Morgunblaðið - 02.07.1998, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
UMHVERFISMÁL í BANDARÍKJUNUM
í Bandaríkjunum líta margir á byggingu
vatnsorkuvera sem umhverfísslys
Barist fyrir
laxinn og
gegn virkj-
unum
Porri íslendinga telur að framleiðsla á raf-
Morgunblaðið/Egill
BONNEVILLEVIRKJUNIN er ein 29 vatnsaflsvirkjana í Columbiaá og þverám hennar. Hún framleiðir í dag
1.000 MW. Um 8% af allri raforku sem notuð er í Bandaríkjunum kemur frá vatnsorkuverum, en þetta hlut-
fall er um 75% í norðvesturfylkjunum.
orku með vatnsafli sé tiltölulega umhverf-
isvæn borið saman við aðra raforkufram-
--------3»------------1------------------
leiðslu. I Bandaríkjunum er mikil andstaða
við vatnsorkuver vegna þess hve neikvæð
áhrif þau eru talin hafa á viðgang laxa-
stofna. Andstaðan er það mikil að nú hafa
verið settar fram tillögur um að fjarlægja
fjögur orkuver úr Snakeánni sem rennur í
Columbiaána á vesturströnd Bandaríkj-
anna. Egill Olafsson kynnti sér umræður
um vatnsorkuver 1 Bandaríkjunum.
Columbia
Washingtoi
Bonneville
IANDARÍKIN
n Francisko'
Kaliforr
KANADA
Los Angeles
Kyrrahaf
MIKIL skipaumferð er um Columbiaána og stórborgir eins og Portland
eru á bökkum hennar.
EGAR fyrstu hvítu menn-
irnir námu land í norðvest-
urhluta Bandaríkjanna í
upphafí 19. aldar lýstu þeir
Columbiaánni þannig að hún væri
svört af laxi. En Evrópumenn hittu
fyrir fleira en auðuga og fagra lax-
veiðiá. Við ána var merkilegt samfé-
lag indíána, sem í margar aldir
höfðu veitt fisk úr henni. Raunar var
indíánasamfélagið við Columbiaána
það fjölmennasta í öllum Bandaríkj-
unum. Þetta breyttist skjótt eftir að
Evrópumenn komu að ánni því að
þeir báru með sér sjúkdóma sem
indíánar voru varnarlausir fyrir.
Talið er að 90% af indíánum hafi dá-
ið úr „evrópskum" sjúkdómum á
fyrstu áratugum veru hvítra manna
í norðvestanverðum Bandaríkjun-
um.
Fyrir þá sem hafa alla sína þekk-
ingu á menningu indíána úr amer-
ískum bíómyndum kann það að
hljóma einkennilega að heyra að lax-
veiðar hafi verið mikilvægur þáttur í
afkomu og menningu indíána. Þetta
er þó eigi að síður staðreynd.
Indíánar á þessu svæði veiddu laxa
með spjótum og lax var þeirra meg-
infæða. Þeir bjuggu í stórum timb-
urhúsum, en ekki tjöldum. Það kann
einnig að koma mörgum á óvart að
heyra að margir indíánar áttu
þræla.
Laxastofnamir að hrynja
Þetta samfélag indíána varð á
skömmum tíma fyrir alvarlegum
áfóllum við komu hvítu mannanna.
Það voru ekki eingöngu sjúkdómar
sem fóru illa með indíánana. Evr-
ópumenn sáu strax að hægt var að
hagnast vel á laxveiðum úr Columbi-
aánni og hófu fljótlega umfangs-
miklar laxveiðar þar. Þeim datt að
sjálfsögðu ekki í hug að nota spjót
eða aðrar frumstæðar aðferðir við
veiðarnar. Þeir notuðu net og þver-
girtu gjama ána eða þverár hennar
og hreinlega mokuðu fiskinum upp.
Þessar veiðiaðferðir höfðu fljótlega
áhrif á stærð laxastofnanna þar sem
þær komu í veg fyrir að fiskurinn
næði að hrygna í ánum. Árið 1888
var bandaríska þinginu gert viðvart
um að veiðiaðferðirnar væru farnar
að hafa alvarleg áhrif á viðgang
laxastofnanna.
Arið 1850 gerði Bandaríkjastjórn
samning við indíána sem tryggði
þeim rétt til veiða úr Columbiaánni.
