Morgunblaðið - 02.07.1997, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 2. JÚLÍ 1997
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Borg í hæsta
gæðaflokki
Reykjavík er ein af
þeim borgum sem í dag
þykir eftirsóknarvert
að búa í ef mark er
takandi á nýlegri út-
tekt bandaríska tíma-
ritsins Outside. Blaða-
maður tímaritsins fer
stórum er hann segir
frá: „í Reykjavík og
nánasta umhverfi fmn-
ur þú firði, hraun, heitt
vatn - og til að upplifa
það besta í stangveið-
inni þá þarftu ekki að
fara úr bænum: Borg-
aðu bara veiðileyfið
(250$) og kastaðu af
svölunum heima hjá
þér út í Elliðaámar."
(Lauslega þýtt úr júníhefti Outside.)
Það fer ekki milli mála að náttúruf-
ar og óspillt umhverfi Reykjavikur-
borgar er blaðamanninum efst í
huga er hann mælir með því í lok
greinarinnar að lesandinn flytjist
búferlum hingað til Reykjavíkur.
ímyndin er girnileg og hlýtur að
freista en við hljótum að spyija
hvort veruleikinn styðji ímyndina
með traustum stoðum.
Veruleikinn
Á þessari öld hefur Reykjavík
breyst á skömmum tíma úr sveitar-
þorpi í borg. Sá veruleiki sem áður-
nefndur blaðamaður Outside skynj-
Hvernig væri að hjóla
í vinnuna á morgnana,
--------------------------
spyr Oskar Dýrmund-
ur Ólafsson, og
vinna þannig gegn
hljóð- og loftmengun
í Reykjavík?
ar, segir ekki alla söguna. Ef til
vill er það rétt að Reykjavík er
nokkuð hrein og ómenguð en það
er hins vegar ekki jafnvíst að þann-
ig muni það vera um alla tíð. Margt
bendir til þess að með óvönduðum
lifnaðarháttum okkar borgarbúa
hraki ástandi umhverfismála hér í
borginni. Eitt skýrasta dæmið um
slíkt er bílanotkun borgarbúa. Of
mikil notkun einkabílsins hefur gert
það að verkum að hljóðvist mælist
fyrir ofan leyfileg desibelmörk, loft-
mengun fer á stilludögum yfír
hættumörk heilbrigðiseftirlitsins
(109 sinnum árið 1995) og einnig
má segja að fyrirferð bílaflota borg-
arbúa sé farin að stjóma að vissu
marki skipulagi og landnotkun í
skipulagi borgarinnar. Við horfum
á sífellt meira landflæmi lagt undir
malbikuð bílastæði, mislæg gatna-
mót og margvíslegar tengingar svo
greiðar megi aka um án þess að
þurfa nokkuð að stíga út úr því sem
kallað hefur verið skóhlífar nútíma-
mannsins (þ.e. bíllinn). Fleira ógnar
náttúrufari og umhverfi borgarinn-
ar sem rekja má til lífshátta okkar
borgarbúa en í stað þess að rekja
það nánar skulum við frekar stað-
næmast við þá spurningu sem allir
borgarbúar verða að
spyija sig, hvemig get-
um við viðhaldið og
eflt það óspillta nátt-
úrufar sem við eigum
þó eftir? Hvernig geta
Reykjavíkurbúar tekið
virkan þátt í því sem
heitir sjálfbær þróun?
Framtíðin
í framtíðaráformum
borgaryfirvalda má sjá
skýra stefnumótun.
Fyrir þá sem hafa
kynnt sér nýtt aðal-
skipulag sem gilda á
til ársins 2016 er stefn-
an ljós. Stefnt er að
því að vinda ofan af
þróun sem sumpart stefnir i ranga
átt. í nýju aðalskipulagi er lagt til
að tekið verði mið af sjálfbærri þró-
un, í takt við alþjóðahreyfingu vest-
rænna borga. Þar er lagt til að
börn okkar fái að njóta þeirra ómet-
anlegu lífsgæða náttúru og um-
hverfís sem við njótum þó enn í
dag. Hvað varðar þetta dæmi sem
tiltekið er þá segir í nýjum áherslum
í umferðarmálum í nýju aðalskipu-
lagi: „Nú er svo komið, að áhrif
umferðar á umhverfíð er orðið óvið-
unandi vandamál í heiminum og til
óþæginda fyrir marga borgarbúa.
