Morgunblaðið - 06.09.1998, Blaðsíða 33

32 SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 1998 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DOMAR OG
DÓMSTÓLAR
ATHYGLISVERÐAR rökræð-
ur hafa farið fram hér í Morg-
unblaðinu í sumar um dóma og
gagnrýni á dómstóla og þá ekki
sízt Hæstarétt. Þessar umræður
hafa fyrst og fremst snúizt um
dómsniðurstöðu Hæstaréttar frá
22. maí sl. í skaðabótamáli. Niður-
staða Hæstaréttar var gagnrýnd
af ýmsum lögmönnum í viðtölum
við Morgunblaðið. I framhaldi af
því fóru fram athyglisverð skoð-
anaskipti hér í blaðinu á milli Jóns
Steinars Gunnlaugssonar hrl., sem
var sækjandi í skaðabótamálinu
og gagnrýndi dóm Hæstaréttar
ásamt fleiri lögmönnum og Jakobs
R. Möller, hrl. formanns Lög-
mannafélags íslands, sem í leiðara
í Lögmannablaðinu hvatti lög-
menn til að gæta hófsemdar í
orðalagi, þegar þeir gagnrýna
dómsniðurstöður.
Alþingi hefur tvívegis sett lög-
gjöf um skaðabótamál á undan-
förnum árum. Hin fyrri lög tóku
gildi 1. júlí 1993 og samkvæmt
þeim var svonefndur margfeldis-
stuðull 7,5 en sá stuðull var hækk-
aður með seinni lagasetningu á ár-
inu 1996 í 10.
I dómi Hæstaréttar, sem upp
var kveðinn 22. maí sl. var tekizt á
um skaðabætur vegna slyss, sem
varð 4. október 1993 eða rúmum
þremur mánuðum eftir að hin
fyrri lög voru sett en dómur er
hins vegar kveðinn upp u.þ.b.
tveimur árum eftir síðari laga-
setningu. Hæstiréttur ákvað að
fylgja ákvæðum hinna fyrri laga
m.a. með svofelldum rökstuðn-
ingi: „Ekki verður annað séð en
að þau ákvæði skaðabótalaganna,
sem hér er um fjallað, þ.e. 5.-7.
gr. eins og þau voru við setningu
laganna 1993 hafi stuðst við mál-
efnaleg sjónarmið og ekki falið í
sér mismunun. Að öllu athuguðu
verður að telja, að ekki hafi verið
sýnt fram á það í málinu, að lögin
hafi ekki getað þjónað ofan-
greindu markmiði og verði því
ekki beitt um tjón áfrýjanda. I
þeim fólst skýrt og ótvírætt mat
löggjafans sem við svo búið verð-
ur ekki haggað af dómstólum.
Líta verður svo á, að með nýjum
margfeldisstuðli 6. gr. skaðabóta-
laga, sem ákveðinn var með lög-
um nr. 42/1996 hafi komið fram
breytt mat löggjafans á þeim
tíma. Lög þessi öðluðust gildi 1.
júlí 1996 eins og fyrr var getið og
er þar ekki gert ráð fyrir því, að
hinu nýja ákvæði verði beitt um
mál, sem eiga rætur að rekja til
fyrri tíma. Er því ekki grundvöll-
ur til þess, að dómstólar beiti
ákvæðinu með þeim hætti.“ Af
þessum orðum er ljóst, að Hæsti-
réttur túlkar eigið svigrúm mjög
þröngt.
I þessu tiltekna máli er sú
óvenjulega staða uppi, að Alþingi
sjálft kemst að þeirri niðurstöðu
þremur árum eftir setningu
skaðabótalaganna frá 1993, að
margfeldisstuðull þeirra laga sé
ekki viðunandi og hækkar hann.
Þegar dómur Hæstaréttar er
kveðinn upp liggur því fyrir ótví-
ræð niðurstaða Alþingis þess efn-
is, að með þeim lögum, sem
Hæstiréttur byggir á sé réttlæt-
inu ekki fullnægt gagnvart tjón-
þolum. Það liggur í augum uppi,
að frá sjónarhóli tjónþola í þessu
tiltekna máli og öðrum sambæri-
legum málum er réttlætinu ekki
fullnægt, ef mál þeirra eru dæmd
skv. lögum, sem löggjafarvaldið
sjálft hefur komizt að niðurstöðu
um, að séu óréttlát.