Landinu við ána hafði hins vegar
verið úthlutað til hvítu landnem-
anna. Þó þessi samningur hafi á sín-
um tíma ekki að öllu leyti verið mjög
hagstæður indíánum hafa þeir getað
notað hann í gegnum árin til að
verja stöðu sína. Það gefur augaleið
að til þess að indíánar gætu nýtt rétt
sinn til laxveiða úr ánni þurftu þeir
að geta gengið með henni. Þetta
leiddi til margvíslegs ágreinings
milli indíána og hvítra manna. I
meira en heila öld hefur verið höfð-
aður fjöldi dómsmála til að skera úr
þessum ágreiningi og niðurstaða
þeirra allra hefur orðið sú að á land-
eigendum hvíli sú kvöð að tryggja að
indíánar geti nýtt sér rétt sinn til
laxveiða úr ánni.
Dómsmál hafa einnig verið höfðuð
til að skera úr um hve mikinn rétt
hvítir menn eigi til veiða úr Col-
umbiaánni. Deilur um þetta atriði
urðu á endanum til þess að samning-
ur náðist árið 1980 um skiptingu
veiðanna. En þessar deilur allar
skipta í sjálfu sér litlu máli ef svo fer
sem hoi-fir að laxi í ánni verði út-
rýmt.
Talið er að á fyrri hluta 19. aldar
hafi árleg veiði úr Columbiaánni
verið 11-16 milljónir fiska, en nú er
árleg veiði um 600 þúsund fiskar.
Staðan er raunar enn verri en þess-
ar tölur gefa til kynna vegna þess að
stór hluti af núverandi veiði er úr
fiskistofnum sem hafa verið ræktað-
ir í ánum, þ.e. stofnar sem hafa verið
t.d. fluttir úr ám sem renna í Atl-
antshafið í ár sem renna í Kyrrahaf.
Aðeins um 20% af því sem nú veiðist
í Columbiaánni er úr upprunalegum
stofnum. Geoff Pampush, fram-
kvæmdastjóri Oregon Trout, sem
eru óháð umhverfissamtök sem
berjast fyrir vemdun og eflingu
laxastofna á vesturströnd Banda-
ríkjanna, segir að talið sé að núver-
andi stærð laxastofnanna í Columbi-
aánni og þverám hennar sé um 2%
af stærð stofnanna eins og þeir voru
áður en Evrópumenn komu að ánni.
Þrátt fyrir hrun laxastofnanna
starfa enn um 25 þúsund manns við
veiðar og fiskvinnslu í Columbiaá og
þverám hennar. Fyrir marga er
þetta einungis hlutastarf. Nýir fiski-
stofnar, sem sumir hafa vaxið gífur-
lega á seinni árum, hafa að hluta til
komið í staðinn íyrir upprunalega
laxastofna. Rick Taylor frá Col-
umbia River Intertribal Fish
Commission segir að ljóst sé að
veiðar hafi á sínum tíma haft mikil
áhrif á stærð laxastofnanna, en í dag
skipti aðrir þættir meira máli.
Stöðvun veiða myndi ein og sér hafa
lítil áhrif á viðgang stofnanna. Hann
viðurkennir þó að betri stjórn á
veiðunum sé nauðsynlegur þáttur í
viðreisn laxastofnanna.
Raforkuver reist í Columbiaánni
í upphafi 20. aldar vaknaði áhugi
á að nýta hið mikla vatnsmagn í Col-
umbiaánni til að framleiða raforku.
Þá þegar hafði ofveiði, mengun, opn-
ir áveituskurðir, stíflur sem byggðar
voru án afskipta stjórnvalda og
skemmdir sem unnar höfðu verið á
hrygningarsvæðum laxins höggvið
stór skörð í laxastofnana í ánum.
í kosningabaráttunni 1932 lofaði
Franklin D. Roosevelt að virkjun
Columbiaárinnar yrði fyrsta stór-
verkefni á sviði raforkumála kæmist
hann til valda. Framkvæmdir við
byggingu virkjunarinnar, sem köll-
uð var Bonnevillestíflan, hófust árið
eftir. Framkvæmdirnar voru mikil-
vægur þáttur í viðreisn bandarísks
efnahags, sem var á brauðfótum í
miðri kreppunni. Um 3.000 manns
unnu að byggingu virkjunarinnar.
