Morgunblaðið - 06.09.1998, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 1998
Er ótti um að efnahagshnmið í Rússlandi og Asíu leiði til heimskreppu ástæðulaus?
Alþjóðleg keðjuverkun sem
ekki sér fyrir endann á
ÞEGAR stemmningin í kauphöllinni skiptir úr bjartsýni í svartsýni ýkjast sveiflurnar og neikvæð keðjuverk-
un fer af stað, sem enginn veit hvar endai-.
STAÐAN I KELZTU KAUPHÖLLUM HEIMS
Ólga undanfarinna vikna á fjármálamörkuðum heimsins hefur lækkað genqi
verðbrefa i Evrópu í kring um 20% frá því í júlí sl., sem hefur spillt tiltrú
fjarfesta og neytenda og leitt suma hagfræðinga til að spá kreppu.
Slaðan við
áramót:
7908,25
% Breyting
(siðan20.júlí)
-18,9
Staðan við
áramót:
15258,74
% Breyting
(siðan 20. júlí)
-13,2
New York
Dow
Hámark
sl. árs:
9376,84
Lágmark
sl. árs:
6971,32
% Breyting
(Irá I. sept.'97)
-4,7

Tókýó
Nikkei
Hámark
sl. árs:
18775,08
Lágmark
sl. árs:
13792,76
% Breyting
(Irá 1. sept.‘97)
5,83
N7
Staðan við
áramót:
10722,76
% Breyting
(siðan 20. júlí)
-16,8
Hong Kong
Hang Seng
Hámark
sl. árs:
15242,65
Lágmark
sl. árs:
6544,79
% Breyting
(írá I. sept.'97)
■ 34,14
Staðan við
aramót:
5135,5
% Breyting
(síðan 20. júli)
-15-
^7
London
FTSE100
Hámark
sl. árs:
6183,70
Lágmark
sl. árs:
4382,80
% Breyting
(írá t. sept.'97)
2,22
Staðan við
áramól:
4224,3
% Breyting
(siðan 20. júli)
-22,2
#
Frankfurt
Xetra DAX
Hámark
sl. árs:
6224,52
Lágmark
sl. árs:
3366,03
% Breyting
(Irá 1. sepl‘97)
13,9
Staðan við
áramót:
2998,91
% Breyting
(siðan 20. júlí)
-16,4
París
CAC40
I I
Hámark
sl. árs:
4404,94
Lágmark
sl. árs:
2475,01
% Breyting
(Irá 1. sept'97)
21,77
Staðan við
áramót:
396,86
% Breyting
(siðan 20. júlí)
-66
□
<2
Moskva
RTSMnteriax
Hámark
sl. árs:
571,66
Lágmark
sl. árs:
61,15
% Breyting
(Irá t. sept.V7)
83,47
LANGT er síðan kauphallarsérfræð-
ingar víða um heiminn vöruðu við
rússnesku hættunni. Hryndi rúblan
myndu Vesturlönd óhjákvæmilega fá
að kenna á því. En öðrum eins
skjálfta og riðið hefur yfír fjármála-
markaði hins vestræha heims í kjöl-
far efnahagsöngþveitisins í Rúss-
landi úndanfamar tvær vikur höfðu
ekki einu sinni svartsýnismenn spáð.
En hve langt þarf svartsýnin að
ganga í kauphöllum Bandaríkjanna
og V-Evrópu til að fyrirtæki fari að
draga saman seglin og fækka staifs-
mönnum? Það er að segja, mun
kreppan á hinum alþjóðlegu fjár-
málamörkuðum leiða til allherjar
heimskreppu?
Þetta eru lykilspurningar sem
efnahagsmálaspekingar velta fyrir
sér um allan heim þessa dagana.
Mun öngþveitið í þeim heimshlutum,
sem hafa verið að reyna að fóta sig í
hnattvæðingu heimskapítalismans,
draga hina heilbrigðari hluta hans -
Bandaríkin og Vestur-Evrópu - með
sér niður í ki'eppusvaðið?
Flestir telja að líkurnar á þessu
séu ekki miklar, en ýmis hættumerki
eru samt á lofti. Keðjuverkun fór af
stað. Fyrst lentu „tígrislöndin“
svokölluðu í SA-Asíu í því, síðan Jap-
an og núna Rússland. Ei-u
Rómanska Ameríka og Austur-Evr-
ópa næst?
