Morgunblaðið - 07.06.1998, Síða 24

24 SUNNUDAGUR 7. JÚNÍ1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐ SIGFÚSI standa sterkir stofnar
af tveimur þjóðernum. „í móðurætt
er ég Reykvíkingur í marga ættliði.
Móðir mín hét Lilja Sveinbjörns-
dóttir og var tæplega 98 ára þegar hún lést á
síðasta ári. Hún var ættuð frá Hlíðarhúsum
við Vesturgötu í Reykjavík,“ segir Sigfús þeg-
ar forvitnast er um ættir hans og tekur fram
að hið framandi eftirnafn sé komið alla leiðina
frá Efri-Slesíu í Þýskalandi. „Faðir minn Juli-
us Schopka var á kafbát í þýska sjóhernum í
fyrri heimstyrjöldinni. Eftir stríðið stundaði
hann siglingar þar til fleyið bar hann að Is-
landsströndum árið 1921. Hér festi hann ræt-
ur, gerðist íslenskur ríkisborgari og fékkst við
verslunarrekstur. Hann átti verslanirnar A.
Einarsson & Funk og Nora Magasin, sem
margir sem komnir eru á miðjan aldur muna
eftir, og var aðalræðismaður Austurríkis til
dauðadags árið 1965.“
Sigfús viðurkennir að hafa alla tíð haft
ódrepandi áhuga á náttúrufræði. ,Á mennta-
skólaárunum tók ég þátt í starfsemi Raunvís-
indadeildar Framtíðarinnar, gott ef ég var ekki
formaður þar einn veturinn, og svo ritstýrði ég
tímariti félagsins, „De rerum natura". Þetta
tímarit, sem ýtt var úr vör 1961, kemur enn út.
Það lá því nokkum veginn í hlutarins eðli, að
maður legði fyrir sig náttúrufræði, þó vissu-
lega kæmu aðrar raungreinar líka til álita. En
niðurstaðan varð samt sú að loknu stúdents-
prófi, að 1963 hélt ég til Þýskalands og hóf nám
í dýra- og grasafræði við háskólann í
Frankfurt am Main.“
Eftir að Sigfús hafði áttað sig á þvi að
fáir aðrir möguleikar en menntaskóla-
kennsla biðu hans að námi loknu ákvað
hann að söðla um. „Ég ákvað að fara yfir í
haf- og fiskifræði en tók /lýra- og grasa-
fræði sem aukagreinar. Ég skipti þá um
skóla og hélt til Kiel 1965. Sama sumar hóf
ég störf á Hafrannsóknastofnun sem sum-
armaður, fyrst hjá dr. Jakobi Magnússyni
við karfarannsóknir. Svo ég er búinn að
vera viðloðandi Hafró í nærfellt 33 ár.“
Frjósemi aðlöguð um-
hverfísaðstæðum
Sigfús byrjaði að viða að sér efni í
doktorsritgerðina, sem fjallaði um sam-
anburðarrannsóknir á frjósemi þorsk- og
síldarstofna við ísland, í Norðursjó og
Eystrasalti, vorið 1967. „Við fórum um
hávertíðina á Maríu Júlíu, sem þá var
varðskip og leigt reglulega til fiskirann-
sókna, út í Garðsjó og Miðnessjó og fisk-
uðum vel stórþorsk í þetta litla troll, sem
við vorum með.
Helstu niðurstöður í doktorsritgerðinni
voru þær, að frjósemin er breytileg eftir
stofnum, þannig að stofnarnir hafa lagað
frjósemina, þ.e. hrognafjölda og hrogna-
stærð, að umhverfisaðstæðum á hverjum
stað, sem gefur bestu skilyrði eða mögu-
leika til að viðhalda tegundinni á um-
ræddu svæði,“ segir Sigfús og skýrir bet-
ur hvað hann á við. „Vorgotssíldarstofnar
hafa fá egg og stór, en sumar- og haust-
gjótandi síldarstofnar smá egg en mörg.
Þetta er aðlögun að umhverfinu. Á vorin
fer hrygningin fram nokkrum vikum áður
en þörungablóminn og átuhámarkið á sér
stað og því hagstætt að eggin séu stór
með mikinn næringarforða, sem endist
uns lirfurnar geta nýtt sér átuna. Á
sumrin hins vegar er miklu styttra í síð-
ara átuhámarkið og því þurfa eggin ekki
að vera eins stór og þess vegna geta þau verið
fleiri. Nú hefur þetta með frjósemina aftur
komið upp, og þá hvort gamlar og stórar
hrygnur leggi ekki mun meira af mörkum til
hrygningarinnar en hrygnur sem yngri eru.
