Morgunblaðið - 08.12.1996, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
mjög á undanförnum árum,“ sagði
Natalja Míronova, leiðtogi um-
hverfisverndarsamtakanna Hreyf-
ing fyrir kjarnorkuöryggi. „Börn
baða sig og konur þvo þvott á
svæðum þar sem geislavirkni er
mikil.“
Elena Joukovskaja, læknir og
vísindamaður, sagði að sjúkdómar
og vansköpuð börn væru sýnu tíð-
ari á menguðu svæðunum, en ann-
ars staðar í Rússlandi.
Fyrsti kjamakljúfurinn í Sovét-
ríkjunum var smíðaður í Majak árið
1949. Valerí Mensjikov, sem situr
í rússneska öryggisráðinu, sagði að
þá hefði lítill skilningur verið á
hættunni af kjamorku. Markmið
hersins var að framleiða sem mest
plútóníum til vopnaframleiðslu.
Geislavirkum úrgangi var fleygt í
litla á sem rennur skammt frá.
„Á bökkum árinnar stóðu mörg
þorp, en sérfræðingamir sögðu að
geislavirknin mundi dreifast," sagði
Mensjikov. „Þeir höfðu rangt fyrir
sér. Að þremur ámm liðnum var
fólkið flutt á brott, en tvö þorp
vom skilin eftir. í öðm þeirra búa
2.500 manns, fiestir tatarar að
uppruna. Þar giftast stúlkur ungar,
yfirleitt um 14 ára aldur. Þijátíu
árum síðar vom því komnar þijár
kynslóðir og vísindamenn gátu
rannsakað erfðafræðílegar breyt-
ingar. í fyrra kom fram skýrsla þar
sem sýnt var fram á að rof hefði
komið í litninga og kjamsýmr. Nið-
urstaðan var sú að stökkbreytingar
hefðu orðið vegna geislavirkni og
þær hefðu gengið í erfðir."
Geislavirknin á heima í
heimsmetabók Guinness
Mensjikov sagði að geislavirknin
við Majak væri slík að það ætti
heima í heimsmetabók Guinness
og megnið af henni væri á yfirborð-
inu. Geislavirkur vökvi hefði verið
settur í vatn eitt. Þegar það fyllt-
ist var búið til nýtt vatn og þannig
I
Sakaður um landráð
vegna umhverfisskýrslu
NORSKU umhverfisverndarsam-
tökin Bellona, sem voru stofnuð
fyrir tíu árum vegna kjarnorku-
slyssins i Tsjernóbýl, gáfu í upp-
hafi árs út skýrslu um ástand
Norðurflota sjóhersins. Þegar
skýrslan kom út var ráðist inn í
höfuðstöðvar Bellona í Múrmansk
og sá hluti upplagsins, sem þar
var, gerður upptækur. Einnig var
einn höfunda skýrslunnar, Alex-
ander Nikítín, handtekinn fyrir
njósnir.
Níkítín, sem hafði gegnt stöðu
höfuðsmanns í Norðurflotanum til
ársins 1985 og starfað í kjarnorku-
máladeild vamarmálaráðuneytis-
ins frá 1985 til 1992, var varpað
í fangelsi í febrúar i fyrra og á
næstu mánuðum voru 60 menn,
sem tengdust Bellona með ein-
hveijum hætti, kallaðir til yfir-
heyrslu.
Níkítín hefur verið sakaður um
að fremja landráð með því að
njósna og ljóstra upp um hernað-
arleyndarmál. Sagði í yfirlýsingu
rússnesku leyniþjónustunnar FSB,
arftaka KGB, að Níkitín hefði far-
ið út fyrir umhverfisverndarhags-
muni í starfi sínu fyrir Bellona
og skaðað varnargetu Rússlands
svo um munaði.
Mál þetta er allt hið undarleg-
asta og hefur verið haldið fram
að vinnubrögðin minni á Sovétrík-
in. Ákærurnar gegn Níkítín eru
reistar á tveimur óbirtum tilskip-
unum varnarmálaráðuneytisins
frá 1992 og 1993. FSB hefur sagt
að tilskipanirnar séu leyndarmál.
Ljóst þykir að Níkítín hafi notað
skilríki sín frá hernum til að kom-
ast inn á svæði, sem
hann hefði ekki átt að
hafa aðgang að.
Skýrsla Amnesty
International
Mannréttindasam-
tökin Amnesty Int-
ernational hafa kann-
að málið og komist
að þeirri niðurstöðu
að skýrsla Bellona sé
reist á birtum heim-
ildum eins og Níkítín
og lögfræðingur
hans, Júrí Schmidt,
hafa haldið fram.
Níkítín vann að ein-
um kafla skýrslunn-
ar. Sá kafli fjallar um kjarnorku-
slys um borð í skipum og kafbát-
um Norðurflotans og kemur þar
meðal annars fram að fjórir rúss-
neskir kafbátar liggi á hafsbotni.