Meirihluti Hæstaréttar lítur
hins vegar bersýnilega svo á, að
dómstóllinn hafi ekki heimild til að
dæma eftir hinum nýrri lögum.
Einn dómaranna í Hæstarétti,
sem um málið fjallaði, komst hins
vegar að annarri niðurstöðu um
þetta tiltekna atriði. I sératkvæði
Hjartar Torfasonar segir: „Þessu
til viðbótar er það höfuðatriði í
málinu, að Alþingi kvað ekki sér-
staklega á um gildistöku stuðuls-
ins 10 við setningu laga nr.
42/1996 heldur aðeins um gildis-
töku laganna sjálfra. Unnt var að
segja skýrum stöfum, hliðstætt
því, sem var í 28. gr. laga nr.
50/1993, að stuðullinn 7,5 ætti að
gilda við uppgjör á tjóni af slysum,
sem orðið hefðu fyrir 1. júlí 1996
en þetta var ekki gert. Verður að
telja, að dómstólar hafi þannig
svigrúm til að ákveða eftir al-
mennum reglum laga, hvort annað
eigi við ... Er rétt að hann (þ.e.
tjónþoli) njóti þess, að löggjafinn
hefur endurskoðað mat sitt á
stuðlinum og komizt að þeiiri nið-
urstöðu, sem leiðir til hærri bóta.“
Þegar horft er til allra málsat-
vika og þeirra röksemda, sem
fram koma í forsendum Hæsta-
réttar og sératkvæði eins dómar-
anna er auðvelt að rökstyðja þá
efnislegu niðurstöðu, að með dómi
Hæstaréttar frá 22. maí sl. hafi
réttlætinu ekki verið fullnægt.
Það blasir því við, að þegar lög-
gjafarvaldið sjálft, sem gengur frá
lagatextanum með þeim hætti, að
meirihluti Hæstaréttar telur sig
bundinn af honum, horfist í augu
við dómsniðurstöðu sem þessa
hlýtur Alþingi að leggja stóraukna
áherzlu á að bæta löggjafarstarfíð
þannig að hinn almenni borgari
búi ekki við ranglæti af þessu tagi,
þurfi hann að leita til dómstóla.
Málefnalegar umræður um
dómsniðurstöður, hvort sem er
héraðsdóma eða Hæstaréttar,
þurfa að aukast. Dómstólarnir
þurfa aðhald alveg eins og allir
aðrir. Það aðhald fá þeir með slík-
um umræðum, sem þeir eiga ekki
að vera viðkvæmir fyrir. I þessum
umræðum hefur komið fram, að
einstakir dómarar við Hæstarétt
vinni töluvert að gerð lagafi-um-
varpa. Þótt þeir í slíkum tilvikum
taki ekki þátt í meðferð mála, sem
byggjast á þeirri löggjöf er aug-
ljóst, að slík tengsl á milli dóms-
valds, framkvæmdavalds og lög-
gjafarvalds eru ekki við hæfi og
þau á að rjúfa umsvifalaust.
Drottins í áhrifamesta kvæði sínu,
Sendibréfi.
Ég sé ekki betur en kvæði
Bjarna, Eftir barn, sé einhverskon-
ar mótmæli gegn nýalistískum til-
hneigingum sem fram komu í kvæði
frá þessum tíma þar sem talað er
um framliðna manneskju sem
plöntu sem nú hafi loks sprungið
ærlega út á öðrum hnetti. En
þannig á jafnvel nýalisminn rætur í
andlegum átökum á þessum tíma og
Bjarni Thorarensen hefur þá lík-
lega verið fyi-stur íslendinga að
hafna honum opinberlega. Það ætti
þó að vera undrunarlaust þegar
hafðar eru í huga trúarskoðanir
hans að öðru leyti. En þær voru
Jónasi þannig fyrirmynd eins og sjá
má af fyrrnefndum tilvitnunum.
Um jólin 1844, eða skömmu áður
en andinn kom til hans með Svo rís
um aldir, ef notað er orðfæri hans
sjálfs í bréfi frá 28. apríl þá um vor-
ið, yrkir Jónas dálítið erindi um trú-
arsannfæringu sína og telur sig hafa
rök fyrir himneskri sælu þrátt fyrir
heimskulega aðför að tilvist guðs.
