Morgunblaðið - 23.01.1997, Side 24

24 FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Barnavernd
og kynferðisbrot
AÐ UNDANFÖRNU hafa
vaknað spumingar um störf
barnaverndaryfirvalda í málum
um kynferðislegt ofbeldi gegn
börnum. Slíkt ofbeldi veldur flóð-
bylgju tilfínninga og eðlileg við-
brögð eru að leita allra leiða til
að fyrirbyggja að þetta geti nokk-
urn tíma komið fyrir aftur. Þá
vakna spurningar um hvaða leiðir
séu færar, hvaða skyldur hvíli á
opinberum aðilum sem ætlað er
lögum samkvæmt að vernda böm
og hvað megi betur fara í þessum
efnum. Sérstaklega hefur verið
horft til þess hvað gera skuli þeg-
ar upplýsingar berast um tilvist
ákveðins aðila sem áður hefur
verið grunaður um eða dæmdur
fyrir kynferðislegt ofbeldi gegn
börnum og án þess að fyrir liggi
nein sérstök vitneskja um áfram-
haldandi brot. Hér verður reynt
að varpa nokkm ljósi á skyldur
bamaverndamefnda í þessum
efnum eins og lesa má þær úr
lögum um vernd bama og ung-
menna nr. 58/1992, sbr. lög nr.
22/1995.
Vernd eða refsing
Segja má að tvö opinber kerfí
taki aðallega á kynferðisbrotum
gagnvart bömum, refsikerfið og
bamavemdarkerfíð. Kerfín tvö em
oft borin saman og því er nauðsyn-
legt að nefna að það gilda ólíkar
gmndvallarreglur í þessum tveimur
kerfum. í fyrsta lagi þarf að leggja
áherslu á að markmiðin era ólík og
í öðm lagi að málsmeðferð er ólík.
Markmið refsikerfisins er að
refsa brotamönnum. Forsendur
þess em skýrar afmarkaðar regl-
ur um hvaða háttsemi telst refsi-
verð, afmörkuð viðbrögð við
hveiju broti og refsirammi í
hverju tilviki. Málsmeðferðin
byggist á því að sérhver maður
er talinn saklaus uns sekt hans
er sönnuð, allur vafí er skýrður
sakbomingi í hag og oft sagt að
betra sé að níu sekir gangi lausir
en að einn saklaus sé dæmdur.
Markmið barnavemdarkerfís-
ins er að vemda börn. Forsenda
þess er sú staðreynd að ógerlegt
er að afmarka allar þær aðstæður
sem upp geta komið í lífí barna
og ungmenna sem þykja kalla á
sérstakar aðgerðir af hálfu yfir-
valda sem þó verður að setja ein-
hver mörk. Kerfíð er af ásettu
ráði sveigjanlegt og viðbrögð háð
ýmsum matskenndum atriðum.
Jafnframt er lögð áhersla á að
reglur gefí nokkuð skýr fyrir-
mæli um til hvers er ætlast svo
að ekki verði tilefni til mismun-
andi og ólíkra túlkana og að-
gerða. Málsmeðferðin einkennist
af því að barnavemdarkerfinu er
skylt að bregðast við rökstuddum
gmn um að barn sé í hættu og
vafí er gjaman skýrður barninu
í hag.
Þegar bæði kerfín vinna í sama
málinu veldur þetta því að óhjá-
kvæmilega skiljast
leiðir og mikilvægt er
að hvort kerfí fyrir sig
sé meðvitað um sitt
hlutverk. Það er nauð-
synlegt að nefna mis-
mun þessara tveggja
kerfa þar sem leggja
þarf áherslu á að mjög
erfítt er að draga
ályktanir af skýram
meginreglum refsi-
kerfisins og heimfæra
þær upp á bama-
verndina. Þannig eru
barnavemdaryfírvöld
ekki háð ferli máls
gegnum refsikerfið en
jafnmikilvægt er að
ekki má gera þá kröfu að bama-
verndaryfírvöld geri markmið
refsikerfísins að sínum.
