Morgunblaðið - 05.02.1997, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 5. FEBRÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
MYNPLIST
Kjarvalsstaðir
MÁLVERK 1930-45
Jóhannes S. KjarvaJ. Opið alla daga
frá 10-18. Janúar-mai. Aðgangur 300
kr. Sýningarskrá 1.650 kr.
MARGUR er á því, að árin
1930-45 hafi verið þau fijósömustu
á öllum starfsferli Jóhannesar
Kjarvals. Hvernig sem á það er lit-
ið má telja þau hafa skilað sam-
felldasta verki, því nú einbeitir
listamaðurinn sér öðru fremur að
sjálfu landinu, htjúfleika þess og
víðáttum. Hinni afmörkuðu
raunsæju nálægð sem stundum var
mýkt upp með mjúkum línum
mosaþembunnar og villigróðurins,
íjarskans og sjónrandarinnar,
kannski örlítilli ræmu af himninum.
Þetta var sjónarhornið, sem lista-
maðurinn tók nú öðru fremur til
meðferðar.
Kjarval vissi alveg hvað hann
var að fara þegar hann sagði, „að
íslenzk náttúra yrði honum fulln-
aðarskóli eins og annarra þjóða
listamönnum þeirra jörð“. Þetta
skal skilið og meðtekið S mun víð-
ara samhengi, en það ætti við
landslagið eitt eins og mönnum
hefur hætt við að túlka orð hans.
Eins og aðrir hefur hann skynjað
eðlisborin sérkennin í list málara
annarra þjóða, einkum er hann var
að mála í Fontainbleu-skógi utan
við París. Sérkenni sem tengdust
staðbundnu umhverfi, vera sannur
túlkandi þess og virkur í sínum tíma
um leið. Er heim kom fann Kjarval
þau sérkenni í íslenzkri náttúru sem
áttu við skaphöfn hans, rætur og
uppruna. Eftir það var ástæðulaust
fyrir hann að halda út í heim og á
vit annarra myndefna, nema þegar
hugarflugið bauð. Ósnortin íslenzk
náttúra var honum samtíminn,
hana vildi hann tengja og samsama
list sinni. Þá höfðu íslenzkir málar-
ar lítið að gera við þjóðtrú og
hindurvitni fjarlægra landa, þjóðin
átti sínar eigin huliðsverur, tröll,
landvætti, þjóð- og fomsögur, það
var þeirra svið. Málið var að færa
þetta í rismikinn listrænan búning,
og var öllum dagsljóst sem sóttu
menntun sína í heimslistina og
ruddu brautina í upphafi aldarinn-
ar. Nærtækast að velja landslagið,
í takt við vaxandi þjóðarvitund, sem
var fjölþættara formfegurra og
breytilegra í ljósmögnum en nokk-
urrar annarrar þjóðar sem þeir
höfðu kynni af, að auki þeirra jörð.
Eitt að vera þjóðlegur og alþjóðleg-
ur um leið, annað að vera útlend-
ingur í eigin landi.
Sú tegund þjóðernisvitundar,
sem markast af ást á landi sínu
uppruna og umhverfi, ásamt vilja
til að vera virkur í sínum tíma,
hlýtur að vera af hinu góða. Telst
einungis öfugsnúin í augum ut-
anaðkomandi, sem viðurkenna
hana ekki, álíta önnur málsvæði
af lægri gráðu, önnur trúarbrögð
„LIFANDI LAND“
FRÁ ÞINGVÖLLUM, grænn mosi, olía á léreft, 1938.
HAUSTLITIR, olíaáléreft, 1948.
en þeirra eigin, heið-
indóm, og aðrar
skoðanir af hinu illa.
Háskinn felst í því
að gera tímabundnar
innfluttar listastefn-
ur að trúarbrögðum,
þar sem menn af-
neita öllu öðru, eink-
um því sem áður var
gert. Virkja þær síð-
ur sem rannsóknar-
vettvang og upp-
stokkun gilda, rífa
ekki niður til að
byggja upp önnur og
jarðtengdari gildi
heldur láta sig
dreyma, að af upsum
listhofa þeirra dijúpi
erlent regn.
Véltæknin var
ekki í sama mæli
komin til íslands og
annarra Evrópubúa,
hér gerðist allt hæg-
ar fram að heims-
styijöldinni síðari er
landið tæknivæddist
á augabragði að
heita má, sem rús-
taði öll fyrri gildi. Fátt var þjóðinni
þá dýrmætara en að varðveita þau
sem kvöddu fyrir fullt og allt.