Eitthvað hefur kallað á þetta and-
svar, en ókunnugt. Líklega helzt sú
tízka að afneita guðdómnum og gera
atlögu að allri guðstrú. Það var önd-
vert Jónasi og raunar augsýnilega
eitur í beinum hans. Ég get hvergi
komið auga á neina efahyggju í
verkum hans, nema síður sé; a.m.k.
enga þá efahyggju sem hafði trufl-
andi áhrif á guðstrú hans. Hann fór
með þá sannfæringu í gröfina „að á
sælum sanni er enginn vafi“.
M.
Fyrstu eftirmæli
Jónasar sem fjalla um
barn Björns Gunn-
laugssonar og ég hef
áður minnzt á yrkir
tvítugur skólapiltur og
segir þar undir lokin,
Þær munu skærstar,
er þér skýi borin
líðið til ljóss sala,
fagurt skart
yðar friðarklæðis,
glansperlur glóa.
Það er líklega minni tilviljun en
halda mætti hvað þessi líking á mik-
ilsverðar sameiginlegar forsendur í
kvæðum Einars Benediktssonar en
þó einkum í Stórasandi þegar skáld-
ið segir,
þar glitra tár, sem djúpur harmur felldi.
Það er þannig áþreifanlegt og
augljóst samhengi í skáldskapar-
málum, hugmyndaflæði og Ijóð-
rænni sýn þeirra skálda sem lögðu
úr hlaði rómantísku stefnunnar og
fóru síðasta teyming hennar inní þá
öld sem við nú lifum. Þótt ólíkir séu,
þá eru trúarleg hugmyndatengsl
Bjarna Thorarensens og Jónasar
Hallgrímssonar ævinlega augljós og
raunar svo sjálfsögð að Jónasi þykir
ekkert eðlilegra en taka upp erindi
eftir þennan andlega Ieiðtoga sinn
og yrkja það upp og inní kvæði sitt,
Ad amicum, þar sem það fellur full-
komlega að ljóðaflokknum. Bjarni
Thorarensen hafði sagt í kvæði sínu
til Rannveigar systur sinnar þegar
hún missti mann sinn ungan í ægi-
legu slysi í Kötlu-
hlaupi,
elskan eilífa,
sem alheim faðmar,
berst þá nær
ogbætirúrsorgum.
Og í kvæðinu Eftir barn segir
hann enn,
bar hana sinna beggja
breiðra vængja á milli
þangað hvar eilíf elska
eymdalaus drottnar.
Þessar hugmyndir grípur Jónas á
loft og enduryrkir inní Ad amicum
þar sem þær birtast með svofelldum
hætti í 11. erindi _ og minnir einna
helzt á aðferð hans við þýðingar,
Elskan eilífa
allt sjáandi,
miskunnar hrærðist
yfir mannsins neyð,
sá var einn,
að hún ofan sendi,
helgur engill, _
það var hulið ráð.
Hér er elskan eilífa enginn annar
en Kristur í kvæðum beggja skálda,
svo augljóst sem það er með tilliti til
trúar þeirra og guðshugmynda;
kærleikstáknið. Þessi sama hugsun
kemur fram í öðrum kveðskap þar
sem talað er um Krist og staðfestir
þannig skýringuna, t.a.m. hjá Stein-
gn'mi (Vegur elskunnar, Ást og
dauði) og sr. Matthíasi. Páll Jóns-
son segir í sálmi sínum, Enn í
trausti elsku þinnar _ og ávarpar
guðs son þeim orðum. Áður hafði
Sigurður Pétursson talað um elsku
HELGI
spjall
Afríka, einkum og
sér í lagi sá hluti álfunnar
sem liggur sunnan Sa-
hara, virðist gjarnan
vettvangm- eintómra
vandamála; fréttir frá Af-
ríku hafa aðallega fjallað
um milliríkja- eða borg-
arastríð, kúgun og misrétti, hungursneyð og
fátækt, umhverfisvanda og eyðileggingu. Sá,
sem heimsækir Afríku, kemst hins vegar
ekki hjá því að heillast af henni. Margir
sækja til Afríku vegna dýralífs og náttúru-
fars, en margbreytileiki mannlífsins er ekki
síður heillandi, menningin merkileg blanda af
gömlu og nýju. Það sækir óneitanlega á gest-
inn að það stolta og yfirleitt jákvæða fólk,
sem byggir þennan heimshluta, eigi betra
skilið.