Friðhelgi
Eftir stendur að freista þess
að afmarka heimildir og skyldur
barnavemdaryfirvalda. Skv. lög-
um um vemd bama og ungmenna
hvílir barnavemd fyrst og fremst
á herðum bamavemdarnefnda. Á
vegum hvers sveitarfélags í land-
inu skal starfa barnaverndar-
nefnd skipuð fímm mönnum, bæði
Markmið bamavemdar-
kerfísins, segir Hrefna
Friðriksdóttir, í fyrstu
grein sinni um kynferð-
isafbrot gegn bömum,
er að vemda þau.
konum og körlum. Nefndarmenn
skulu vera kunnir að grandvarleik
og bera gott skyn á þau mál sem
barnavemdamefnd fjallar um.
Minni sveitarfélög skulu samein-
ast um kosningu bamavemdar-
nefnda auk þess sem heimilt er
að fela félagsmálanefndum störf
barnavemdamefnda. Þá skulu
barnaverndarnefndir ráða sér-
hæft starfslið sem heimilt er að
fela könnun og meðferð einstakra
mála eða málaflokka.
Meginþáttum í starfí bama-
vemdarnefnda er m.a. lýst þannig
að þeim ber að hafa eftirlit með
aðbúnaði, hátterni og uppeldis-
skilyrðum bama og ungmenna í
þeim tilgangi að greina sem fyrst
vanda þeirra sem búa við ófull-
nægjandi aðstæður, sæta illri
meðferð eða eiga í félagslegum
erfiðleikum. Þá ber bamaverndar-
nefndum að beita þeim úrræðum
skv. barnaverndarlögum sem best
eiga við hveiju sinni og heppileg-
ust þykja til að tryggja hagsmuni
og velferð barna eða ungmenna.
Lagasetning um bamavernd
ræðst augljóslega af mikilvægum
hagsmunum varðandi öryggi og
velferð bama. En það
er jafn ljóst að hér
er átt við persónuleg
málefni og einkalíf
manna. Vandinn er
að tryggja velferð og
öryggi bama og ung-
menna án þess að
skerða um of frið-
helgi einstaklinga.
Bæði túlkun núgild-
andi laga og heimildir
til að setja ný lög era
takmarkaðar af
ákvæði 71. gr. stjórn-
arskrár íslands nr.
33/1944 um að allir
skuli njóta friðhelgi
einkalífs, heimilis og
fjölskyldu. Skv. þessu ákvæði er
einungis heimilt að takmarka
friðhelgi með lögum í þeim tilvik-
um þegar brýna nauðsyn ber til
vegna réttinda annarra.
Þetta lýsir ákveðnum vanda -
annars vegar er löngunin og
skyldan til að vernda öll böm fyr-
ir skaða - hins vegar er réttur
fólks til að lifa lífi sínu í friði
fyrir bamaverndaryfirvöldum.
Mat á því hvenær um árekstur
þessara réttinda er að ræða, eða
hversu mikið friðhelgi einkalífs
manna verður að víkja fyrir vernd
barna, er stundum erfítt. Þá er
þetta mat í sífelldri þróun þar sem
mannréttindaákvæði verða að
vera sveigjanleg svo þau haldi
gildi sínu þegar þjóðfélagið og
aðstæður breytast.
Kynferðislegt ofbeldi gegn
bömum er gott dæmi um þjóðfé-
lagslegt vandamál sem hefur tek-
ið miklum breytingum undanfarin
ár. Á nokkuð skömmum tíma
hafa rutt sér til rúms ýmsar kenn-
ingar sem setja svip sinn á um-
ræðuna, svo sem um sérstök rétt-
indi bama og viðurkenning á til-
vist barna sem sjálfstæðra ein-
staklinga, samhliða kenningum
um ósjálfstæði bama og nauðsyn
til að vernda þau, viðurkenning á
kynferðislegu ofbeldi gegn böm-
um og fordæming þess, kenningar
um áhrif þessa ofbeldis og um
brotamenn.
