Morgunblaðið - 27.11.1996, Side 28

28 MIÐVIKUDAGUR 27. NÓVEMBER 1996
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Rcynslusögur
ÚTKALL Á ELLEFTU
STUNDU
Eftir Ottar Sveinsson. Islenska bóka-
útgáfan, 1996.187 bls.
NORÐURHJARAVEÐRÁTTA og
dapðans kuldi eru aldrei langt undan
í Útkalli á elleftu stundu. I flestum
frásagnanna sex eru ís-lenskar að-
stæður aðal ógnvaldurinn. Það fær
söguhetjan í Snjóflóði á Hnífsdals-
vegi að reyna: „Kuldinn var yfír-
þynnandi mér fannst rmlljón ísnálar
stingast í líkama minn. Ég var byrj-
aður að dofna í fótum og andliti.“
Ekki alvitlaust að hafa heitt kakó í
bolla við lestur bókarinnar.
Eins og í fyrri útkallsbókunum
tveimur er sagt frá mögnuðum
mannraunum og hetjulegum björg-
unaraðgerðum. Óttar Sveinsson
skráir sögu þeirra sem lenda í honum
kröppum, af vörum þeirra sjálfra og
bjargvætta, af fagmennsku og alúð.
Það er greinilegt að skrásetjari ber
virðingu fyrir viðmælendum sínum
og viðfangsefni. Það gleymist aldrei
að á bak við „skemmtilegar “ sögur
er (og var) dauðans alvara.
Það er hætt við því að svona
„raunveruleikasögur", eða ,,raun(a)
BÓKMENNTIR
Barnabók
LEIKUM LEIKRIT
Umsjón með útgáfunni höfðu Hildur
Hermóðsdóttir, Kristín Steinsdóttir
og Björg Arnadóttir. Mál og menn-
ing, 1996 - 160 bls.
EITT af því sem tilheyrir skóla-
starfi á öllum stigum er leiklistin.
Á hveiju ári eru færð upp leikrit
og leikþættir, þátttakendum og
áhorfendum til ómældrar ánægju.
Oft er skortur á hentugum leikrit-
um og lítið hefur verið hirt um það
undanfarin ár að safna saman og
gera aðgengileg þau leikrit sem
birst hafa í tímaritum og safnritum
í tímans rás. Nú hefur Mál og
menning ráðist í það þarfa verk að
Desember
tilboð.
Fyrir aðeins kr. 7.000
færðu myndatöku af
börnunum þínum, eina
stækkun 30x40 sentimetra
innrammaða og 10 jólakort.
Að auki færðu kost á að velja
úr 10-20 öðrum myndum af
börnunum, og þær færðu með
50% afslætti frá gildandi
verðskrá ef þú pantar strax.
Úrvals jólagjöf.
Ljósmyndastofa Kópavogs,
sími 554 3020.
Örfáir forfallatímar lausir.
Ljósmyndastofan Mynd,
sími 565 4207.
Aðeins örfáir tímar lausir
í nóvember og desember.
3 ódýrari
sögur“, verði tilfínn-
ingasemi og iágkúru að
bráð. En þegar þær eru
jafnvandaðar og hjá
Óttari eru þær fróðleg-
ar og ágætis afþreying,
ekki síst fyrir land-
krabba og borgarblæk-
ur. Það hlýtur að vera
hollt fyrir okkur sófa-
slyttin að fá nasasjón
af þankagangi rauna-
manna og finna smjör-
þef af hrikalegum að-
stæðum íjarri bláma
sjónvarpsins. Þar að
auki er heimildagildi
þessarar „blaða-
mennsku á bók“ nokk-
urt og eflaust geta þeir sem að björg-
unarmálum starfa dregið lærdóm af
því sem þarna kemur fram.
Sögumar í Útkalli eru yfirleitt
skemmtilegar aflestrar. Hröð frá-
sögn er aðall þeirra. Ekkert májæði.
Engin óþarfa tilfinningasemi. Óttar
kann að byggja upp spennu, án þess
að beita fýrir sig ódýrum stílbrögð-
um. Fyrsta sagan, af Norðmanninum
kostulega, er tilþrifaminnst en hún
er sjálfsagt áhugaverð
út frá björgunarfræði-
legum sjónarmiðum.
Undarleg árátta og fífl-
dirfska að ana á kajak
á íshaf út, svo að segja
í opið gin glorsoitinna
ísbjössa, án þess að láta
vita af ferðum sínum.
