Morgunblaðið - 03.11.1996, Page 12

12 B SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ÞESSI mynd er tekin árið 1932. Kristbjörg með hluta af fjölskyldu sinni á hátíðarstundu,
ÆÐRULAUS MÆTTI
HÚN ÖRLÖGUM SÍNUM
EINS OG áður sagði settu
tíðar gestakomur svip
sinn á heimilisbraginn í
Fellsaxlarkoti. Ekki er
ólíklegt að frændur úr uppsveitum,
sem komu utan af Akranesi í
kaupstaðarferð, hafi stundum
stungið einhvetju góðgæti upp í
litla munna. Allt virtist blessast
nokkurn veginn framan af og oft-
ast var nóg að borða. Stór skuggi
hvíldi samt yfir fjölskyldunni en
það voru veikindi Ásmundar sem
nú voru farin að segja til sín. Þá
var ekki til siðs að fara strax til
læknis þótt eitthvað bjátaði á og
veikindi gerðu vart við sig. En
loks varð ekki lengur undan því
komist. Snemma vetrar 1907 fór
Ásmundur út á Akranes þeirra
erinda að hitta Ólaf Finsen héraðs-
lækni. Finsen tók honum vel eins
og öllum sjúklingum _sem til hans
leituðu. Hann spurði Ásmund hve-
nær hann hefði fyrst kennt las-
leika og rannsakaði síðan hinn
sjúka mann eftir bestu vitund og
þekkingu. Að þeirri rannsókn lok-
inni taldi hann sjúkdóminn þess
eðlis að senda bæri Ásmund til
Reykjavíkur til Guðmundar
Björnssonar landlæknis.
Þegar Ásmundur kom heim var
hann kvíðinn og sagði konu sinni
frá úrskurði Finsens. Helst vildi
hann sleppa við að fara til Reykja-
víkur og bíða enn um stund, sjá
hvort ekki rættist úr og krankleik-
inn hyrfi. Kristbjörg bar um þess-
ar mundir barn undir belti og var
nú komin fast að því að ala eitt
barnið enn. Ásmundur hafði þung-
ar áhyggjur af því hvernig þeim
tækist að fæða fleiri munna en
Kristbjörg bað hann að treysta
Guði, þá myndi allt fara vel. Aftók
hún með öllu að hann frestaði ferð-
inni, ekki væri ástæða til að búast
við því versta. Hann skyldi fara
hið bráðasta, allt myndi fara á
besta veg.
Varð nú ekki lengur umflúið að
fara í rannsókn til Reykjavíkur.
Viku síðar fór Ásmundur ríðandi
út á Akranes og með skipi til
Reykjavíkur. Þegar þangað kom
hitti hann landlækni og afhenti
Út er að koma hjá Hörpuútgáfunni bókin
Æðrulaus mættu þau örlögum sínum -
og með undirtitlinum Frásagnir af eftir-
minnilegum atburðum og skemmtilegu
fólki. Höfundur er Bragi Þórðarson,
útgefandi. Hér birtist brot úr kafla sem
nefnist Ásmundur fellur frá.
honum bréf frá Finsen. Landlækn
ir las bréfið og Ásmundur þóttist
greina áhyggjuhrukkur á and-
liti hans. Að lestri loknum
sagði hann sjúklingnum
að hann þyrfti að skoða
hann betur. Taldi hann
ráðlegt að hreinsa
magann eins og þá
var siður við slíkar
rannsóknir.
Síðar lýsti Ás-
mundur þessari
rannsókn. Hellt
var ofan í hann
miklu af vatni þar
til maginn var full-
ur og allt kom upp
úr honum. Kvaðst
hann hafa liðið ví-
tiskvalir á meðan
þessu fór fram. Úr-
skurður rannsóknar-
innar var á þá leið að
sjúkdómurinn væri ill-
kynja eins og það var kall-
að. Fékk hann ráðleggingar
um sérstakt matarræði og með
það fór hann heim.