Þörf á að auka umferðarrýmd reyn-
ist ómettanleg.“ í nýjum áherslum
aðalskipulagsins koma fram lausnir
sem miða að því að bæta almenn-
ingssamgöngur og að aðstæður fyr-
ir hjólandi og gangandi verði bætt-
ar. Til dæmis má nú sjá að reiðhjól-
ið er hugsað í fyrsta sinn sem
borgarsamgöngutæki en ekki ein-
göngu leiktæki samanber nýlega
úttekt borgarskipulags á hjólastíga-
neti. [Aðalskipulag Reykjavíkur-
borgar 1997-2016.] Það er því ljóst
að pólitískt kjörnir fulltrúar hafa
tekið fyrstu skrefín, það er svo
okkar borgarbúa að verða þeim
samferða.
Gerðar hafa verið kannanir á
hvemig hugur borgarbúa stendur
til þessara þátta. Samkvæmt könn-
un Félagsvísindastofnunar vegna
Hvíldardags bílsins 1996 telur
meirihluti borgarbúa of mikla um-
ferð vera í Reykjavík og að draga
þurfí úr henni. Vandamálið birtist
hins vegar þegar hinir sömu eru
spurðir hvort þeir séu tilbúnir að
láta limina dansa eftir höfðinu, þ.e.
aka minna, taka strætó og hjóla
meira þá virðist meirihluti borg-
arbúa líta þannig á að „einhver
annar“ eigi að taka af skarið. Hér
þurfum við að taka okkur á. Ábyrg-
ir borgarbúar ættu að geta litið í
eigin barm, fylkt sér að baki borgar-
yfírvalda og rennt raunverulegum
stoðum undir þá ímynd sem búin
hefur verið því borgarumhverfí sem
við búum í, líka í ókominni framtíð.
Bjóðum framtíðarlesendur Outside
tímaritsins áfram velkomna til
borgar sem viðheldur sínu forystu-
hlutverki sem ein hin hreinasta og
óspilltasta þó víðar verði leitað í
hinni stóru veröld. Hvemig væri svo
að hjóla í vinnuna á morgun?
Höfundur er sagnfræðingur.
Óskar Dýrmundur
Ólafsson
Sýning um samstæður
og andstæður Norðmanna
og íslendinga á míðöldum.
Þjóðminjasafn íslands
Hættaá
norðurslóðum
FYRIR tveimur vik-
um sat ég fund um-
hverfisráðherra ríkja á
norðurskautssvæðinu í
Alta í Noregi, þar sem
rætt var um nýút-
komna skýrslu um
ástand umhverfísins á
svæðinu. Niðurstaða
skýrslunnar var sú að
í heild væri norður-
skautssvæðið eitt hið
ósnortnasta og minnst
mengaða í heiminum,
en þó væru þar ákveð-
in staðbundin vanda-
mál, sem vektu veru-
legan ugg, ef ekkert
væri að gert.
Eitt helsta vandamálið sem við
er að glíma er af völdum svokall-
aðra þrávirkra lifrænna efna, sem
geta valdið margvíslegum heislu-
kvillum í mönnum og öðrum lífver-
um. Þessi efni eru oftast langt að
komin, en safnast upp í fæðukeðj-
unni og eru í hvað mestum mæli
i fítu og lifur dýra, sem Inúítar
og aðrir íbúar á þessum svæðum
leggja sér til munns. Verði þessari
þróun ekki snúið við á næstu árum
gætu þessi efni hæglega ógnað
nýtingu fiskistofna á íslandsmið-
um.
