Morgunblaðið - 23.11.1996, Síða 30
30 LAUGARDAGUR 23. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
876. þáttur
HALLDÓR Blöndal skrifar
mér svo:
„Barði Friðriksson kenndi mér
í sumar orðið „sjóarær", sem
minnir á forna búskaparhætti á
Sléttu. Faðir hans, Friðrik Sæ-
mundsson á Efri-Hólum, hafði
það búskaparlag, af því að hann
bjó á landjörð og hafði því ekki
fjörubeit, að hann samdi við
bændur á Sléttu um, að þeir
tækju til vetrarfóðrunar frá 5
kindum á bæ og allt upp í 30.
Flestar voru á Hóli, en líka á
Rifi, Blikalóni, Gijótnesi og á
Harðbak a.m.k. misjafnlega
margar frá ári til árs. Ærnar
voru reknar síðast í nóvember og
teknar aftur í byijun maí. Yfir-
leitt voru sendar duglegar og
hraustar kindur og voru þær
flestar tvíiembdar. Ef til vill er
rétt að láta það koma fram, að
kindurnar voru oftast vel fram
gengnar og nær aldrei bar á
skjögri í lömbunum. Þessir bú-
skaparhættir sýna, hversu for-
sjáll og ráðagóður Friðrik á Efri-
Hólum var. Nú leikur mér for-
vitni á að vita, hvort orðið „sjóar-
ær“ og þessir búskaparhættir
þekkjast annars staðar.
Gosið í Vatnajökli var stórfeng-
legt og myndir af því lýsa tröll-
auknum átökum elds og íss. Nú
er auðvitað hægt að velja marg-
vísleg orð til þss að lýsa náttúru-
hamförunum, en ekki get ég fellt
mig við að kalla þær „sjónarspil"
eins og hver fréttamaðurinn tók
eftir öðrum og aðrir eftir þeim.
Með kærri kveðju.“
Ég þakka Halldóri þetta góða
bréf. Ég verð að biðja iesendur
hjálpar með orðið sjóarær. Ég
finn það ekki í orðabókum og í
seðlasafni Orðabókar Háskól-
ans fundu þau það ekki.
Athugasemd Halldórs um
„sjónarspil“ er að mínum smekk
fyllilega réttmæt. Mér hefur
leiðst þetta orð í fréttum af nátt-
úruhamförum. Orðabækur eru
ekki margar með orðið, en í
„Árnapostillu" er þetta: „1)
(ómerkileg) sýning, sjónhverfing-
ar. 2) leiksýning, sjónleikur.
Um síðari merkinguna tjáist
með tákni að hún sé „fornt og
úrelt mál“.
Hlymrekur handan kvað:
í hugleiðslu Hlégerður patt
(þeir heiðvirðu telja það satt
um það harðsnúna fljóð)
á höndunum stóð
og hálfniræð á fæturna datt.
★
Kristján H. Benediktsson mál-
arameistari sá þessa merkilegu
spurningu í Degi-Tímanum:
„Hefur þá frost aldrei farið upp
fyrir núllið á þessum tíma?“ Og
viðmælandi í sjónvarpsfréttum
talaði af alvöruþunga um tafsama
leið „frá Pontíusi til Pílatusar“.
Þessi leið er þó tiltölulega skömm,
því að P. og P. voru sami maður-
inn. Hins vegar var Kristur send-
ur milli Heródesar og Pílatusar.
Og þá er hér síðari hluti bréfs
frá Ornólfí Thorlacius, sjá næst-
síðasta þátt:
„Sandlægja er fomt heiti á
skíðishvai, Eschrichtius robustur,
sem áður lifði víða í Atlantshafí
en finnst nú aðeins í Kyrrahafí.
Nafnið höfðar til þess að dýrin
halda sig með ströndum fremur
en á hafí úti. Jón lærði Guðmunds-
son, sem uppi var á 16. og 17.
öld, greinir frá sandlægju hér við
land í riti sínu Ein stutt undirriett-
ing um íslands aðskilianlegar
náttúrur og mun það eina skráða
samtímaheimild þess að tegundin
hafí lifað í Atlantshafí. (Nafnið
sandlægja kemur að vísu fyrir í
Snorra Eddu.)
Annað heiti á þessu dýri, og
mun flatneskjulegra, er gráhval-
ur, dregið af lit dýrsins og heiti
þess á málum grannþjóða okkar
(grával, Grauwal, grey whale,
baleine grise).
Úr því farið er að minnast á
hvali, hvort heldur bárur bijóta
þá á sandi eða þeir liggja á hon-
um, má geta þess að á latínu er
hvalur cetus og lesið hef ég að
samsvarandi rússneskt heiti sé
kit. Þaðan er stutt í ísienska hvor-
ugkynsorðið „kitti“, sem kemur
fyrir í samsetningunni hafurkitti,
en það er gamalt nafn á slétt-
bak, Eubalaena glacialis..