Stjórnar-
farslegt ólán
elti Afríku
saga afriku
undanfarnar aldir
er mikil átakasaga
og engu líkara en að
allt fram á seinustu
ár hafi stjórnarfars-
legt ólán elt þennan heimshluta. Seint á
síðustu öld lögðu Evrópuríki álfuna nánast
alla undir sig í miklu nýlendukapphlaupi.
Stjórnarfar Evrópumanna var misgott,
eins og dæmin sanna. Afríkumenn voru
gerðir að annars flokks þegnum í eigin
landi og í sumum tilvikum voru framin
þjóðarmorð; 1904-1905 felldu þýzkir her-
menn t.d. fjóra fimmtuhluta Herero-þjóð-
flokksins í Suðvestur-Afi-íku, 65.000
manns, eftir að Hereromenn höfðu gert
uppreisn gegn þýzkum yfirráðum. Minnis-
merki um nokkra tugi þýzkra hermanna,
sem féllu í bardögum „gegn hinum upp-
reisnargjörnu Herero“ stendur enn í bæn-
um Swakopmund í Namibiu og þegir um
hina raunverulegu atburði en segir sína
sögu um það hvernig Evrópumenn litu á
íbúa nýlendnanna.
Yfirráð Evrópumanna í Afríku röskuðu
verulega hinum hefðbundnu ættbálkasam-
félögum. Landamæri nýlenduveldanna
voru dregin án tillits til þjóðflokkasamfé-
laga eða vistkerfa, stundum einfaldlega
eftir reglustiku. Hvers kyns samtök Af-
ríkumanna voru barin niður á nýlendutím-
anum, vegna ótta valdhafanna við að þau
nýttust í þágu sjálfstæðisbaráttunnar.
Þegar nýlenduveldin ákváðu síðan skyndi-
lega að sleppa hendinni af Afríku og ný-
lendurnar urðu að sjálfstæðum ríkjum -
um 40 ný ríki urðu til í álfunni á árunum
1960-1975 - var langt í frá að hin evrópska
þjóðríkishugmynd, sem afrískir sjálfstæð-
issinnar héldu sjálfir á lofti, væri í nokkru
samræmi við afrískan raunveruleika. Hin
nýju ríki voru þjóðernislega sundurleit,
ríkisvaldið veikt og skorti lögmæti í aug-
um þegnanna.
Viðbrögð flestra hinna nýju valdhafa
voru þau að tryggja sig í sessi með því að
einoka ríkisvaldið og stofnanir þess, koma
á eins flokks kerfi og treysta yfirráð sín
með því að setja á stofn nokkurs konar
lénsveldi; nýta ríkiskassann í eigin þágu
og veita einstaklingum, sem skiptu máli,
t.d. ættbálkahöfðingjum, hlutdeild í ráns-
fengnum. Margar þessar ríkisstjórnir
störfuðu undir merkjum „afrísks sósíal-
isma“. Því var gjarnan haldið fram að sós-
íalismi væri hið náttúrulega stjórn- og
efnahagsskipulag í Afríku, ætti rætur í
hefðbundinni menningu Afríkubúa. Sum
Afríkuríki fluttu inn sovézkt áætlanakerfi
og fengu fjárstuðning frá Sovétríkjunum
og fylgiríkjum þeirra. Onnur nutu stuðn-
ings Vesturlanda, sem spurðu fárra
spurninga um stjórnarfarið svo lengi sem
þessi ríki nýttust sem mótvægi gegn
áhrifum Sovétmanna. í þessum ríkjum
var ríkisvaldið sömuleiðis allsráðandi í
efnahagslífinu. Sú fjárhagsaðstoð, sem
átti að stuðla að þróun efnahags Afríku-
ríkja, kom hinum almenna borgara yfir-
leitt að litlum notum; fór í gæluverkefni
einræðisherranna eða endaði í þeirra eig-
in vasa. í flestum Afríkuríkjum fór að síga
verulega á ógæfuhliðina í efnahagsmálum
á áttunda áratugnum og víða dróst lands-
framleiðsla saman ár eftir ár.
