Morgunblaðið - 06.09.1998, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 6. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ

hringdi Jórunn EjTjörð í mig og bauð mér vinnu við krabba-
meinsrannsóknir. Eg var mjög ánægð með að fá þessa vinnu, ég
þekkti Jórunni frá því hún kenndi mér í líffræðinni og mig hafði
lengi langað til að vinna með henni.“
Sólveig segir árin hjá Krabbameinsfélaginu hafa verið mjög
ánægjuleg en að hana hafí eftir sex ára starf þar langað að
breyta til.
Aður en Sólveig hélt utan til Svíþjóðar bjó hún um tíma í
Bretlandi þar sem hún tók nokkur námskeið í fræðunum en
þegar kom að því að velja stað til doktorsnáms kom fátt annað
til greina en Lundur. „Maðurinn minn er vistfræðingur og við
þurftum að finna stað þar sem við gætum bæði stundað doktors-
námið. Mig langaði í mannerfðafræði en þá var reyndar ekki
farið að kenna hana þar. Það sem komst næst því voru rann-
sóknir á sameindaerfðafræði hvala sem dr. Úlfur Ámason við
erfðafræðideild háskólans stýrði. Fljótlega eftir að ég kom heim
frétti ég að farið væri að stunda sameindalíffræðilega mann-
erfðafræði við háskólasjúkrahúsið í Lundi,“ segir Sólveig og
brosir um leið og hún bætir við: „Það má eiginlega segja að ég
hafí verið 2-3 árum of snemma á ferðinni."
En hvað kom til að hún fékk áhuga á mannerfðafræði? „Ég
fékk í raun áhuga á henni strax í menntaskóla og eftir að ég
byrjaði í háskólanum kynntist ég sameindalíffræðinni og heill-
aði hún mig mjög. Eftir að ég lauk B.Sc. námi í líffræði spurði
ég Guðmund Eggertsson prófessor í líffræði ráða og hann ráð-
lagði mér eindregið að læra sameindalíffræði því þar væri fram-
tíðin.“
Núna stýrir Sólveig rannsókn Islenskrar erfðagreiningar á
heilablóðfalli. „Þetta er ekki það sem kallað hefur verið arfgeng
heilablæðing og prófessor Ólafur Jensson og hans samstarfsfólk
rannsakaði," segir Sólveig og leggur áherslu á að erfðafræði
hennar sé vel rannsökuð og þekkt. Sú tegund heilablóðfalls sem
Sólveig og samstarfsfólk hennar rannsaka er algengust í elstu
aldursflokkunum og stafar oftast af blóðþurrð vegna æðastíflu
en stundum vegna blæðingar í heila.
Gullkistur á hafsbotni
„Maður fer út í lönd að læra en það var alltaf ætlunin að koma
til baka,“ segir Ásgeir Bjömsson en hann bytjaði að vinna hjá
íslenskri erfðagreiningu nú í sumar. „En við vorum búin að gefa
það upp á bátinn að koma heim þegar ég réð mig hingað. Við
reyndum að koma heim samhliða því sem ég var að klára en þá
fengum við ekki vinnu.“
Fjölskyldan flutti því aftur til Svíþjóðar þar sem hann lauk
doktorsnámi í örverufræði við Stokkhólmsháskóla árið 1994.
Doktorsrannsóknirnar beindust aðallega að því hvernig prótein
eru framleidd í bakteríum. Tveimur árum seinna fluttu þau til
Árósa í Danmörku þar sem eiginkona Ásgeirs fór til náms.
Sjálfur vann Ásgeir á rannsóknastofu við háskólann í Árósum
að rannsóknum á þrivíddarmynd próteina. „Þrívíddarmyndir af
próteinum eru sem gullkistur á hafsbotni," segir hann og út-
skýrir það nánar þegar gesturinn hváir. „Það er oft mjög erfítt
að ákvarða þrívíddarmynd próteins en þegar það heppnast er
ómetanlegur fjársjóður af upplýsingum fundinn."
I svipinn vinnur Ásgeir við rannsóknir á arfgengum skjálfta
en þegar fram líða stundir fer hann yfu- í Alzheimer-rannsókn-
arhópinn sem bráðlega verður hleypt af stokkunum. Viðfangs-
efni hans eru því af allt öðrum toga en hann var vanur. „Það að
hafa lokið doktorsnámi á að gera mann sjálfstæðan í hugsun og
vinnubrögðum," segir hann og bætir við að í því felist m.a. að
maður geti án vandræða tileinkað sér nýja þekkingu á skyldu
sviði.
Eins og böm
Inga Reynisdóttir stjórnar tveimur verkefnum hjá íslenskri
erfðagreiningu, hópnum sem leitar að geni sem veldui' sykur-
sýki fullorðinna, en sú rannsókn er nýlega hafin, og þarma-
bólguhópnum, sem hóf rannsóknir sínar í byrjun ársins. „Þetta
verða eins og börnin manns, það er erfítt að sleppa hendinni af
verkefnum sem maður er byrjaður á,“ svarar Inga þegar gest-
urinn spyr hvers vegna hún fari fyrir báðum hópunum.