John Swahn, sænskur sérfræð-
ingur, sem hefur átt þátt í að
móta áætlanir Svía um að geyma
kjarnorkuúrgang, skrifaði í sum-
ar að hann fengi sterklega á til-
finninguna eftir lestur skýrslunn-
ar og kafla Níkítíns „að hann
hafi vegið og metið upplýsingarn-
ar vandlega í því skyni að komast
hjá því að birta atriði, sem gætu
skaðað hernaðaröryggi Rússa.
Skýrslan fjallar alfarið um um-
hverfismál og lífríkið".
I samantekt Amnesty Internat-
ional er bent á það að FSB hafi
vitað hvað Níkítín hafði fyrir
stafni og hefði hæglega getað
stöðvað hann áður en hann sendi
gögn sín til Noregs. „Sú stað-
reynd að FSB gerði
það ekki og hóf ekki
lögsókn fyrir glæpi
fyrr en eftir að
kaflinn hafði verið
skrifaður og afhentur
virðist vera i beinni
mótsögn við að FSB
hafi verið að veija
öryggishagsmuni
þjóðarinnar," segir í
skýrslu mannrétt-
indasamtakanna.
Níkítín er nú skráð-
ur sem samviskufangi
þjá Amnesty Int-
ernational. Hann á
yfir höfði sér 10 til
15 ára fangelsi og
jafnvel dauðarefsingu.
Mannréttindafrömuðir í Rúss-
landi óttast að með því að hand-
taka Níkítín vilji rússnesk yfir-
völd koma þeim boðum til al-
mennings að ekki borgi sig að
taka upp náið samstarf við vest-
ræn mannréttinda- eða umhverf-
isverndarsamtök. Það má telja
nokkurn veginn öruggt að rúss-
neska hernum er mjög i mun að
Níkítín fái að gjalda fyrir sam-
starfið við Bellona. Laun í hern-
um og opinberu starfi í Rússlandi
eru mjög lág. Þau laun, sem vest-
ræn samtök á borð við Bellona
borga, eru himinhá í samanburði.
Níkítín á að verða öðrum sérfræð-
ingum, sem gætu hugsað sér gott
til glóðarinnar, víti til varnaðar.
Innan hersins yrði litið á það sem
ósigur ef látið yrði undan alþjóð-
legum þrýstingi um að sleppa
Níkítín úr haldi.
ALEXANDER Nikítín
vinna í kjarnorkuverum ekki fara
í verkfall. Kjarnorkuverið fullnæg-
ir 60% af orkuþörf svæðisins. Það
er talið eitt það hættulegasta í
heimi, að sögn dagblaðsins The
Washington Post.
Aflóga kjarnorkukafbátar
í allt hafa rúmlega 130 kjarn-
orkukafbátar verið teknir úr um-
ferð. 88 eru úr Norðurflotanum.
Kjarnorkueldsneytið er enn í 52
kafbátum. Kjarnakljúfarnir hafa
verið teknir úr skrokkum 15 báta
og búnir undir geymslu. í skýrslu
Bellona segir að kafbátarnir séu
teknir úr umferð af þremur ástæð-
um. Þeir séu í fyrsta lagi of gaml-
ir (eldri en 25 ára) og um borð í
sumum hafi orðið slys. í öðru lagi
séu fjárframlög til varnarmála
sýnu minni nú en á tímum Sovét-
ríkjanna, þannig að ekki sé hægt
að reka jafn stóran flota og var á
vegum sovéska flotans. I þriðja
lagi kveði alþjóðlegir afvopnunar-
sáttmálar á um að fækka þurfi
kjarnaoddum í hafi og því verði
að fækka kafbátum.
Víða hefur kafbátum verið lagt
við slæman aðbúnað í flotastöðv-
um. Bellona hefur eftir Oleg Je-
rofejev, yfirmanni Norðurflotans
að öryggi minnki stöðugt í þessum
stöðvum og mikil hætta sé á að
geislavirkni losni úr læðingi vegna
þess að kafbátarnir gætu sokkið.
Hann telji helsta vandann vera
þann að ekki séu til viðunandi
geymslur fyrir kjarnakljúfana.
Slæmar aðstæður hafa leitt til
þess að gripið hefur verið til bráða-
birgðaaðgerða. Dæmi eru til þess
að reynt hafi verið að halda kafbát-
um á floti með því að dæla í þá
lofti úr loftþjöppu, innsigla lokur
á botni þeirra og draga þá á land
af og til. Þá hefur verið notað efni
til að innsigla kjarnakljúfana til
að koma í veg fyrir að geislavirkni
berist út. Þessar aðgerðir draga
KJARNAKUÚFUR í ísbrjótnum Síbír. Kjarnorkueldsneytið hefur verið fjarlægt.
ÓNÝTUR kafbátur liggur í skipakirkjugarðinum í Múrmansk.
koll af kolli. Stífla úr leir og gijóti
heldur síðasta vatninu, sem var
búið til, að sögn hans: „Hinum
megin við stífluna er stór dalur og
handan hans áin Ob. Bresti stíflan
mun geislavirka vatnið fara í fljót-
ið og renna til sjávar."