Evrópa og Bandaríkin virka
ekki lengur sem stuðpúðar
„Evrópa og Bandaríkin vh-ka ekki
lengur sem stuðpúði alþjóðlegra
efnahagssveiflna," segir Andrew
Bemard, hagfræðiprófessor við við-
skiptaháskóla Yale í Bandaríkjunum
í samtali við Washington Post. „Hver
einasta misráðna stefnuákvörðun
mun hafa neikvæð áhrif tafarlaust.
Oll hin hagkerfin eru í slæmu
ástandi eða í erfiðleikum.“
Það sem mun hafa mest að segja,
að mati sérfræðinga beggja vegna
Atlantsála, verður hvernig neytend-
ur bregðast við lækkun á verði hluta-
bréfa. Ef fólk ákveður að halda að
sér höndum sem neytendur og slá á
frest eða hætta við að kaupa hluti
vegna þess að verðfallið á Wall
Street, í Frankfurt, London eða
París skapar hjá því þá tilfinningu,
að kaupmáttur þess sé að minnka, þá
mun efnahagur heimsins finna fyrir
því.
„Efnahagskerfi er ekki vél. Það
bregzt við ákvörðunum milljóna
manna, og mennirnir eru skrýtnai-
skepnur," segir Max Steuer.' hag-
fræðingur við London School of
Economics. „Ef nógu margir halda
að raunverulegt ófremdarástand sé
skollið á, þá er það það.“
Efnahagslíf stoðrikja Vestur-
landa við góða heilsu
En öngþveitið á fjármálamörkuð-
um heimsins hefur riðið yfir þegar
bæði Bandaríkin og Vestur-Evrópa -
hverra þjóðarframleiðsla til samans
samsvarar um tveimur þriðju hlut-
um af heimsframleiðslunni - eru við
efnahagslega mjög góða heilsu. Ell-
efu ríki Evrópusambandsins ætla
eftir nokkra mánuði að taka upp
sameiginlegan gjaldmiðil, verðbólga,
og vextir eru lágir og
hagvöxtur i lagi. I
Bandaríkjunum er at-
vinnuleysi með minnsta
móti, undir 5%, og
vexth- hafa ekki verið
lægri frá því á sjöunda áratugnum.
Tvær meginleiðir eru mögulegar
til að efnahagsógöngur Rússlands og
Asíuríkja, auk Suður-Ameríkuríkj-
anna, sem þegar hafa lent í kjölsogi
kreppunnar, geti spillt þessu góða
ástandi efnahagsmála í helztu iðn-
ríkjum Vesturlanda.
Fyrst ber að nefna samdrátt í
milliríkjaverzlun. Þegar Asíuríkin
ganga í gegn um kreppu með gengis-
falli gjaldmiðla þeirra sem varað hef-
ur í nærri því ár, munu íbúar þeirra
hafa minna úr að spila til að kaupa
Kollsteypur undanfar-
inna vikna í helztu
kauphöllum Vestur-
landa í kjölfar efnahag-
söngþveitisins í Rúss-
landi hafa vakið upp
spumingar um hvort
ástæða sé til að óttast
______að allsherjar______
heimskreppa sé á
næsta leiti. Auðunn
Arnórsson kannaði
vangaveltur erlendra
sérfræðinga um betta.
vestrænar iðnaðarvörur. Framleið-
endur í Evrópu og Bandaríkjunum
verða íyrir skakkaföllum vegna þess
og neyðast tO að draga úr fram-
leiðslu, takmarka fjárfestingar
og/eða fækka starfsfólki.
Tiltölulega litlar líkur þykja hins
vegar á því að þetta geti orðið til
þess að valda kreppu í V-Evrópu eða
Bandaríkjunum. Viðskipti þessara
landa við kreppuríkin í Asíu eru það
lítill hluti af þjóðarframleiðslu að
jafnvel þótt verulegur samdráttur
verði í þessum viðskiptum mun það
hafa lítil hlutfallsleg áhrif á þjóðar-
framleiðslu iðnríkj-
anna.