Þessum klak- og hrygningarrannsóknum
stjómar dr. Guðrún Marteinsdóttir."
Aldurs-afla-aðferðin kemur fram
Eftir að hafa lokið doktorsprófi árið 1970
starfaði Sigfús við háskólann í Kiel. Ekki leið
hins vegar á löngu þar til hann var aftur kom-
inn til íslands enda þurfti Hafrannsókna-
stofnun tilfinnanlega á manni með hans
menntun að halda. „Jón Jónsson, fyrrverandi
forstjóri Hafrannsóknastofnunarinnar, hafði
unnið við þorskrannsóknir, alveg frá því að
hann kom heim frá Noregi 1946, og vantaði
mann til að létta undir með sér og taka við
þorskrannsóknunum. Það varð því úr að ég
fór heim til íslands síðar um sumarið til að
taka við þorskrannsóknunum af Jóni. Um
þessar mundir voru að koma fram nýjar að-
ferðir til útreikninga á stofnstærð, sem stuðst
hefur verið við nánast allar götur síðan. Þetta
var svonefnd aldurs-afla-aðferð, sem einnig er
kölluð VP-greining. Aðferðin var upphaflega
þróuð á vatnafisk í Kanada eftir heimsstyrj-
öldina síðari, en það var ekki fyrr en eftir
nokkrar endurbætur á sjöunda áratugnum að
Aiþjóðahafrannsóknaráðið tók hana upp á
sína arrna," segir Sigfús og tekur fram að að-
ferðin byggist á því að árlega séu tekin sýni til
aidursgreiningar úr aflanum. ,Á þann hátt er
hægt að meta hve mikið veiðist af t.d. 3ja, 4ra
og 5 ára fiski o.s.frv. á hverju ári. Hlutfallsleg
fækkun fiska í hverjum árgangi í veiðinni eftir
Þorskstofn-
inn á uppleið
Sjómenn ættu að hafa fulla ástæðu til bjartsýni á hátíð-
isdegi sínum í ár. Þriðja áríð í röð hefur Hafrannsókna-
stofnun lagt til aukinn þorskafla og er gert ráð fyrir að
aflinn geti farið upp í 250.000 tonn á næsta fískveiðiári.
Dr. Sigfús A. Schopka fískifræðingur hjá Hafrann-
sóknastofnun til meira en þrjátíu ára minnir á að ekki
hafí útlitið alltaf verið jafn glæsilegt og aflinn hafí farið
niður í 165.000 tonn fískveiðiárið 1994 til 1995. Þorskafl-
inn hafði ekki verið minni síðan á stríðsárunum.
Morgunblaðið/Arnaldur
SIGFUS Schopka hefur helgað sig þorskrannsóknum í meira en þijá áratugi.
því sem þeir verða eldri er svo mælikvarði á
dánartöluna. Þegar hún hefur verið metin og
fjöldi veiddra fiska er þekktur má meta stofn-
stærð.“
Fyrsta úttekt á íslenska þorskstofninum
með þessari aðferð var gerð á vegum Alþjóða-
hafrannsóknaráðsins í desember 1970. „Það
var reyndar fyrsti fundur minn í vinnunefnd-
um Álþjóðahafrannsóknaráðsins. Þetta var
vinnunefnd, sem kallast Norðvesturvinnu-
nefndin, en hún fjallar um helstu botnfisk-
stofna við Færeyjar, ísland og A-Grænland.
Síðar, á árunum 1991-1996, var ég svo formað-
ur þessarar nefndar. Þama fékkst staðfest á
þessum fundi, sem Jón Jónsson var reyndar
búinn að fínna út áður með eldri aðferðum, að
dánartala í hrygningarstofninum var orðin ansi
há eða komin upp íyrir rauða strikið eins Jón
orðaði það á ráðstefnu Verkfræðingafélagsins
1967. Þá hafði sókn, sérstaklega Breta, í smá-
fisk fárið stöðugt vaxandi eftir að við færðum
út landhelgina í 12 sjómflur 1958 og kom til
álita að fara að loka ákveðnu svæði utan 12 sjó-
mílna út af NA-landi. Þetta vafðist nú fyrir út-
lendingunum, ekki síst Bretunum, og því var
brugðið á það ráð m.a. að færa landhelgina út í
50 sjómílur 1972.