Geirfugl þreifst forðum langt
suður með ströndum Atlantshafs
og inni á Miðjarðarhafí. Fræði-
heiti fuglsins er Pinguinus im-
pennis og höfðar viðurnafnið til
rýrra flugfjaðra. Ættkvíslarheitið
er líklega latnesk gerð síðari tíma
fræðimanna af enska orðinu
penguin eða skyldu orði í öðrum
tungumálum, sem var upphaf-
lega heiti á geirfugli.
En fleiri fuglar tengjast geir-
fugli „að nafninu til“. Olafur Ól-
afsson (Olavius) talar í Ferðabók
sinni (1779) um „geirfugl eða
Magellansgæs, sem sumir kalla“.
(Þýðing Steindórs Steindórssonar
frá Hlöðum.)
Hér er annað dæmi um nafn
sem færst hefur milli heimshvela.
Magellansgæs, Chloephaga picta,
lifir sunnarlega í Suður-Ameríku.
Nafnið hverfa tekur til flat-
fiska sem snúa augunum öfugt
við fjöldann. Sagan segir að flyðr-
an hafí upphaflega verið eins og
aðrir skikkanlegir fískar, með sitt
augað hvorum megin. Einhvern
tíma stóð jómfrú María hana að
því að hræða börn með því að
renna báðum augum yfir á sömu
hliðina. Við þetta rann guðsmóð-
ur í skap og hún sagði við fisk-
inn: „Sértu svona kindin." Þar
með skorðuðust báðar glyrnur
flyðrunnar sömu megin og hafa
ekki haggast síðan.
Ekki hefur stríðni flatfíska ein-
skorðast við flyðruna. Ættbálkur
flatfíska, þeirra er þrífast hér við
land, skiptist í tvær ættir, flyðru-
ætt, með augu á hægri hlið, sem
er víst algengast meðal þessara
fiska, eins og menn skrifa flestir
með hægri hendi. Hins vegar er
svo hverfuætt, með bæði augun
vinstra megin. Frávik þekkjast þó
frá þessu, rétt eins og sumir menn
eru örvhentir.
Líkast til er ég nú kominn full-
langt frá málfræðinni. Þú fellir
þá niður það sem þér líkar ekki.
Lifðu heili.“
Auk þess fær Haukur Ágústs-
son prik fyrir að minna okkur á
að dýr éta, en borða ekki. Aftur
á móti gáfu villuráfandi menn
ijúpu „að borða“ og á baksíðu
þessa blaðs, á sunnudaginn, er
þess getið, að snjótittlingar
„borða brauðmylsnur“.
ATH. Umsjónarm. letraði
ógreinilegt núll í síðasta þætti,
svo að 40. kafli Grettlu varð 4.
Menn eru beðnir að leiðrétta
þetta og bæta við s-i sem umsjm.
láðist að setja í „Grettis sögu“.
AÐSENDAR GREINAR
*
Eru Islendingar
siglingaþjóð?
Svar við grein Sigurðar Sigurgeirssonar
I GREIN sinni 16.
október fjallar Sigurð-
ur Sigurgeirsson um
vanda íslenskra sigl-
ingamála út frá sjón-
armiði fækkunar kaup-
skipaflotans og bendir
réttilega á að skipum
undir íslenskum sigl-
ingafána fer hraðfækk-
andi. Með tilvísan sinni
til annarra landa kemst
Sigurður að þeirri nið-
urstöðu að Norðmönn-
um sér mjög umhugað
um arfleifð sína sem
siglingaþjóðar og að
þeir hafi haft vissar
áhyggjur af fækkun
Borgþór S.
Kjærnested
nemenda sem sækja sjómannaskóla
þar í landi. Sigurður bendir á að
samkvæmt tölum frá Sambandi
norskra kaupskipaútgerða eru um
8.500 norskir yfirmenn skráðir á
kaupskip undir norskum og NIS
fána í dag.
Mér finnst Sigurður hagræða
staðreyndum nokkuð, sennilega
vegna skorts á upplýsingum, því
allt kemur ekki fram í skýrslum
norskra útgerðarmanna. Ég vil því
vinsamlegast benda Sigurði á að
alþjóðleg skipaskrá Norðmanna —
NIS — var stofnuð árið 1987, m.a.
til þess að komast hjá opinberum
fjárframlögum stjórnvalda til kaup-
skipaútgerðar með einum eða öðrum
hætti. Kaupskipaútgerðin átti að
geta staðist samkeppni við aðra í
greininni og til þess að svo mætti
verða var útgerðarmönnum gefið
fullt frelsi til að gera kjarasamninga
við hvaða stéttarfélag farmanna
sem var, um heim allan. Samnings-
rétturinn var með öðrum orðum tek-
inn af norsku stéttarfélögunum. Mér
fínnst það fölsun að taka yfirmanna-
fjölda norsku skipaskráningarinnar
og leggja hann saman við þá örfáu
yfirmenn sem eftir eru í NIS-
skránni, því það gefur ranga mynd
af stöðunni. Hver er tilgangurinn
með því hjá Sigurði? Fyrir hvern er
hann að skrifa þessar greinar?