Þessi umræða hefur gert málin
sýnilegri en líka gert þennan
brotaflokk sérstakan. Þetta hefur
fætt af sér almenn, hörð og ein-
dregin viðbrögð samfélagsins um
að beijast gegn kynferðislegu of-
beldi gegn bömum með öllum til-
tækum ráðum, og hér era fáir sem
leggja inn gott orð fyrir meinta
brotamenn. Kannski er hægt að
segja á stjómarskrárbundnu máli
að almennt sé talin svo brýn nauð-
syn til að vernda mjög mikilvæg
réttindi barna til að vera ekki
beitt ofbeldi, að réttlætanlegt sé
að skerða réttindi meintra brota-
manna.
Höfundur er lögfræðingur
Bamavemdarstofu.
Hrefna
Friðriksdóttir
Burt með kvót-
ann - glæp
aldarinnar
LOKSINS! Loksins
hrökk þjóðin við.
Fréttin um „yfir-
töku“ Samheija á
Hrönn hf. og þar með
Guðbjörgu ÍS kom eins
og þruma úr heiðskíru
lofti, aðeins um ári eftir
sjónvarpsviðtal við
skipstjóra og einn aðal-
eiganda hins nýja og
glæsilega skips, sem þá
var að bætast í flota
landsmanna.
Ég undrast ekki þótt
þessi fráneygi sæhauk-
ur gleddist yfir að stíga
um borð í eitthvert full-
komnasta atvinnutæki
heims, þó að margir hefðu látið í
Ijós nokkrar efasemdir um að rekstr-
argrandvöllur væri fyrir svo hrika-
legri fjárfestingu. En svo kom högg-
ið, og það var hnípinn maður sem
talaði til þjóðarinnar nú fyrir
skemmstu, og útskýrði „hagræðing-
una“ með því að hverfa inn í Sam-
heija.
Samkvæmt upplýsingum DV er
þó bót í máli að þeir Hrannar-menn
fara ekki alveg skítblankir út úr
ævintýrinu, eiga að sögn blaðsins
tæpa tvo milljarða og bætast því
tæplega við þann fjölda sem nú lifir
undir fátæktarmörkum. Nú er það
svo að samkv. lögum er það þjóðin
sem á þessa fjármuni (þ.e. kvótann)
en ekki bara „sægreifamir“. Þetta
er bara hluti þess sem búið er að
ræna frá þjóðinni og hefði verið
nefnt þýfi á meðan hlutimir voru
nefndir réttu nafni.
Frændur okkar Færeyingar tóku
upp kvótakerfi í útgerðinni að ís-
lenskri fyrirmynd, en hvað gerðist,
strax og þeir sáu afleiðingarnar
skáru þeir kvótakerfið niður við trog
með þeim ummælum, að hefði það
fengið að standa lengur hefði það
riðið færeyska þjóðfélaginu að fullu.
Þegar skuttogaramir sáust fyrst
hér við land fengu þeir nafnið ryk-
sugur, þó voru þau skip ekki nema
svipur hjá sjón hjá því sem síðar
varð. Nú þegar skuttogaramir hafa
stækkað um helming sumir hveijir
og vélarorkan tvö- til þrefaldast, er
engu líkara en þetta séu heilagar
kýr og nánast guðlast að gagmýna
hvemig svokölluð fiskveiðistefna er
útfærð, enda hafa Kristján Ragnars-
son og hans nótar unnið að því hörð-
um höndum að eyðileggja véibáta-
flotann, einmitt þær tegundir báta
sem voru undirstaðan undir rekstri
frystihúsanna vítt um land. Það var
heldur ekki amaleg tilhugsun fyrir
sægreifana að geta gramsað í íjölda
vélbáta sjómanna, þegar búið var
að taka frá þeim lífsbjörgina, rústa
bátana niður - auðvitað í hagræð-
ingarskyni, hafa svo bara „hæfilegt"
atvinnuleysi til að tryggja að karl-
amir væru ekki með neitt múður,
enda þá hægast að segja þeim að
„taka pokann", slegist væri um
„plássið" og trúlega myndu þeir þá
velja þann kostinn að þegja, jafnvel
þó svolítill böggull fylgdi skammrifi,
að „smávegis" þátttaka í kvótakaup-
um væri innifalin svona
til bragðbætis.