Aðrar sögur eru allar
áhugaverðar og átak-
anlegar en ef ég ætti
að velja mundi ég
benda á hremmingar
Jakobs Þorsteinssonar
í Snjóflóði undir Eyrar-
hlíð svo og ævintýri
veiðimanna í Kvísla-
vatni í kafla samnefnd-
um bókinni. Ótrúlegt þrekvirki hjá
Jakobi að bjarga sjálfum sér úr
ísklóm snjóflóðsins, fáklæddur og
bókstaflega gaddfreðinn. Björgun-
arsagan af veiðimönnum í Kvíslar-
vatni er áhrifamikil og ekki skaðar
að sá sem verst verður úti, Björgúlf-
ur Þorvarðarson, er hagmæitur og
kastar fram vísum af minnsta til-
efni. Heimferðin í þyrlunni með
gamalkunnri útkallshetju, Boga
Agnarssyni flugstjóra, í þokusúld
og myrkri er heilmikið spennandi.
Síðasta sagan um fjóra Ólafsvík-
urbræður á sama báti í sögunni.
Þrír fara í sjóinn hljómar næstum
eins og ævintýri eða dæmisaga fyr-
ir börn. Auðvitað hafa þetta verið
miklar raunir og mikil mildi að ekki
hlaust mannskaði af en það er erf-
itt að sjá ekki skondnu hliðina á
ævintýrinu og það gera bræður auð-
sjáanlega sjálfir.
Frágangur á bókinni er góður en
120 gramma glanspappír er óþjáll,
í þessa bókarstærð, og svart-hvítar
ljósmyndir koma ekkert betur út
heldur en t.d. 1 fyrstu útkallsbókinni
þar sem notaður er „venjulegur“,
mattur, 100 g pappír.
Eftir að hafa lesið um afrek at-
vinnubjargvætta og hvunndags-
hetja, sem rífa sig út úr hversdags-
leikanum og þjarga lífi félaga, er
ekki laust við að riijist upp gamall
ásetningur um að fara á námskeið
í skyndihjáip. Nú ætti maður að
drífa sig. Það er aldrei að vita.
Áðurnefndur Björgúlfur hefur
eflaust lög að mæla í vísunni sem
hann kastar fram, kominn til
byggða heill á húfi: ,Að mega lifa
í gleði og gáska/ er gaman, léttir
byrði/ Þú lærir eftir að lendir í
háska/ hve lífið er mikils virði.“
Geir Svansson
Karlar í krapi
Óttar Sveinsson
Leikritasafn
gefa út handbók fyrir þessa starf-
semi þar sem finna má rúmlega
20 leikþætti eftir 12 íslenska höf-
unda. Auk þess er formáli skrifaður
af kunnáttu um umgjörð ieikrit-
anna, leiksviðið, leikmyndina og
búningana og á að gefa innsýn inn
í þann heim sem leiksýningin er
og hvers konar undirbúningur er
nauðsynlegur.
Leikritin eru nokkuð misiöng allt
frá því að vera leikgerð af stuttri
skrýtlu eins og þáttur Kristínar
Steinsdóttur „Biðstofan" og
brandarasafn Bjargar Árnadóttur
„Hjá lækninum“ og upp í að vera
sæmilegustu leikrit í nokkrum þátt-
um. Efniviður leikþáttanna er þó
einkennilega takmarkaður þar sem
þjóðsögur einhvers konar teljast
uppistaðan í helmingi þeirra. Höf-
undar taka sér þó ýmis konar
skáldaleyfi varðandi sumar sögurn-
ar, t.d. gerir Öskubuska uppreisn
og neitar að giftast prinsinum því
hún ætlar að verða sjálfstæð og
læra lögfræði. Jólasveinar og
dvergar þvælast um í nútímaum-
hverfi. Eitt leikrit sker sig úr að
því leyti að það er eiginlega óskrif-
að og til þess ætlast „að leikararn-
ir spinni sín eigin samtöl“ (s. 45).
Hugmyndin að útgáfu þessarar
bókar er góð og þörf, en leikritin
mörg hver heldur lítill skáldskapur.
Ég er ekki sátt við að leikrit þurfi
að vera einhver endemis þynnka
og án innihalds til að geta þöfðað
til barna. Nokkrar undantekningar
eru þó á og má þar nefna leikrit
Iðunnar Steinsdóttur um ruslagám-
inn sem hefur skilaboð um áráttu
landans að fleygja öllu í ruslið og
fá sér nýtt. Leikrit Jóhönnu A.
Steingrímsdóttur um Pottaskefil og
leikrit Herdísar Egilsdóttur um
Gilitrutt halda í heiðri þá gömlu
hefð að hluti leikritsins sé sunginn.