Þá vakti athygli að fólk á
norðurheimskautssvæðinu verður
að meðaltali fyrir meiri áhrifum
af geislavirkum efnum en íbúar
sunnar á hnettinum, m.a. vegna
áhrifa frá kjarnorkuendurvinnslu-
stöðinni i Sellafield í Bretlandi. Þá
var lýst yfir áhyggjum vegna hugs-
anlegrar geislamengunar i fram-
tíðinni vegna mikils magns kjarn-
orkuúrgangs í norðvesturhluta
Rússlands.
Engar lyarnorkugeymslur á
Grænlandi!
Það kom því verulega á óvart
að heyra það skömmu eftir Alta-
fundinn að formaður grænlensku
heimastjómarinnar vildi bjóða
Bandaríkjunum og Rússlandi að
geyma kjarnorkuvopn, sem hafa
verið eyðilögð, á Grænlandi.
Þegar fréttir af þessu bárust til
New York - þar sem haldinn var
sérstakur aukafundur Allsheijar-
þings Sameinuðu þjóðanna í tilefni
þess að fimm ár eru liðin frá um-
hverfísráðstefnunni í Ríó - bað ég
um fund með Marianne Jensen,
sem fer með umhverfismál í græn-
lensku heimastjórninni til að fá
skýringar á þessum ummælum
formanns heimastjómarinnar. Hún
sagði málið ekki hafa verið rætt
innan heimastjórnarinnar og því
lítið geta sagt um það, en hún liti
ekki svo á að um form-
legt tilboð um geymslu
úreltra kjamorku-
vopna væri að ræða.
Það er vonandi að
slíkt tilboð verði ekki
lagt fram og að þessi
hugmynd sé andvana
fædd. Það er hins veg-
ar full ástæða til þess
að gera grænlenskum
yfirvöldurn grein fyrir
afstöðu íslands til
slíkra hugmynda nú á
afdráttarlausan hátt.
Ég tjáði grænlenska
Guðmundur ráðherranum að ís-
Bjarnason land legðist alfarið
gegn þvi að kjarnorku-
úrgangur yrði geymdur á Græn-
landi. Slíkt hefði ekki einungis
mikla hættu í för með sér, ef
geislavirk efni slyppu út í umhverf-
ið, heldur gæti það haft óbeinar
afleiðingar á t.d. matvælaútflutn-
ing og ferðaþjónustu Grænlend-
inga og nágranna þeirra. Það er
erfitt að beijast með oddi og egg
gegn geislamengun frá kjarnorku-
endurvinnslustöðvum í Bretlandi
og annarri umhverfisógn sem
steðjar að norðurslóðum, en bjóð-
ast um leið til þess að hýsa geisla-
virkan úrgang í miklum mæli.
Það er að sjálfsögðu fagnaðar-
efni að verið er að eyðileggja
kjarnavopn í stórum stíl, en maður
skildi ætla að risaveldin, sem gátu
geymt þúsundir stórhættulegra
gjöreyðingarvopna á landi sínu
gætu einnig fundið geymslustaði
fyrir ónýtar sprengjur án þess að
leita á náðir annarra ríkja. Það er
skoðun íslenskra stjórnvalda að
farga beri geislavirkum úrgangi í
því landi sem hann verður til, en
ekki að flytja hann til annarra
landa. Á fyrmefndum fundi með
Marianne Jensen gerði ég grein
fyrir þessum viðhorfum okkar.
Stemmum á að ósi
Vonandi verður ekkert úr þess-
um hugmyndum um að geyma
geislavirkan úrgang á Grænlandi
og þá ætti að vera hægt að ein-
beita sér að því að leysa þau vanda-
mál sem við blasa á norðurslóðum
og tíunduð eru í skýrslunni, sem
var til umræðu í Alta. Það er ljóst
að lausnir á þeim vandamálum
þurfa að vera alþjóðlegar, þar sem
minnstur hluti mengunarinnar á
uppruna sinn á svæðinu.