Þegar heim kom og Kristbjörg
tók á móti honum sá hún strax
að hann var sárþjáður. Hann sagði
henni frá úrskurði læknisins, en
lýsti því jafnframt yfir að hann
færi ekki framar til læknis. Taldi
hann það tilgangslaust og gat
ekki hugsað sér endurtekna slíka
meðferð sem að framan er lýst.
Lagðist hann í rúmið og var meira
og minna rúmfastur upp frá því.
Kristbjörg hjúkraði honum eftir
KRISTBJÖRG Þórðardóttir í
Fellsaxlarkoti, ekkjan sem
missti eiginmann sinn 1909
frá tíu ungum börnum þeirra.
bestu getu og reyndi að gefa hon-
um fæðu sem hann þoldi að borða.
Var það helst fiskur og mjólkur-
matur en oft þoldi hann engan
mat.
Hinn 5. apríl 1907 fæddi hún
tíunda barnið sem lifði. Það var
Kristján.
Það má öllum ljóst vera að nú
breyttust flestir hlutir. Húsfreyjan
var ein með barnahópinn og bónd-
ann rúmliggjandi. Þetta var erfið-
ur tími. Elstu drengirnir voru farn-
ir að hjálpa mikið til utanhúss við
gegningar og önnur bússtörf en
þrátt fyrir hjálp þeirra var álagið
gífurlegt á Kristbjörgu. Hún
reyndi að taka á þessum málum
af festu og skynsemi. Eins og
áður segir var hún sterktrúuð kona
og treysti í einu og öllu á hjálp
Guðs í hverjum vanda. Börnum
sínum innrætti hún guðsótta og
góða siði sem best hún kunni. Öll
reyndu þau af fremsta megni að
hjúkra Ásmundi næstu tvö árin
sem hann var rúmliggjandi. Þeim
var ljóst að hveiju stefndi. En
þrátt fyrir samheldni og umhyggju
fengu þau ekki umflúið örlög sín.
Þann 29. apríl 1909 andaðist
heimilisfaðirinn í rúmi sínu heima
í Fellsaxlarkoti langt um aldur
fram, aðeins 38 ára gamall. Bana-
mein hans var talið krabbamein í
maga. Ásmundur var jarðsettur í
Görðum af séra Jóni Sveinssyni
prófasti.
Ekkjan og börnin
hrakin frá Fellsaxlarkoti
Fram til þessa tíma höfðu þau
ekkert þegið af sveit en oft var
lítill matur í kotinu og barnahópur-
inn svangur. Hestum var lógað og
það bjargaði miklu. Kristbjörg var
stolt kona og sú hugsun skelfdi
hana að leita á náðir hreppsnefnd-
arinnar. Enda höfðu dæmin sann-
að að þar var ekki miskunnar að
vænta. Var henni í fersku minni
þegar fjölskyldan í Fjósakoti var
flutt nauðug í heimasveit móður-
innar fáum árum áður og börnin
sett á uppboð. Það virtust þau
örlög sem biðu sveitarómaga.
Nokkru áður en Ásmundur dó
hafði hann gefíð elsta syninum,
Sveini, ungan fola í fermingarg-
jöf. Folinn var rakið gæðingsefni
að mati kunnugra og var Sveinn
að vonum stoltur af þessari eign
sinni. Hinir bræðurnir hugðu einn-
ig gott til að fá hest í fermingarg-
jöf og næstur í röðinni var Þorlák-
ur sem beið síns tíma.
Folinn var hafður í girðingu
skammt frá bænum og höfðu
bræðurnir auga með honum dag-
lega. En svo undarlega brá við að
daginn eftir andlát Ásmundar
hvarf folinn úr girðingunni og
enginn kannaðist við að hafa séð
hann eða vita neitt um afdrif hans.
Var leitað og spurst fyrir á bæjum
en enginn þóttist hafa séð folann.