Þar sem þetta er jafnframt hand-
bók hefði mátt hafa meiri upplýs-
ingar um hvert leikrit, t.d. í efnis-
yfirliti eða formála. Þar hefði mátt
koma fram hversu langt hvert leik-
rit er í flutningi. Fyrir þann sem
hugsanlega þarf að finna leikrit
sem hentar ákveðnum ramma væru
þetta hentugar upplýsingar.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Bakhlið alvörunnar
Guðjón Ingi Jón
Eiríksson Hjaltason
BOKMENNTIR
Gamansögur
ÞEIM VARÐ ALDEILIS Á í
MESSUNNI
Gamansögur af íslenskum prestum.
Umsjón: Guðjón Ingi Eiríksson og
Jón Hjaltason. 195 bls. Bókaútg.
Hólar. Prentun: Oddi hf. Akureyri,
1996. Verðkr. 2.580.
HVERS vegna gamansögur af ís-
lenskum prestum? Hugsanlega vegna
þess að prestamir gegna svo alvar-
legu hlutverki í lífinu, andstætt hvers
konar gamansemi. Presturinn á að
vera hátíðlegur, settlegur, virðulegur.
Til presta era gerðar aðrar og strang-
ari kröfur en til annarra. Þeir eru
menn sem hlustað er á. Presturinn
má því ekki segja hvaðeina sem hon-
um dettur í hug. Hann verður að
þekkja sín takmörk. Hann er opinber
persóna. Teiji menn að hann fari út
fyrir mörkin leggja þeir lúður við
eyra og hiusta grannt.
En hvaðeina á sér andhverfu.
Ætli það séu ekki einmitt þessar
hömlur, þessar óskráðu kröfur sem
gert hafa svo margan prestinn að
óborganlegum húmorista? Langi
prestinn að segja eitthvað fyndið verð-
ur hann að tala undir rós, grípa til
líkingamálsins, forðast stóryrði, fara
pent í kringum hlutina, koma mein-
ingunni til skila á einhvers konar
táknmáli.
En presturinn er þó aldrei nema
mannlegur. Einnig hann getur hrifíst
með af stemmningu andartaksins,
látið flakka það sem í hugann kemur
án þess að hugsa um afleiðingamar;
eða jafnvel mismælt sig. Slíkt er að
sjálfsögðu hent á lofti eins og annað
sem hann segir.
í bók þessari era sögur sem sagðar
hafa verið af prestum en einnig sögur
sem prestar hafa sagt af sjálfum sér.
Sumar eru íyndnar, aðrar ekki. Með-
al frægra húmorista í prestastétt má
nefna séra Bjarna Jónsson dómkirkju-
prest sem eldri Reykvíkingar muna
vel. Aldrei stökk honum bros, að
minnsta kosti ekki i viðurvist ókunn-
ugra. Eigi að síður varð hann þjóð-
sagnapersóna í lifanda lífí vegna
minnisstæðra tilsvara. Sama mátti
segja um séra Árna sem Þorbergur
gerði ódauðlegan. Hvoragur þessara
manna fór með glens og grín. Húmor-
inn var þeim ósjálfráður. Báðir eru
þessir merkisprestar í bók þeirra,
Guðjóns Inga og Jóns. Og miklu fleiri
að sjálfsögðu. Þar er t.d. fjöldi ungra
presta sem segja gamansögur af sjálf-
um sér. Þótt misjafnar séu sanna þær
að kímnigáfan er ekki útdauð með
prestastéttinni. Dæmi: Prestur flyst í
prestakall vestur í Dölum, ekur búslóð
sinni sjáifur á stóram
vöraflutningabfl sem
hann hefur fengið að
láni, kemur á vettvang
klæddur gallabuxum,
skyrtu og jakka, »sem
voru fremur óhrein eftir
annríki við að pakka
niður,« og hefur, með
milligöngu sóknar-
nefndar, fengið tvo eða
þtjá menn úr sveitinni
til að bera búslóðina í
hús inn. Þeir láta sig
ekki vanta þegar bíllinn
ekur í hlað og spyija þá
alls fyrst: »Heyrðu, vin-
ur. Ætlaði ekki prestur-
inn að koma með þér?«
Þá er að fínna í bók þessari sögur
sem áður hafa birst á prenti, jafnvel
oft. Alkunn era t.d. ummæli séra
Þorvaldar Jakobssonar þegar biskup-
inn sagði hann engan mótstöðumann
hafa átt: »Nei, svo mikill aumingi hef
ég nú aldrei verið,« sagði þá séra
Þorvaldur.