Auk þess geta Vest-
urveldin hagnast á
óstöðugleikanum ann-
ars staðar í heiminum,
með því að þeir sem hafa fjárfest í
kreppuríkjunum leita með sitt fé í
öruggari hafnir. Aukið innstreymi
fjármagns til V-Evrópu og Banda-
ríkjanna stuðlar að lækkun vaxta og
auknum hagvexti.
Til dæmis er Rússland sem slíkt
mjög lítill þáttur í heildarhagkerfi
Evrópu. Þjóðarframleiðsla Rúss-
lands er ekki meiri en einu og hálfu
sinni þjóðarframleiðsla Sviss, þótt
Rússar séu 21 sinni fjölmennari en
Svisslendingar. Af útflutngingi Evr-
ópusambandsríkjanna 15 fer aðeins
1,3% til Rússlands. Jafnvel Þýzka-
land, sem hefur fjárfest mest þar
eystra, sendir minna en 2% af sínum
útflutningi til Rússlands.
Mikið undir hugarfari
hlutafjáreigenda komið
Hin leiðin sem hugsanleg er til að
sú kreppa sem gripið hefur fjármála-
markaði Bandaríkjanna og V-Evr-
ópu geti vaxið í allsherjar-heims-
efnahagskreppu, er í gegn um huga
allra þeirra milljóna manna sem hafa
fjárfest í verðbréfum og þeirra sem
hafa atvinnu af að sýsla með þetta fé.
„Það er mikil hætta á því að þessi
dómsdagsstemmning verði að sjálfs-
uppfyllandi spádómi," hefur Wash-
ington Post eftir Ulrich Cartellieri,
sem á sæti í stjórn Deutsehe Bank!
„Farðu í hvaða bío í heiminum sem
er og fáðu tíu manns til að hrópa
„eldur, eldur", og það er líklegt að
þér takizt að skapa öngþveiti. En
þótt finnist fyrir reyk núna þá er
enginn eldur, og slökkviliðið er við-
búið.“
Bæði Bandaríkin og iðnríki Evr-
ópu hafa innan seilingar þau tæki
sem duga til að byggja upp traust
neytenda á efnahagnum. Verðbólga
er ^S> svo að það er svigrúm til að
lækka vexti og ýta þannig undir hag-
vöxt. En þó eru hömlur á þessu: í
Bandaríkjunum óttast menn að
lækkun vaxta ýti upp verðbólgu og í
Evrópu eru menn hik-
andi við að hrófla við
vaxtastiginu af ótta við
að það evróið, hinn
væntanlegi sameigin-
legi Evrópugjaldmiðill,
tapaði við það verðgildi. En með
hallalausum fjárlögum í Bandaríkj-
unum og þeim árangri sem náðst
hefur í Evrópu á undanförnum árum
í því að skera niður fjárlagahalla og
opinberar skuldir skapar ríkisstjórn-
um landanna svigrúm til að auka
tímabundið ríkisútgjöld til að grípa
undir arma efnahagslífsins, ef þurfa
þykir.
„Loftbóla" eins og 1929?
Þegar verðbréfamiðlarar helztu
kauphalla iðnríkjanna kepptust með
offorsi um að selja, selja, selja í síð-
ustu viku er ekki laust við að minn-
ingar um „svarta þriðjudaginn“ 1929
rifjuðust upp, sem varð upphafið að
heimski’eppunni miklu á sínum tíma.
Hagfræðingar hafa borið ástandið þá
og nú saman og þótt vissulega séu
aðstæður nú allt aðrar þá megi
benda á ýmsa sambærilega þætti.
Til dæmis er hraðinn, sem gengi
hlutabréfa í kauphöllunum við Wall
Street, í London, Frankfurt o.s.frv.
hækkaði á undanfornum misserum
sambærilegur við þróunina 1929.
Frá ársbyrjun 1996 fram á mitt
þetta ár hækkaði Dow Jones-vísital-
an á Wall Street úr 5.117 stigum í
9.328 stig. Þessi mikla hækkun ýar
drifin áfram af slíkri blindri trú á
takmarkalausan hagvöxt, að reyndir
hagfræðingar á borð við Milton
Friedman og Paul Samuelson hikuðu
ekki við samlíkingu við þriðja ára-
tuginn. Þá sem nú trúði fólk því að
það lifði við upphaf nýs tímabils sög-
unnar. Þá voru það bílar, kæliskáp-
ar, útvörp, sími og tækni ýmiss kon-
ar sem voru tákn nýrra tíma. Nú eru
það tölvur og hnattvæðing.