Allt varð þetta til þess að hlutskipti Afr-
íkumanna batnaði lítið eða ekkert frá því
sem verið hafði á nýlendutímanum; eins og
annars staðar þar sem hann hefur verið
reyndur framleiddi sósíalisminn ekki neitt
nema skort og um síðir kallaði fámennis-
stjórnin yfir sig nýja andspyrnuhreyfingu,
sem krafðist pólitískra umbóta.
hrun heims-
Ný áherzla á kommúnismans og
lok kalda stríðsins
hafa haft í för með
sér veruleg um-
skipti í afrískum
efnahags- og stjórnmálum á þessum ára-
tug. Þessar breytingar gefa ástæðu til
vissrar bjartsýni um að hugsanlega séu
betri tímar framundan í álfunni. í fyrsta
lagi neyddist heimsbyggðin, Afríka þar á
meðal, til að kyngja því að sósíalisminn
hefði gengið sér til húðar - hann komst
endanlega úr tízku, ef svo má segja. í öðru
lagi hættu Sovétríkin efnahagslegum og
hernaðarlegum stuðningi við ýmis Airíku-
ríki. Af því leiddi meðal annars að friðsam-
leg lausn fannst á ýmsum svæðisbundnum
deilum, sem kalda stríðið hafði áður magn-
að upp. í þriðja lagi hættu vestræn ríki að
veita einsflokksríkjum skilyrðislausan
stuðning og hættu að taka mark á afsökun-
um vanhæfra valdhafa fyrir lélegu stjórn-
arfari. Vesturlönd fóru í auknum mæli að
binda þróunaraðstoð _ sína skilyrðum um
pólitískar umbætur. í fjórða lagi byrjuðu
alþjóðlegar lánastofnanir, einkum Alþjóða-
bankinn og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn, að
setja Afríkuríkjum ný skilyrði fyrir lækkun
skulda og áframhaldandi fjárhagsaðstoð.
Mörg Afríkuríki hafa nú skuldbundið sig til
að hrinda í framkvæmd áætlunum um um-
bætur í efnahagsmálum, sem miða að því
að koma á frjálsu markaðshagkerfi, lækka
skuldir og ná jafnvægi í ríkisbúskapnum. í
fimmta lagi má líta á endalok Apartheid-
stefnunnar í Suður-Afríku sem óbeina af-
leiðingu af lokum kalda stríðsins. Fyrir
vikið er einangrun Suður-Afríku úr sög-
unni og margir Afríkumenn vonast tO að
þetta öflugasta ríki sunnanverðrar Afríku
geti veitt þá efnahagslegu og pólitísku for-
ystu, sem álfan þarfnast svo mjög.
Sumir halda því fram að þessir atburðir
síðustu ára hafi haft í för með sér að Vest-
urlönd hafi á nýjan leik tekið við stjórn
mála í Afríku. Að minnsta kosti hafa flest
ríki álfunnar tekið þann kost að stefna að
vestrænu lýðræði og vestrænu markaðs-
kerfi. Þær raddir eru háværar í Afríku, og
raunar á Vesturlöndum líka, að nýlendu-
stefnan hafi með þessu gengið í endurnýj-
un lífdaga. En ekki er hægt að horfa
framhjá því, að Afríkuríkin hafa sjálf beð-
ið um aðstoð og íhlutun Vesturlanda. Og
staðreyndin er sú að vestrænt lýðræði og
markaðshagkerfi, sem eru óaðskiljanlegir
hlutir, hafa reynzt bezt til þess fallin að
tryggja þjóðfélagslega sátt og efnahags-
lega hagsæld. Aðrar lausnir hafa ekki
gengið upp. Frumkvæði Afríkuríkjanna í
þessum efnum á síðustu árum stuðlar
aukinheldur að því að sú aðstoð, sem þau
fá frá iðnríkjunum, nýtist sem skyldi.