Það er ákveðin hlið þessara gilda
sem við sjáum í myndum Kjarvals
og birtast okkur í ósnortinni nátt-
úru og víðleika íjallasýnarinnar,
þar sem öll sjónmengun af manna
völdum er ijarri. Allt nema tign
berangursins og nánd landsins,
sums staðar eins og nýkomið undan
jökulfreranum, í bland við þúsund
ára þögn. í þá daga meðtóku menn
landið á annan veg og gáfu sér
tíma að rýna í það, höfðu tíma til
að hlusta náttúruna, en menn hugs-
uðu meira og dýpra á tveim jafn-
fljótum eða með eitt hestafl undir
sér en á fjölstrokka farskjótum
nútímans.
Þetta var á þeim merkilegu tím-
um er illfærar heiðar voru ruddar,
mest með frumstæðum verkfærum
og berum höndunum, afskekkt hér-
uð komust í vegasamband. Þá var
farið af varúð að landinu og þess
gætt að allar framkvæmdir væru
í samræmi við umhverfið. Vegir,
vamargarðar brýr, kantar, torf- og
gijóthleðslur allt skyldi falla að lín-
um landsins, svona eins og hör-
undslitur plástur að sári. Það var
þetta ósnortna land sem Kjarval
málaði á dúka sína og hann gerð-
ist, líkt og félagar hans, næstum
óafvitandi, sjónrænn sagnfræðing-
ur þessa margræða möttuls sem
því hafði hlotnast frá skaparanum.
Landkönnuður sem skildi eftir sig
og skjalfesti heimildir um það sem
hafði staðið ósnortið um þúsundir
ára og yrði aldrei eins, kæmi aldrei
aftur.
Að þessu leyti eru myndir frum-
heijanna mjög í samræmi við þró-
unina ytra, þótt þeir væru nokkrum
áratugum seinna á ferð, sem telst
eðlilegur hlutur og kemur ekki að
sök í listasögunni, voru að skila
af sér nauðsynlegu verki. Um leið
verða veikburðari tilraunir fyrri
tíma málara til muna verðmætari
og gildari hlekkur í íslenzkri lista-
sögu, svo fremi sem við mörkum
okkar eigin línur.
Það er þetta sem menn eru að
undrast á söfnum heimsborganna
í dag, og þessi sérstaki angi þjóðar-
sögu og fortíðarþrár hefur verið
virkjaður af ýmsum nafnkenndustu
núlistamönnum heimsins síðari ára.
Þarf einungis að minna á Anselm
Kiefer, sem leitar ekki aðeins til
baka til sögunnar heldur einnig til
eldri myndverka. Slíkir málarar eru
jafntrúir rótum menningar sinnar
og sjálfum sér. Það er merkilegt
safn mynda úr ýmsum áttum sem
stefnt hefur verið í Kjarvalssal, og
að því leyti er hugmyndin mjög
góð. Hins vegar er ekki nægilega
vel búið að þeim að minni hyggju
og áhrifin ekki sem skyldi, þær
einungis hengdar upp á tilfallandi
veggi. Skortir hnitmiðaða innsetn-
ingu, rof, þagnir og innlifun, líkt
og átti sér stað um framkvæmdina
er milliveggimir vom fyrst settir
upp. Hér mætir meistarinn af-
gangi, því draga hefði mátt fram
einkenni ýmissa lykilmynda sem
búa yfír einstæðum töfrum, nefni
helst Fjallamjólk og Lómagnúp,
sem koma ekki nægilega vel til
skila. Einkum er hinn fínt málaði
Lómagnúpur áhrifalítill og um-
komulaus á þeim stað sem honum
hefur verið valinn.
Ef myndverk Kjarvals eru ekki
gerð forvitnileg með mögnuðum
innsetningum, vofir yfír sama
hætta og víða á einkasöfnum, að
menn missi áhugann. Hugsi sem
svo, þetta hef ég allt séð áður,
þótt um uppstokkanir sé að ræða.
Sýningarstjórinn, Kristín G.
Guðnadóttir, kemst að ýmsum nið-
urstöðum í fræðilegri úttekt á tíma-
bilinu, ávinningur er að festa sér
sýningarskrána og renna augum
yfir lesmálið. Auðvitað er það mið-
ur, að listverkin skuli ekki sýnd í
lit, einkum vegna þess að hún vísar
til lita í skrifi sínu, ei heldur eru
myndimar á sjálfri sýningunni til-
greindar sérstaklega.
Bragi Ásgeirsson
Véfrétt úr hugarheimi
BOKMENNTIR
Ljóð
BLÁA TUNGL
eftir Ólöfu M. Þorsteinsdóttur, Bóka-
útgáfan Holt, 1996 - 60 bls.