Nlðurlæging sjóhersins
Miklar breytingar hafa orðið í
rússneska sjóhernum frá því að
Sovétríkin hrundu. Árið 1989 hafði
sjóherinn 196 kjarnorkukafbáta í
umferð og höfðu þeir aldrei verið
fleiri, en samkvæmt upplýsingum
Bellona eru þeir nú aðeins 109.
Þar af eru að mati samtakanna
67 á vegum Norðurflotans, sem
hefur höfuðstöðvar á Kólaskaga.
Aðrar heimildir benda til þess að
84 kjarnorkukafbátar séu enn í
siglingum á vegum Norðurflotans,
en í skýrslu Bellona um stöðu hans
segir að munurinn sé sprottinn af
því að nokkrum kafbátum hafi
verið lagt án þess að hafa formlega
verið teknir úr umferð. Talið er
að Norðurflotinn og Kyrrahafsflot-
inn muni ekki hafa nema 80 kaf-
báta samanlagt árið 2003.
í skýrslu Bellona, sem hefur
vakið deilur og verið gerð upptæk
í Rússlandi auk þess sem einn
höfundanna, Alexander Níkítín,
hefur verið handtekinn fyrir njósn-
ir, segir að
slæmt efna-
hagsástand í
Rússlandi hafi
meðal annars
haft í för með
sér að Norður-
flotinn geti ekki
séð um viðgerð-
ir og viðhald á
kafbátum í umferð. Segir enn
fremur að stjórn Norðurflotans
hafi komist að þeirri niðurstöðu
að flotinn geti ekki gegnt hernað-
arhlutverki sínu vegna skorts á
viðhaldi kjarnorkukafbátanna og
annarra kjarnorkuknúinna fleyja.
Fjárskortur Norðurflotans
„Árið 1994 voru aðeins 35%
þess fjár, sem ætlað var Norður-
flotanum, veitt til hans,“ segir í
skýrslu Bellona, sem nefnist
„Rússneski Norðurflotinn, rætur
geislavirkni".
Segir að herinn hafi ekki getað
greitt laun og
margoft hafi
yfirmenn neitað
að fara I eftir-
litsferðir. Oft
hafi yfirmenn
verið sóttir til
nálægra her-
stöðva, en einn-
ig hafi komið
fyrir að kafbátar hafi verið sendir
af stað án þess að vera fullmannað-
ir.
Norðurflotinn skuldar skipa-
smíðastöðvum háar upphæðir.
Rafmagnsreikningarnir hlaðast
einnig upp. í september í fyrra
lokaði rafveitan á Kólaskaga, Ko-
lenerga, í tvígang fyrir rafmagnið
til Norðurflotans vegna skulda að
andvirði 4,5 milljóna Bandaríkja-
dollara (um 297 milljóna íslenskra
króna). í fyrra skiptið var opnað
fyrir rafmagnið að nýju eftir 40
mínútur þegar vopnaðir hermenn
voru sendir í rafveituna. í annað
skiptið áttu vararafstöðvar að fara
í gang í herstöðinni til að knýja
kælikerfi fyrir kjarnakljúfa kaf-
báta í höfn, en hún brást. Hefðu
kjarnakljúfarnir ofhitnað hefði
voðinn verið vís, en því tókst að
afstýra.
Það er reyndar ekki aðeins
Norðurflotinn, sem skuldar. Kolen-
erga er meðal skuldseigustu við-
skiptavina kjarnorkuversins Pol-
jarní Zorí, sem er skammt frá
Múrmansk. Starfsmenn kjarnorku-
versins hafa ekki fengið greidd
laun í fímm mánuði og búast má
við að brátt sjóði upp úr, þótt lög-
um samkvæmt megi þeir sem
úr hættunni á því að keðjuverkun
leiði til kjamorkuslyss sökkvi bát-
arnir með þeim afleiðingum að sjór
fari í kjamaeldsneytið.
Afvopnunarsáttmálar kveða á
um að fjarlægja verði hólfin fyrir
kjarnorkuvopn úr kafbátunum.
Þegar það hefur verið gert er kaf-
bátnum lokað á ný með logsuðu.
Því næst þarf að losa eldsneytið
úr kjamakljúfnum. Það er ekki
fyrr en að því loknu, sem kjarna-
kljúfamir eru fjarlægðir. Sá hluti
kafbátsins, sem kljúfamir em
geymdir í, er tekinn brott í heilu
lagi. Flotholt eru fest við hlutann
og hann fylltur með efni, sem á
að halda honum á floti.
Ekki er vitað hvað á að gera
við kjarnakljúfana. I Araflóa á
Kólaskaga eru nokkur 400 metra
löng göng, sem upprunalega voru
ætluð til að fela og vernda kjam-
orkukafbáta með langdrægum
kjarnaflaugum. Nú hallast menn
helst að því að draga hólfin með
IIASKI
AKOLASKAGA