Afríka á ennþá langt í land, bæði hvað
varðar lýðræði og markaðshagkerfi. Það er
þó áfangi út af fyrir sig að síðan 1990 hafa
a.m.k. 28 Afríkuríki af 48 horfið frá eins-
flokkskerfi og tekið upp fjölflokkakerfi og
kosningar. í sumum tilfellum hafa kosning-
arnar verið meingallaðar, í öðrum ríkjum
hafa nýir valdhafar fljótt tekið upp hætti
gamla stjórnarflokksins og reynt að berja
niður alla stjórnarandstöðu, með góðu eða
illu. í Malaví er það til dæmis á allra vitorði
að stjórnarflokkurinn heldur meirihluta
sínum í þinginu með því að borga þing-
mönnum, sem áður studdu stjórnarand-
stöðuflokka. Víðast hvar skortir lýðræðis-
hefð og ábyrgð stjórnmálamanna gagnvart
kjósendum er litin öðrum augum en á
Vesturlöndum - enn er víða litið svo á að
þingmenn séu kjömir til að vinna að
þröngum hagsmunum ættbálks síns eða
héraðs og kjósendur haga atkvæði sínu
fremur eftir því hver frambjóðandinn er en
lýðræði og
markaðskerfi
REVKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 5. september
Morgunblaðið/Snorri Snorrason
nupsarfoss
því hverjar skoðanir hans eru. Engu að síð-
ur eru fjölflokkakosningar skref í áttina.
Lýðræði á líka skrykkjótta sögu víða á
Vesturlöndum.
Hvað frammistöðuna í efnahagsmálum
varðar, er það athyglisverð staðreynd að í
engum heimshluta var hagvöxtur hraðari á
síðasta ári en í Afríku sunnan Sahara, 4,6%
af landsframleiðslu. Ekki er þó allt sem
sýnist. Fólki fjölgar um meira en 3% á ári í
Afríku og þess vegna er talið að hagvöxtur-
inn þurfi að verða meiri en 6% á ári, eigi að
takast að draga úr fátæktinni í álfunni.
Enn lifa meira en 40% Afríkumanna, sem
eru 600 milljónir talsins, á minna en einum
dollar, eða sjötíu krónum, á dag.
Ljóst er að Afríkuríkin verða áfram um
langt árabil háð erlendri aðstoð. Efnahags-
stjórnin skiptir hins vegar miklu um það,
hvernig sú aðstoð nýtist. Að mati Alþjóða-
bankans skiptir litlu máli hversu miklum
peningum er mokað í lönd, þar sem efna-
hagsstjórn er í molum; almenningur finnur
lítið fyrir því. Sé efnahagsstjórn hins vegar
í góðu horfi, telur bankinn að aðstoð, sem
nemur 1% af landsframleiðslu, dragi úr fá-
tækt um 1% á ári og minnki barnadauða að
sama skapi. Alþjóðabankinn telur að væri
aðstoð við Afríku sem heild aukin um fjórð-
ung myndu átta milljónir manna á ári kom-
ast upp fyrir fátæktarmörk. Væri sömu
upphæð dreift til þein-a ríkja eingöngu,
sem hafa gengið lengst í efnahagsumbót-
um, myndi fátækum fækka um 40 milljónir
á ári.
Ekki skiptir minna máli að skilvirkt
markaðskerfi er ein helzta forsenda þess
að það takist að laða til Afríku þá erlendu
fjárfestingu, sem þróunarlöndin vantar
sárlega. Til þessa hefur aðallega Suður-
Afríku tekizt að fá til sín alþjóðlega fjár-
festa, en á móti kemur að suður-afrísk
fyi-irtæki hafa á síðustu árum aukið veru-
lega fjárfestingar sínar í öðrum Afríku-
ríkjum.
Aðstoð ís-
lands við
Afríku
ISLAND hefur
til þessa ekki lagt
sérstaklega mikið af
mörkum til aðstoðar
við Afríkuríki eða til
þróunaraðstoðar yf-
irleitt. Þetta er þó að breytast; Þróunar-
samvinnustofnun íslands starfar nú í fjór-
um Afríkuríkjum og ríkisstjórnin hefur
samþykkt að auka framlag íslands til tví-
hliða þróunaraðstoðar á næstu árum. ís-
lendingar hafa enga ástæðu til að láta sitt
eftir liggja í þróunarsamvinnu. Þvert á
móti er Island betur til þess fallið en mörg
önnur vestræn ríki að veita Afríkjuríkjum
hjálp og góð ráð. Það liggur ekki sízt í því
að Island er ekki fyrrverandi nýlenduveldi
og verður ekki sakað um nútímanýlendu-
stefnu eins og sum önnur Evrópuríki, með
röngu eða réttu. ísland var þvert á móti,
rétt eins og samstarfsríkin í Afríku, bláfá-
tæk og vanþróuð hjálenda allt fram á þessa
öld en hefur nú komizt í röð ríkustu landa
heims með skynsamlegri nýtingu náttúru-
auðlinda og þess auðs, sem býr í þjóðinni
sjálfri. Saga þess, hvernig ísland varð
bjargálna, ætti því að geta orðið öðrum
hvatning.