Nú þegar NlS-skráin er að kom-
ast á tíunda ár eru um 350 hásetar
eftir í þessum flota, sjómannaskólar
loka og norskir yfírmenn eru færri
en 2.000. ITF hefur hótað að lýsa
norska fánann hentifána að kröfu
Tilboð á hreinlætistækjum
Mikið úrval af sturtuklefum,
sturtuhornum og hurðum.
Athugaðu verðið!
Verslið þar sem úrvalið er mest!
Handlaugar, 17 gerðir
á vegg og borð
Opið 10-16 í dag
VATNS VIRKINN HF.
Ármúla 21, símar 533 2020 og 533 2021
Grænt númer 800 402(7
norskra farmanna. Nú
eru stjórnvöld komin í
hring í málinu. Nú á
að veita styrki til út-
gerðarinnar að því til-
skildu að Norðmenn
verði ráðnir um borð,
með meiru. Það má því
með réttu segja að til-
gangurinn sem NIS-
skráin átti að þjóna sé
ekki lengur fyrir hendi,
þar sem ríkisstyrkir
eiga að koma til hvort
sem er. Hins vegar
hafa Norðmenn misst
vinnu sína til sjós í
þúsundatali á undan-
fömum árum.
Þetta finnst Sigurði greinilega
bara allt í lagi þegar hann yppir
öxlum undir lok greinarinnar og
sendir íslenskum farmönnum heldur
nöturlegar kveðjur. Flotanum verð-
ur flaggað út hvort sem er, lítið
mun þá verða til að semja um fyrir
Þær leiðir geta tryggt,
segir Borgþór S.
Kjærnested, stöðu
íslenskra siglinga með
íslenskum farmönnum.
íslenska farmenn og að staðreyndin
sé einfaldlega sú að farmönnum
fækkar í skiparekstri á alþjóðlegum
markaði, eru nokkrar staðhæfingar
Sigurðar. Til að Islendingar geti
tekið þátt í þeirri hörðu keppni og
boðið upp á samkeppnishæft rekstr-
arumhverfi og helst til að geta boð-
ið betur er ekkert athugavert við
að henda íslenskum farmönnum
bara í land, er boðskapur Sigurðar.
Hvað verður þá um Sjómannaskól-
ann ef við skoðum það í ljósi þess
sem gerst hefur í Noregi, Sigurður?
Nei, leiðin til lausnar er ekki að
lippast niður og gefast upp. ITF,
Alþjóða flutningaverkamannasarn-
bandið — með aðsetur í Lundúnum,
hefur náð fram kjarasamningum um
borð í um 40% af hentifánaflota
heims. Það má segja að ITF hafi
ekki náð samningum um borð í 60%
af þessum flota. En hafa verður í
huga að vægi 40% af þessum flota
sem samningar hafa náðst í er meira
en 60% í þeim efnahagsrekstri sem
þessum siglingum fylgja. íslensk
farmannastétt mun að því mér skilst
ekki láta einhveija spekinga segja
sér að „svona er þróunin, þið verðið
'veskú að sætta ykkur við hana —
í land með ykkur!“
Til að forðast þessa þróun, bæði
hér og annars staðar, eru ýmsar
leiðir til, sem margir útgerðarmenn
hafa tekið höndum saman við stétt-
arsamtökin og ITF um að fylgja.
Slíkar leiðir munu geta tryggt stöðu
íslenskra siglinga áfram, með ís-
lenskum farmönnum um borð.
Við skulum vona að svo verði,
Sigurður. Persónulega vænti ég
mikils af tillögum ESB á þessum
vettvangi, þar sem ekki er gert ráð
fyrir láglaunalausnum heldur
styrkjum til þessarar atvinnugrein-
ar. Það er mikið ánægjuefni að
Halldór Blöndal samgönguráðherra
skuli fylgjast svo grannt með þróun
þessara mála að hann er búinn að
fara til fundar við „samgönguráð-
herra ESB“, Neil Kinnock, til að
kynna sér og fá að taka þátt í því
sem er að gerast á þessum vett-
vangi. Þar er að fínna von um hald-
bærar framtíðarlausnir frekar en í
bölsýni Sigurðar Sigurgeirssonar og
félaga hans.
Höfundur cr eftirlitsfulltrúi ITF
á íslandi.