vagn Magnússon, héraðs-
dómari, skipaður formaðui' nefnd-
arinnar.
Tryggvi Gunnarsson, hæstarétt-
arlögmaður, hefur starfað með
þessari nefnd sem ritari. Hann stað-
festi í samtali við Morgunblaðið að
nefndin áformaði að skila forsætis-
ráðherra fullbúnu frumvarpi með
athugasemdum í haust. Aðspurður
hvort ráðuneytið hefði tekið afstöðu
eða gert athugasemdir við einhver
efnisatriði frumvarpsdraganna
sagði hann svo ekki vera. Nefnd-
inni hefði eingöngu verið falið að
halda verki sínu áfram á grundvelli
draganna sem hún lagði fram 1993.
ÞADÁ
ENGINN
HALENDID
Hæstiréttur hefur ávallt hafnað
kröfum þeirra sem gert hafa til-
kall til að fá viðurkenningu á að
þeir væru eigendur hálendissvæða.
Einu gildir hvort um hefur verið
að ræða íslenska ríkið, eigendur
einstakra bújarða, sveitarfélög eða
upprekstrarfélög. Jafnvel jarðeig-
endur sem lögðu fram 500 ára
gamalt afsal skráð á kálfskinn
gátu ekki sannfært
Hæstarétt um að þeir
væru eigendur af-
réttarins sem þeir
höfðu nytjað.
ÞESSI niðurstaða þýðir ekki
að dómstólar vefengi rétt
bænda, sveitahreppa og
upprekstrarfélaga til þess
að beita fé á afrétti að sumarlagi
eða þann veiðirétt sem lög um lax
og silungsveiði veita þeim sem eiga
beitarrétt á afrétti. Hæstiréttur lít-
ur hins vegar svo á að þarna sé
aðeins um afnotarétt að ræða. Beit-
ar- og veiðiréttindin ein og sér jafn-
gildi ekki sönnun fyrir fullkomnum
eignarrétti og veiti ekki sömu heim-
ild til ráðstöfunar landsins og af-
raksturs þess og ef um venjulega
eign væri að ræða.
Umræður á Alþingi, um þær til-
lögur alþýðuflokksþingmanna á átt-
unda áratugnum að landið verði
lýst alþjóðareign, bera með sér að
handhafar hins pólitíska valds hafa
á þeim tíma ekki treyst sér til að
taka af skarið um það hver eigi
hálendi íslands og aðrar óbyggðir.
Þær umræður verða raktar í grein
sem birtist á þriðjudag. Dómstól-
arnir hafa ekki heldur tekið af skar-
ið. Hæstiréttur hefur í raun vísað
málinu frá sér til löggjafans.
Hér á eftir verður drepið á niður-
stöður í þeim helstu dómsmálum
þar sem tekin hefur verið afstaða
til eignar- eða afnotaréttinda á há-
lendinu eða landi ofan byggðar.
Árið 1955 hafnaði Hæstiréttur
tilkalli Holtahrepps og Landmanna-
hrepps og hreppsnefndar Rangár-
vallahrepps fyrir hönd eigenda og
ábúenda Næfurholts og Hóla til
þess að teljast eigendur Land-
mannaafréttar. „Ekki hafa verið
leiddar sönnur að því, að hreppsfé-
lögin sjálf hafi öðlast eignarrétt að
afréttinum, hvorki fyrir nám, lög-
gerninga, hefð né með öðrum hætti.
Réttur til afréttarins virðist í önd-
verðu hafa orðið til á þann veg að
íbúar á landsvæði framangreindra
hreppa og býla hafi tekið afréttar-
landið til sumarbeitar fyrir búpen-
ing og, ef til vill, annarrar takmark-
aðrar notkunar [...] Eins og notk-
un afréttarlandsins hefur verið
háttað hafa hreppsfélögin, annað
eða bæði, ekki unnið eignarhefð á
því. Gögn þau sem eigendur jarða
í Holtahreppi tefldu fram voru ekki
með þeim hætti að þeir yrðu taldir
hafa rýmri rétt til afréttarins en
hreppurinn en ábúendur jarðanna
voru ekki taldir réttir aðilar að
málinu," sagði í dóminum.
Af sal á kálf skinni
dugði ekki til
Árið 1969 dæmdi Hæstiréttur
um ágreining Eyfirðinga og Skag-
firðinga um svonefndan Nýjabæjar-
afrétt í landamerkjamáli sem sner-
ist jafnframt um mörk sýslnanna
tveggja. Skagfirðingar unnu málið
í héraði en Hæstiréttur tók kröfu
hvorugs aðilans til greina. Upp-
rekstrarfélag Saurbæjarhrepps í