Þessar nýju aðferðir við stofnstærðarmat
komu að góðu gagni, þegar rökstyðja þurfti
nauðsyn á stækkun landhelginnar enda sýndu
niðurstöður útreiknínga, að stofninn minnkaði
stöðugt, sérstaklega hrygningarstofninn, og
það þrátt fyrir að nýliðun í stofninn var ennþá
góð. Aldurs-afla-aðferðin bauð einnig upp á að
spá afla komandi árs, ef forsendur nýliðunar
væru þekktar. Fyrir Þjóðhagsstofnun, sem
þurfti að spá um afkomu þjóðarbúsins fram í
tímann, var kærkomið að fá slíkar spár og mig
minnir að ég hafi gert fyrstu þorskaflaspána
árið 1972 fyrir árið 1973 og kom hún svo vel út,
að þetta urðu ekki eingöngu árvissar spár fyrir
þorskinn, heldur reiknaði ég líka út líklegar
aflahorfur ýsu og ufsa, sem ég hafði einnig á
minni könnu á þessum árum. Brátt bættust
fleiri tegundir við eins og loðna, rækja og síld í
þjóðhagsspána, og voru þær unnar af þeim
sérfræðingum Hafró, sem unnu að staðaldri að
rannsóknum á þessum tegundum."
Átthagatrygg hrognkelsi
Þegar Sigfús hóf störf á Hafró var verið að
hefja svokallaðar seiðarannsóknir, sem enn
eru í gangi. „Ég vann með dr. Hjálmari Vil-
hjálmssyni að þeim í fyrstu ásamt þorskfiska-
rannsóknunum. Á þessum árum tóku erlend-
ar þjóðir þátt í þeim áður en við færðum út í
50 mílur, en svo tókum við alfarið við þeim.
Seiðarannsóknunum hefur verið framhaldið
öll þess ár. Þær gefa okkur fyrstu vísbending-
ar um árangur klaksins, þótt við getum ekki
alveg reiknað út frá seiðavísitölunni hversu
stór árgangurinn verður þegar hann kemur í
veiðistofninn. Þá hafa gögn úr seiðaleiðöngr-
unum gefið okkar miklar upplýsingar um
seiðarekið héðan yfir á Grænlandsmið.
Jafnframt þessum verkefnum var ég braut-
ryðjandi í grásleppurannsóknum hér við land.
Ég hafði nokkurn áhuga á hrognkelsum síðan
ég var að alast upp í Skerjafirðinum innan um
grásleppukarlana, þannig að ég tók frjósemi
grásleppunnar með í doktorsritgerðina, svona
í leiðinni. Gögnum hafði ég safnað í róðrum
með Jens Hallgrímssyni í Vogi, föður þeirra
bræðra, Ólafs læknis og Blóðbankastjóra,
Ketils óperasöngvara og fiskmatsmanns og
Guðbjörns (Bubba) togaraskipstjóra en þeir
eru allir látnir. Jens var skemmtilegur og
góður nágranni. Hann kom stundum í for-
eldrahús og hóf upp raust sína og tók fyrir
okkur nokki’ar aríur, enda söngmaður góður.
Sagði oft í gríni að hann væri betri söngvari
en strákurinn hans, sem hafði þó lært söng á
Italíu. Nú hagaði svo til að grásleppuveiðar
höfðu mikla þýðingu fyrir Húsavík og bæjar-
stjórinn þar á þeim tíma, Björn Friðfinnsson,
leitaði til Hafró og kom það þá í minn hlut að
kíkja á grásleppuna frekar. Við merktum tals-
vert af grásleppu bæði í rannsóknaleiðöngi--
um og út af Húsavík og hérna við bæjardyr
Reykjavíkur, við Akurey. Niðurstöður þess-
ara merkinga sýndu að hrognkelsi era mjög
átthagatrygg og koma til hrygningar í sama
fjörðinn að ári. Ég var þó ekki lengi í grá-
sleppurannsóknunum enda hafði ég í nógu að
snúast í kringum minnkandi þorskstofn, sem
kallaði á enn nýja útfærslu landhelginnar og
nú í 200 sjómílur.“
„Svarta skýrslan" og
síðasta þorskastríðið
Rannsóknir Hafrannsóknastofnunar sýndu
að sífellt hallaði undan fæti í þorskveiðunum.