Islendingar geta ekki heldur sett sig í
dómarasæti yfir Afríkumönnum, eins og
Vesturlandabúum hættir til að gera, og
sagt að menning þeirra valdi því að þeir
eigi aldrei eftir að ná jafnlangt og við Evr-
ópumenn. Merk menningararfleifð íslend-
inga skilaði þjóðinni öldum saman engum
efnahagslegum framförum. Á síðustu öld
voru íslendingar enn í svipaðri stöðu og
Afi-íkumenn í dag, drógu fram lífið á sjálfs-
þurftabúskap. Reyndar var sá mikilvægi
munur á, að flestir kunnu að lesa og skrifa
en í Afríku er helmingur íbúanna enn ólæs.
En það voru ekki sízt erlend áhrif, hug-
myndir, þekking og fjármagn, sem leystu
úr læðingi efnahagslegan sköpunarkraft ís-
lenzku þjóðarinnar.
Sú spurning vaknar, þegar menn fá
nasasjón af hinni heillandi menningu Af-
ríku - myndlist, tónlist, dansi og frásagnar-
list - hvernig sá sköpunarkraftur, sem þar
kemur fram, geti orðið drifkraftur efna-
hagslegra framfara. Svarið er það sama og
á íslandi; menntun og þekking skipta
mestu. Á það eiga íslendingar þess vegna
að leggja aðaláherzlu í þróunarsamvinnu
sinni. Framtak á borð við stofnun Sjávar-
útvegsháskóla Sameinuðu þjóðanna, sem
hóf starfsemi hér á landi fyrir nokkrum
dögum, getur stuðlað að því að aðrir geti
endurtekið það, sem okkur tókst. Sú þekk-
ing og reynsla af fiskirannsóknum og
i'ekstri sjávarútvegs, sem íslendingar
miðla í tvíhliða þróunarsamstarfi sínu
skiptir líka miklu máli. En það skiptir ekki
síður máli að leggja áherzlu á grunnmennt-
unina; að kenna fólki að lesa og skrífa. Það
er undirstaða ótalmargs annars, til dæmis
þess að fyrirtæki fái hæft vinnuafl og að al-
menningur í Afríku geti myndað sér sjálf-
stæðar skoðanir á stjórnmálum. Almennt
læsi og bætt grunnmenntun bætir því bæði
efnahag og stjórnarfar. Það er ánægjuefni
að Þróunarsamvinnustofnun hefur nú
ákveðið að hasla sér völl í bæði mennta- og
heilbrigðismálum á komandi árum, í stað
þess að leggja alla áherzlu á fiskveiðar og
fiskirannsóknir.
Það er full ástæða til þess að Islendingar
haldi áfram að efla þróunaraðstoð sína við
Afríku. Val íslands á samstarfsríkjum í
suðurhluta Afríku virðist heppilegt; í
Malaví, Mósambík og Namibíu hafa um-
skipti átt sér stað bæði í stjórnmála- og
efnahagslífi á síðastliðnum árum, í átt til
lýðræðis og markaðskerfis. Þessi lönd eru
ágætir fulltrúar þeirrar umbreytingar,
sem orðið hefur í Áfríku á þessum áratug
og allar líkur á að aðstoð við þau geti nýtzt
eins og bezt verður á kosið. Við höfum þeg-
ar látið margt gott af okkur leiða þar og
getum og eigum að halda því áfram.
„íslendingar geta
ekki heldur sett
sig í dómarasæti
yfír Afríkumönn-
um, eins og Vest-
urlandabúum
hættir til að gera,
og sagt að menn-
ing þeirra valdi
því að þeir eigi
aldrei eftir að ná
jafnlangt og við
Evrópumenn.
Merk menningar-
arfleifð Islendinga
skilaði þjóðinni
öldum saman eng-
um efnahagsleg-
um framförum.“