Kviðlingar eru hér einnig á blaði,
misjafnir að inntaki og gæðum, enda
fleiri kallaðir en útvaldir á því svið-
inu. Hins vegar er sneitt hjá rætni
og illkvittni sem alltof oft hefur fylgt
íslenskri fyndni, þjóðarsálinni til lítils
sóma.
Þótt þeir féiagarnir, Guðjón Ingi
og Jón, hafí haft uppi á margri góðri
gamansögunni og mörgu mergjuðu
tilsvarinu hafa þeir líka tekið upp í
bók sína léttvægara efni sem stendur
á útjaðri þess að vera fyndið og skjótt
mun hripa niður úr minninu. Þrátt
fyrir dágóða kafla er bókin þannig
sem heiid of sundurleit, of mikill sam-
tíningur.
Erlendur Jónsson
Nýjar bækur
• ÍSLENSKA málfræðifé-
lagið sendir frá sér Erindi um
íslensktmál. Þar eru níu eftir-
farandi erindi um íslenskt mál
frá ýmsum hliðum:
Margrét Jónsdóttir: Mál-
fræðiiðkun á íslandi, Guðrún
Þórhallsdótt-
ir: Um forn-
sögu íslenzkr-
ar tungu,
Guðrún Kvar-
an: Þættir úr
sögu orða-
forðans, Jón
G. Friðjóns-
son: Meðal
annarra orða,
Svavar Sig-
mundsson: Ollu má nafn gefa,
Kristján Árnason: Um sam-
hengið í íslenskri málþróun,
Ásta Svavarsdóttir og Þóra
Björk Hjartardóttir: Breytileiki
í máli, Ari Páll Kristinsson:
Hagnýting málvísinda og Hall-
dór Ármann Sigurðsson: Setn-
ingafræði.
I kynningu segir: „Þessi bók
er ætluð hverjum þeim sem
áhuga hafa á íslensku máli, ís-
lenskri málfræði eða málvísind-
um almennt. Fyrir þeim höf-
undum, sem leggja til efnið í
þessu riti, vakti að fjalla á að-
gengilegan hátt um viðfangs-
efni sitt svo að allir mættu njóta
hvort sem þeir hafa hlotið sér-
staka þjálfun í málfræði eða
ekki.“
Hveiju erindi fylgir ritaskrá
til að auðvelda lesendum að
nálgast frekari fróðleik um efn-
ið. Átta fyrst töldu erindin voru
flutt á Rás 1 síðla vetur 1995
en hið níunda bættist síðar í
syrpuna.
Erindi um íslenskt mái er 134
bls. ogfæst íBóksölu stúdenta
en einnig er hægt að kaupa
bókina beint frá félaginu (í
Árnagarði við Suðurgötu).
• SUPA fyrir sálina er kom-
in út en bandarísk útgáfa henn-
ar hefur nú setið á metsölulist-
anum vestan hafs um tveggja
ára skeið og selst í nálægt
fimmtiu milljónum eintaka. I
bókinni safna höfundarnir Jack
Canfield og Mark Victor
Hansen saman frásögnum frá
ólíkum einstaklingum um ýmis
efni. Bókin skiptist í tíu kafla
sem nefnast: Kærleikur, Að
þykja vænt um sjálfan sig,
Uppeldi, Lærdómar, Þú getur
þaði, Láttu drauminn rætast,
Að sigrast á hindrunum, Speki
úr ýmsum áttum og Um dauð-
ann.
Á bókarkápu segir: „Hér er
að finna stuttar sögur úr lífi
fólks sem snortið hafa milljónir
manna og reynst þeim kjarn-
mikil súpa fyrir sálina."
Útgefandi er Vaka-Helga-
fell. Bókin er288 bls. Helgi
Már Barðason þýddi. Hún er
tiiboðsbók nóvembermánaðar í
bókabúðum og kostar til mán-
aðamóta 2.450 kr. en fullt verð
er 3.860 kr.
• ÁTTUNDA bókin um
Frans er í flokknum LitJir
lestrarhestar. Bókin heitir
Jólasögur af
Frans og er
eftir Christ-
ine Nöstlin-
ger, mynd-
skreytt af Er-
hard Dietl.
Frans
hlakkar til jól-
anna eins og
allir aðrir
krakkar en
hann grunar að jólagjafírnar
séu ekki samkvæmt óskalist-
anum.
Útgefandi erMál ogmenn-
ing. Jórunn Sigurðardóttir
þýddi bókina og kostar hún
1.180 kr. Grafíkhf. prentaði,
Næstgerði kápu.
Christine
Nöstlinger
Ari Páll
Kristinsson