„Við fórum í það byggja upp togaraflotann án
þess að sókn útlendinga minnkaði nokkuð,
þannig að heildarsóknin fór vaxandi,“ segir
Sigfús. Hafró sendi frá sér skýrslu um ástand
fiskstofna og var þar dregin upp nokkuð
dökk mynd af ástandi stofnsins og horf-
um næstu ár. Þar sem hætta var talin á
stofnhruni, ef ekkert væri aðgert, gekk
skýrslan undir nafninu „Svarta skýrsl-
an“. „En spá svörtu skýrslunnar gekk
sem betur fer ekki eftir. Við útfærsluna
í 200 sjómílur 1975 hófst síðasta þorska-
stríðið. Geir Hallgrímsson forsætisráð-
herra hélt á fund Harolds Wilsons for-
sætisráðherra Breta og reyndi að ná
samkomulagi um veiðar þeirra hér við
land. Ég var einn þeirra, sem voru í
sendinefndinni og mér er alltaf minnis-
stætt svar Wilsons við boði Geirs um
hvort Bretar vildu ekki fá karfaheimild-
ir í stað þorsks. Wilson bankaði úr pípu
sinni og sagði svo sallarólegur, að það
væri nú bara þannig, að ekki þýddi einu
sinni að bjóða kettinum hans karfa, hvað
þá bresku þjóðinni! Ekki náðust samn-
ingar í þeirri ferð.
Hafró hafði í fyrsta sinn gert tillögu
að aflamarki, og brá mörgum við töluna,
sem hljóðaði upp á aðeins 230 þús. tonn
fyrir árið 1976. Þetta var mikill sam-
dráttur, því þorskaflinn 1974 varð 375
þús. tonn og 1975 tæp 371 þús. tonn.
Það var ógjörningur að skera niður afl-
ann svona mikið meðan útlendingar
voru enn að veiðum. Það var því mikið í
húfi að ná samningum sem fyrst, bæði
til að draga úr sókninni í þorskinn og
ekki síður að binda enda á þorskastríðið.
í maí sama ár fóru fram í Ósló samn-
ingaviðræður milli Einars Ágústssonar
utanrfldsráðherra og Anthony Cross-
lands utanríkisráðherra Breta til að
reyna að binda enda á landhelgisdeil-
una. Er skemmst frá því að segja að
samkomulag tókst þess efnis, að Bretar
hyrfu úr landhelginni frá 1. desember
1976. Ég tel að Oslóarsamkomulagið sé
merkasti atburðurinn í sögu þjóðarinnar
frá stofnun lýðveldisins 1944. Þai'na var
bundinn endi á mörg hundruð ára veiðar
Breta hér við land.“
Kvóta komið á
Afleiðingamar íyrir þorskinn létu ekki á sér
standa. „Sóknin minnkaði svo snarlega 1977 að
veiðidánartalan fór niður undir það sem hún
mælist í dag. Því miður stóð þessi sæla ekki
lengi, þar sem við stækkuðum enn fiskiskipa-
stólinn og brátt var svo komið að við fylltum al-
veg í skarðið og veiðidauðinn í stofninum var
aftur kominn yfir rauða strikið,“ segir Sigfús.
„Ekki var settur á kvóti á þessum árum þótt
við gerðum árlega tillögur þar að lútandi, held-
ur var reynt að takmarka sóknina í þorskinn
annars vegai' með lokun smáfiskssvæða til
lengri tíma auk skyndilokana og með svo-
nefndu skrapdagakerfí. Þá hafði við útfærsl-
una í 200 sjómílur möskvi í botnvörpupoka ver-
ið stækkaðui' í 155 mm. Einnig létti nokkuð
róðurinn þegar þorskur gekk frá Grænlandi í
talsverðum mæli vertíðimar 1980 og 1981
þannig að vel aflaðist þessi ár. Þessar göngur
mgluðu hins vegar mat okkar fiskifræðing-
anna á stærð stofnsins og töldum við þess
vegna stofninn stæni hér við land enda erfitt
að henda reiður á íslandsþorski og Grænlands-
þorski. Þegai' gönguna þraut, náði ekki að
veiðast það magn sem við lögðum til að veiða
mætti. Þar kom líka til að loðnustofninn hafði
hrunið upp úr 1980 og dró þá verulega úr vexti
þorsks, enda er loðna aðalfæða hans. í fram-
reikningunum á væntanlegum þorskafla höfð-
um við ekki gert ráð fyrir þessum þætti en nú
er loðnan alltaf tekin með. Það kom því í ljós að
stofninn hafði verið ofmetinn og sóknin van-
metin og nauðsynlegt að takmarka sóknina á