Friedman fullyrðir að bæði 1929 og
nú hafi verð hlutabréfa verið orðið
hærra en raunverulegt verðmæti.
„Ég held að í báðum tilvikum hafi
verið um loftbólu að ræða,“ hefur Der
Spiegel eftii' Friedman. Hlutabréfa-
verð hefði blásið út og verið kominn
tími til leiðréttingar niður á við.
En þótt það ástand sem nú hefur
skapazt sé ekki eins eldfimt og það
var 1929 þá er það samt allhættu-
legt. Segja má að tilfinningar hafi
tekið yfirhöndina af hagtölum og
vandlega unnum efnahagsspám sem
grundvöllur ákvarðana í kauphallar-
viðskiptum. Svartsýnisstemmning
nærist á svartsýni, rétt eins og áður
nærðist bjartsýnin á bjarsýni. „Enn
einu sinni ýkir kauphöllin - en að
þessu sinni niður á við í stað upp,“
skrifar Spiegel.
Annað áhyggjuefni, sem þróun síð-
ustu vikna hefur opnað þeim sem láta
sig hnattvæðingu markaðshagkerfis-
ins varða, er aukin tilhneiging vald-
hafa kreppulanda til að beita stjóm-
valdshöftum í því skyni að draga úr
neikvæðum áhrifum sveiflna á al-
þjóðlegum fjái-málamai'kaði.
Gott dæmi um þetta er Malasía,
eitt „tígrislandanna“ svokölluðu sem
naut mikils hagvaxtar unz kreppan
skall á fyrir tæpu ári, en stjórn Ma-
hathirs Mohammeds ákvað í vikunni
að setja strangar hömlur við gjald-
eyrisviðskiptum og fjármagnsflutn-
ingum inn og út úr landinu, ásamt
því að festa gengi gjaldmiðils lands-
ins gagnvart Bandaríkjadollar.
Ekki líta þó allir aðgerðir af þessu
tagi eins neikvæðum augum. Að
sumu leyti er jafnvel álitið að stjórn-
valdsafskipti af fjármálamörkuðum
geti verið af hinu góða með því að
verka sem sveiflujafnandi þáttur á
hið takmarkalausa flæði fjármagns,
sem hefur undanfarinn áratug getað
flutzt nær hindrunarlaust hvert sem
er í heiminum með því einu að ýta á
hnapp á tölvulyklaborði.
Jafnvel Financial Times, hið skel-
egga málgagn frjálsra heimsvið-
skipta, fordæmdi aðgerðir Malasíu-
stjórnar ekki. Slíkar aðgerðir yrði að
álíta valkost fyrir sum ríki, vegna
þess að „hömlulaust flæði fjármagns
getur haft skelfileg eyðileggingará-
hrif“.
Trúverðugleikavandi IMF
Það sem veldur þó ef til vill enn
meiri áhyggjum hjá áhugamönnum
um framgang heimsmarkaðsvæðing-
arinnar, þegar litið er til aðgerða af
því tagi sem Malasíustjórn hefur
gripið til, er að þær eru
framkvæmdar í trássi
við tilmæli Alþjóða-
gjaldeýrissjóðsins,
IMF. Hranið í Rúss-
landi er líka eins alvar-
legt nú og raun ber vitni vegna þess
að öll viðleitni IMF til að þvinga
rússnesk stjói'nvöld til að grípa tím-
anlega til nauðsynlegi'a efnahagsráð-
stafana til að sú fjárhagsaðstoð sem
þeim var látin í té skilaði raunvem-
legum árangri, hafði greinilega mis-
tekizt. IMF á við nýjan trúverðug-
leikavanda að stríða, en þegar önnur
eins lykilstofnun heimsfjái'málakerf-
isins tapar trúverðugleika er ef til
vill ekki að undra, að vestrænum
kauphallarfjárfestum verði um og ó
og vilji ólmir selja.
Á ZVz ári nærri
tvöfaldaðist Dow
Jones-vísitalan
Ýmsar hliðstæður
við ástandið árið
1929