Tilgangur kvótakerf-
isins var ekki fiskvernd-
arstefna íyrst og
fremst, því hefði svo
verið takmörkun í sókn
að sjálfsögðu beinst að
þeim veiðiaðferðum sem
verst fara með lífríkið,
það er botnsköfunum,
botnvörpu og dragnót.
Nei, sægreifarnir
sáu sér leik á borði þar
sem nokkuð hafði dreg-
ið úr þorskaflanum eins
og hann var mestur,
nú skyldi flotinn
minnkaður sögðu þeir,
ráðist var að vélbátaflotanum sem
var undirstaða frystihúsanna, togur-
um hleypt upp á bátamiðin, þrengt
svo að smábátaútgerðinni sem mest
mátti og um leið högum fiskverka-
fólks og afleiðingamar létu ekki á
sér standa. En nú er Hrunadansinn
á enda, þjóðin hefur loks vaknað.
Þverpólitísk samtök munu koma
misvitrum þingmönnum og ráðherr-
um í skilning um að tími flokksaga
og hlekkja er liðinn. Ef stjórnmála-
flokkamir mmska ekki, og það
strax, stefna þeir þjóðinni til átaka
því það verður aldrei liðið að nokkr-
ir tugir útgerða komist upp með að
sölsa undir sig sameign þjóðarinnar.
Ef stjómmálaflokk-
amir rumska ekki og
það strax, segir
Guðmundur G. Hall-
dórsson, stefna þeir
þjóðinni til átaka.
Vænlegasta leiðin út úr ógöngun-
um er að afnema kvótann með einu
pennastriki, taka upp 50 mflna land-
helgi sem sótt væri í með kyrrstöðu-
veiðarfæri, þ.e. línu, handfæri og
netum, takmörkunum væri aðeins
beitt með skyndilokunum, svæðalok-
unum vegna uppeldis- og hrygning-
arstöðva, að öðru leyti væri sóknin
fijáls, en um rækjuveiðar giltu sér-
reglur. Isfisktogaramir fengju svæði
milli 50-200 mílur en fiystitogarar
úthafsmið og nytu þeir einir úthlut-
aðra aflaheimilda utan tvö hundruð
mílna.
Það er viðurkennt nú að 15-20
togarar verði verkefnalausir á þessu
ári. Hvar eru nú allir hagfræðingarn-
ir? Sumir þingmenn sjá hvert stefnir,
en allt of margir virðast ekki heyra
rödd þjóðarinnar. Trúlega berst hún
þeim ekki til eyrna í gegnum glasa-
glaum kokkteilboða lénsherranna
sem nú reyna að sölsa undir sig þá
stærstu auðlind sem þjóðin á, og ein
getur gert komandi kynslóðum kleift
að lifa í þessu landi.
Höfundur er fv.
framkvæmdastjóri á Húsavík og
gamall sjómaður.
Guðmundur G.
Halldórsson
j_borgar sig að hafa hraðann á
og gera góð kaup. A þessari útsölu eru efni
og áhöld til að fegra heimilið -■—ódýr.
VERSLUN MEÐ VEGG- OG GÓLFEFNI
VEGGFODRARINN
EINAR ÞORVARÐARSON & CO HF
? A X A