LJÓÐ eru stundum þrungin
spennu. Ekki frásagnarspennu eða
spennu sem skapast af óvæntum
aðstæðum líkt og í leikritum heldur
innri spennu sem verður til vegna
átaka í innheimum ljóðsins. Slíkrar
spennu gætir í ljóðabókinni Bláa
tungl eftir Ólöfu M. Þorsteinsdótt-
ur. Hún birtist gleggst í átökum
milli draum- og ævintýravemleika
ljóðsins og hversdagsverunnar en
einnig á öðram sviðum.
Að vísu fínnum við víða í bókinni
ljóð sem virðast á yfirborðinu frið-
sældin sjálf og hafa á sér blæ hjarð-
Ijóðs eða hreinnar ljóðrænu, t.d
kvæðið í skóginum,
þar sem segir frá hind
og dádýri á friðsælum
regndegi í skógi. En
þegar betur er að gáð
eru hættur á bak við
þessa friðsælu mynd
sem birtast í hræðslu
dýranna.
Draumkenndar og
súrrealískar myndsýn-
ir einkenna einnig ljóð-
heim Ólafar líkt og hún
sæki föng sín í undir-
meðvitundina. í Bláum
draumi segir frá hvöl-
um djúpsins sem
„hnýta öngla / fyrir
fiskana alla / sem ég
kem tek ég þig / og fer með þig
beint á botninn / í leit að þessum
tæra kristal / sem okkur vantar".
Þessi draumkenndi veruleiki
tengist lita- og táknheimi ljóðabók-
arinnar þar sem blái
liturinn túlkar raunar
víðfeðman tilfínninga-
skala frá draumi til
martraðar, frá öldum
fijálsrar hugsunar til
hins blá tunglblóms en
blöð þess anda köldu.
Þessar þverstæður
bláa litarins end-
urspegla spennuna í
innheimi ljóðabókar-
innar. Þótt tröll og álf-
ar ævintýrisins setji
mark sitt á ljóðin fleyg-
ar veruleikinn draum-
sýnina. Veraleiki
grimmdar og ofbeldis
veldur hugarangri,
kaldrana og ýmislegt angur sækir
að, „angist lífsins / hefur krækt, í
allar hennar leyndu vonir“.
Leitin að svörum er einnig ríkur
þáttur í ljóðunum og ekki síður afar
Ólöf M.
Þorsteinsdóttir
sterk frelsisþrá. Þótt skáldið upplifí
ljóðið sem lokaðan heim og segi
frelsi sitt búa í því er ljóðsjálfið
eins og fugl í búri:
Spegilbúr
vitund og verund
og þar á milli
hálfopinn gluggi
og allt um kring
spegilveggir
fugl á flugi
eins og honum sjálfum
sýnist
þar inni
Ljóðstíll Ólafar er nokkuð marg-
breytilegur þótt lausbeisluð mynd-
bygging sem lýtur efninu sé megin-
einkennið. Litanotkun er markviss,
myndir oft skarpar og byggja á
óvæntum hugsanatengslum og tákn
er víða að finna. Hún reynir víða á
þanþol málsins. í ljóðunum eru
samtöl, ýmislegt er sett fram án
samhengis og við finnum jafnvel
setningar og orð á ensku í textan-
um. Slíkur texti er svo sem í anda
módernismans og ekki síst súrreal-
ismans enda þótt sjálfum fínnist
mér ljóð Ólafar höfða sterkast til
mín þegar hugsanatengslin hverf-
ast í einfaldri, jafnvel bemskri
mynd. Nokkur slík kvæði era í bók
Ólafar og einna sterkust kvæðin
Samskonar ást og ekki síst Egypska
mærin sem er eins og véfrétt úr
hugarheimi:
Þegar egypska mærin
sá svanina
hvíslaði hún: fljúgið með mig inn á eyði-
mörkina
við lind sat vera og útdeildi vatni
laumaði sandi í vasa bama og sagði
megi hús ykkar verða að konungsríki
Bláa tungl er að mínu mati bók
sem einkennist af innri spennu.
Undir friðsælum draumaheimi ólg-
ar líf. Þótt ekki sé alltaf auðvelt
að nálgast þennan heim vegna þess
að hann byggir ekki fyrst og fremst
á röklegum forsendum heldur til-
finningalegum er hann fullur af
mannlegum kenndum og þrám -
og ég er ekki frá því að töluvert sé
í hann spunnið.
Skafti Þ. Halldórsson.