Þótti þetta grunsamlegt í hæsta
máta og var mikið áfall til viðbót-
ar við andlát húsbóndans.
Daginn eftir jarðarförina var
barið að dyrum í Fellsaxlarkoti.
Þar voru komnir þrír hreppsnefnd-
armenn og tilkynntu Kristbjörgu
að þeir gerðu kröfur til búsins.
Jafnframt tilkynntu þeir henni að
allar eigur þess yrðu seldar á upp-
boði, bæði skepnur og lausamunir.
Einnig sögðu þeir henni að hún
yrði að koma börnunum fyrir, að
öðrum kosti myndi hreppsnefndin
gera það.
Nú hafði það gerst sem Krist-
björg óttaðist mest og vonaði í
lengstu lög að ekki þyrfti yfir sig
að ganga. Hún reyndi að fá þessu
frestað en að lokum varð henni
ljóst að hún átti ekki annarra kosta
völ en að hlýða fyrirmælum þeirra.
Skömmu síðar var uppboðið
haldið. Dreif þar að nágranna úr
sveitinni, sem hugðu gott til að
gera góð viðskipti. Hreppstjórinn
stjórnaði uppboðinu en Kristbjörg
stóð með barnahópinn á hlaðinu
og horfði á fátæklegar eigur sínar
boðnar fyrir smánarpening. Þurfti
hún oft að snúa sér undan til þess
að leyna hryggð sinni yfir þessum
niðurlægjandi örlögum sem hún
varð að þola.
Sjá mátti áfergjuglampa í aug-
um margra þegar komið var að
því að bjóða upp hrossin. Allir
vissu að þar voru gæðingar boðn-
ir. Kristbjörg og börnin urðu undr-
andi þegar þau sáu allt í einu fola
Sveins kominn í hrossahópinn. Var
hann seldur hæstbjóðanda eins og
hin hrossin. Þótti þeim þar á sér
brotið. Folinn var lögmæt eign
Sveins. Sárnaði þeim mjög það
órétti sem þau máttu þola í þessu
og mörgu fleiru en fengu engum
vörnum við komið.
Að uppboðinu loknu var heimil-
ið leyst upp og börnunum ráðstaf-
að af hreppsnefndinni. Sveinn fór
að Litlu-Fellsöxl, Þorlákur að
Belgsholti, Magnús að Brekku á
Hvalfjarðarströnd og Sigurbjörn
að Arkarlæk. Yngri börnin voru
boðin upp á vegum hreppsnefndar.
Bóndinn á Læk bauðst til að
taka Þórð án endurgjalds en ekk-
ert varð úr þeirri dvöl því að hann
harðneitaði að fara frá móður
sinni. Eftir miklar fortölur tókst
að leiða honum fyrir sjónir að að-
skilnaður þeirra yrði ekki umflú-
inn. Fór hann þá að Kjalardal.
Hann sagði frá því síðar að svo
sárt hefði hann tregað móður sína
að hans fyrsta verk á morgnana
var að fara út í fjárhús og gráta.
Tveim árum seinna var hann send-
ur að Stóru-Fellsöxl og var þar í
8 ár en undi vistinni illa. Skólavist
hlaut hann litla. Hann sagði að
varla væri hægt að tala um slíkt.
Þegar hann var 10 ára var hann
í tvo mánuði hjá Þorsteini á Grund
í gamla Barnaskólanum við Vest-
urgötu á Akranesi. Og 11 ára var
hann vetrarpart hjá Gísla Gísla-
syni í Litla-Lambhaga þar sem
hann fékk tilsögn stuttan tíma.
Árið, sem hann fermdist, naut
hann tilsagnar Böðvars Jónssonar
frá Brennu í tvo mánuði. Hann
sagðist oft hafa saknað þess sárt
að hafa ekki notið meiri menntun-
ar. Svipaða sögu var að segja af
skólanámi hinna bræðranna. En
systurnar voru betur settar og
nutu meiri skólagöngu.