Framkvæmdum við fyrra stöðvar-
húsið lauk árið 1938, en það fram-
leiddi tæplega 500 MW. Gagn-
rýnendur framkvæmdanna bentu á
að margir áratugir myndu líða þang-
að til þörf yrði fýrir alla þessa orku.
Þessar gagnrýnisraddir þögnuðu
fljótt þegar seinr.i heimsstyrjöldin
braust út, en þá var á örskömmum
tíma byggður upp öflugur her-
gagnaiðnaður á vesturströnd
Bandaríkjanna sem þurfti á gífur-
legri raforku að halda.
Orkunotkunin jókst hröðum
skrefum eftir stríðið og stöðugt
fleiri raforkuver voru reist í Col-
umbiaánni og þverám hennar. Nú
eru samtals 29 stíflur í ánum. Seinna
stöðvarhúsið við Bonneville var tek-
ið í notkun 1981 og nú framleiðir
Bonnevilleraforkuverið um 1.000
MW og fullnægir raforkuþörf um
500 þúsund heimila. Nú koma um
60% raforkunnar sem notuð er á
svæði sem nær til Oregon, Was-
hington, Idaho, hluta Montana og
Kaliforníu frá Bonneville. Um 75%
orkunnar sem þetta svæði notar
kemur frá vatnsorkuverum.
Vandi að koma laxinum
niður árnar
Þegar gerðar voru áætlanir um
byggingu stórra raforkumannvirkja í
Columbiaá gerðu menn sér grein fyr-
ir að þau myndu hafa áhrif á vöxt og
viðgang laxastofnanna. Andstaðan
við virkjanimar var þó ekki það mikil
að hún kæmi í veg fyrir að farið væri
út í framkvæmdir. Menn töldu enn-
fremur að hægt væri að leysa vanda-
mál tengd fiskigengd í ánum með
byggingu laxastiga. Við hönnun
Bonnevillestíflunnar var gert ráð fyr-
ir byggingu laxastiga og síðan hafa
þeir verið endurbættir. Bill Maslen,
líffræðingur sem starfar hjá Bonn-
evilleorkuverinu, segir að vandinn sé
ekki að koma laxinum upp árnar. Það
sé í eðli hans að synda á móti
straumnum upp flúðir og fossa.
Vandinn sé að koma laxinum niður
ámar aftur að lokinni hrygningu.
Hluti fisksins fari í túrbínumar og
skaðist þar. Tölur sýni að 6-10% þess
fisks sem fer í gegnum túrbínumar í
Bonnevillestíflunni drepast. Hann
segir að eitt af því sem orkuverið hafi
gert til að draga úr tjóni á fisknum sé
að hanna ný vatnshjól sem fari betur
með fiskinn.
Geoff Pampush, framkvæmda-
stjóri Oregon Trout, segir að hlutfall
þess fisks sem drepst við að reyna
að komast niður íýrir stíflurnar sé
miklu hærra. Dæmi séu um að allt
að 80% fisksins drepist við sumar
stíflumar. Hann viðurkennir þó að
þetta hlutfall sé miklu lægra við
Bonnevillestífluna, en þar hafi líka
verið lagt í miklar framkvæmdir við
að byggja upp leiðir íýrir laxinn svo
að hann komist óskaddaður upp og
niður ána.
Bonnevilleorkuverið hefur lagt í
gífurlegan kostnað við að gera fiski-
stofnum í ánni fært að synda fram-
hjá stíflunni. Byggt hefur verið upp
umfangsmikið hjáveitukerfi sem er
ætlað að leiða fiskinn að vatnsleiðsl-
um sem liggja framhjá stöðvarhús-
unum. Maslen segir að þetta kerfi
hafi skilað nokkuð góðum árangri í
Bonneville.
Lax á lista yfir dýr
í útrýmingarhættu
Ein leið sem farin hefur verið við
að koma fiskinum niður árnar er að
safna fiski sem gengur upp í Sna-
keána, sem er ein stærsta þverá
Columbiaárinnar, og flytja hann í
stórum tankskipum niður fyrir allar
stíflurnar. Þetta hljómar kannski
dálítið kúnstugt, en þetta er aðferð
sem notuð hefur verið í fjölda ára til
að reyna að halda lífinu í laxastofn-
inum í Snakeánni. Það sýnir kannski
betur en margt annað hvaða breyt-
ingar hafa orðið á ánum af manna-
völdum, að skip eiga auðveldara með