Varðandi geislavirk efni, þá
munu íslendingar halda áfram að
fylgjast með starfsemi kjarnorku-
endurvinnslustöðvanna í Dounreay
og Sellafield í Bretlandi og mót-
mæla því að geislavirkum efnum
Brúðhjón
Allur borðbiínaður - Glæsileg (jjdfdvaid Bníðarlijdna lislar
VERSLUNJN
Langavegi 52, s. 562 4244.
SÍÐUMÚLI 4 - SÍMI 553 8775
HAFNARSTRÆTI 21 - SÍMI 551 3336
sé sleppt þar út í umhverfið. Varð-
andi þrávirk lífræn efni, en til
þeirra teljast m.a. skordýra- og
illgresiseitur á borð við DDT og
ýmis efni í iðnaði, s.s. PCB, þá
hafa íslendingar verið í farar-
broddi þeirra þjóða sem vilja koma
á alþjóðlegu samkomulagi til að
takmarka mengun af þeirra völd-
um. í ljósi þess að mengun þrá-
virkra efna á íslandsmiðum verður
ekki minnkuð nema til komi víð-
tækar alþjóðlegar aðgerðir, hafa
íslensk stjórnvöld lagt höfuðá-
herslu á það undanfarin ár að
skapa alþjóðlega samstöðu um
þetta forgangsmál.
í þeirri baráttu höfum við haft
erindi sem erfíði, því nýlega var
samþykkt af stjórn Umhverfis-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna
(UNEP) að hefja samningaviðræð-
ur snemma árs 1998 um takmörk-
Við þurfum að sporna
gegn vaxandi mengun á
norðurslóðum, segir
Guðmundur Bjarna-
son og berjast gegn
hugmyndum um urðun
kjarnorkuúrgangs þar.
un á losun þrávirkra lífrænna efna
út í umhverfið. Þá var samþykkt
aðgerðaáætlun um varnir gegn
mengun hafs frá landstöðvum í
Washington árið 1995, en íslensk
stjórnvöld áttu verulegan þátt í
þeirri samningsgerð og var síðasti
undirbúningsfundur ráðstefnunnar
haldinn í Reykjavík i mars 1995.
Á fundi sínum í Alta samþykktu
umhverfisráðherrar ríkia á norður-
skautssvæðinu svæðisbundna að-
gerðaáætlun til að minnka losun
þrávirkra efna, sem byggir á Was-
hington-samningnum.
Af öðrum vandamálum sem íbú-
ar norðurslóða glíma við má nefna
að áhrif eyðingar ósonlagsins eru
þar meiri en á tempruðum svæðum
og í hitabeltinu og að áhrif veðurf-
arsbreytinga af mannavöldum
kunna einnig að verða mun meiri
þar en víðast annars staðar. Það
er því brýnt fyrir ríki á norðurslóð-
um að taka fullan þátt í að styrkja
Rammasamning Sameinuðu þjóð-
anna um loftslagsbreytingar þegar
ákvörðun um slíkt verður tekin í
Kyoto í Japan í desember nk.
Sem betur fer er mengun af
völdum geislavirkra efna og þrá-
virkra lífrænna efna á íslandi og
hafinu í kring með því minnsta sem
gerist á jörðinni og töluvert minni
en mælist á sumum stöðum á
norðurheimskautssvæðinu. Það á
hins vegar að vera okkur áhyggju-
efni að staðbundin mengunar-
vandamál er að finna hjá nágrönn-
um okkar í norðri, því það sýnir
að við erum alls ekki óhult gegn
mengun frá fjarlægum svæðum.
Við þurfum að standa vörð um
ímynd íslenskra matvæla og ann-
arra útflutningsvara, að þær séu
hreinar og ómengaðar. Til þess að
slíkt geti orðið áfram þurfum við
að stemma á að ósi og draga úr
losun mengandi efna jafnt heima
fyrir sem og annars staðar. Síst
af öllu þurfum við á því að halda
að ríki á norðurslóðum bjóðist til
þess að gerast ruslakista fyrir úr-
elt gjöreyðingarvopn kjarnorku-
veldanna.
Höfundur er umhverfísráðherra.