Inga flutti frá New York borg til að hefja störf hjá fyrirtæk-
inu eftir rösklega 13 ára búsetu ytra. „Ég hef eiginlega heimþrá
í öfuga átt,“ segir hún og fínnst margs að sakna frá stórborg-
inni. Heimþráin sótti aftur á móti aldrei á hana á meðan hún bjó
erlendis. Þrátt fyrir það ákvað hún að athuga málið þegai- hún
fyrir tilviljun rakst á litla grein um fyrirhugaða stofnun Is-
lenskrar erfðagreiningar, þá á leið heim úr sumarfríi. Upp úr
því komst hún í samband við forsvarsmenn fyrirtækisins og hóf
síðan störf í júlí í fyrra. „Fyrstu árin mín í New York hélt ég
alltaf að ég færi heim en ég var alveg hætt að gera ráð fyrir því.
Ég ætlaði að sækja um aðstoðarprófessorsstöðu ytra og setja
upp mína eigin rannsóknastofu."
Inga tók doktorspróf í sameindalíffræði við Colombia há-
skólann í New York árið 1993 og starfaði síðan við rannsóknir
á rannsóknastofu háskólans og við Memorial Sloan-Kettering
Cancer Center þar til hún flutti til íslands. Doktorsverkefni
hennar fólst í að rannsaka krabbameinsveirur sem hafa eigið
erfðaefni en nota prótein líkamsfrumna til að fjölga sér. „Þeg-
ar maður hefur einu sinni farið í gegnum þennan skóla sem
doktorsnám er hefur maður tileinkað sér ákveðnar aðferðir og
vísindaleg vinnubrögð og maður er fljótur að setja sig inn í
nýja hluti.“ Það vefst því ekki fyrir henni, ekki frekar en öðr-
um viðmælendum, að söðla um frá sameindalíffræðinni þar
sem starfsemi og tilgangur próteina er skoðaður yfír í erfða-
fræðina.
„Þessi vinnustaður er ekki frábrugðinn akademískum rann-
sóknastofum," segir hún aukinheldur. Rannsóknastofan sé ein-
ungis stærri og betur búin tækjum en rannsóknastofur háskóla
eru yfirleitt. Ekki dugh' annað en besti tækjabúnaður sem völ
er á á vinnustöðum eins og Islenskri erfðagreiningu því eins og
einn starfsmaðurinn orðar það þá „eru bara fyrstu verðlaun í
þessum bransa“. Annaðhvort verður fyrirtækið íyrst til að finna
genin sem leitað er að eða það verður of seint.
Æðahörsl á íslensku
Guðmundur Guðmundsson kom heim til íslands frá Los Ang-
eles í Bandaríkjunum til að hefja störf hjá Islenskri erfðagrein-
ingu sumarið 1997. Hann stjórnar hópnum sem rannsakar
erfðafræði útæðasjúkdóms er heitir á ensku Perlpheral Arterial
Occlusive Disease. „Ég hef rekist á nafnið æðahörsl yfir eitt af
aðaleinkennum sjúkdómsins,“ segir hann brosandi og vandar
sig við framburðinn enda orðið ekki mjög þjált í munni.
„Þessi vinnustaður er sambland af skóla og líftæknifyrir-
tæki,“ segir hann
ennfremur. „Fyr-
irlestrar og nám-
skeið eru haldin
reglulega og við
fáum fyrirlesara
bæði utan úr bæ
og utan úr heimi.
Maður er ekki
laus úr skóla þótt
maður sé farinn
að vinna. Þetta
fyrirkomulag er
bæði nauðsynlegt
og skemmtilegt.“
Guðmundur og
eiginkona hans,
sem stundaði
nám í samskiptatækni, bjuggu samtals í átta ár í Bandaríkjun-
um, íyrst í Boston og síðan á vesturströndinni þar sem þau loku
doktorsprófí. Guðmundur lærði fyrst líftækni en snéri sér síðan
að sameindalíffræðinni.
Doktorsverkefni hans var innan bakteríuerfðafræði þar sem
hann stundaði rannsóknir á ensími á „uppáhaldsgæludýri erfða-
fræðinga", E.coli. Þar rannsakaði hann hlutverk eins af þremur
svokölluðum DNA-polymerösum en þeir taka þátt í eftirmynd-
un erfðaefnis. „Ensímið hafði verið þekkt í ca 30 ár en það var
ekki vitað hvað það gerði. Margir efuðust um að það hefði nokk-
urt hlutverk.“ Guðmundi tókst hins vegar að sýna fram á að það
gerir gagn í frumuskiptingu bakteríunnar.
„Ég var nýútskrifaður þegar ég kom hingað. Við ætluðum að
vera úti í nokkur ár í viðbót. Það var hins vegar mamma sem sá
auglýst eftir starfsfólki hingað og hún hafði samband við fyrir-
tækið að mér forspurðum,“ segir Guðmundur og er hinn ánægð-
asti með frumkvæði og framtakssemi móður sinnar.
Með frð byijun
Þorlákur Jónsson stundaði doktorsnám í efnafræði við
Berkley háskóla í Kaliforníu og lauk prófí fyrh- fjórum árum. Þá
flutti hann og fjölskylda hans til Boston og bjuggu þau þar í 1V4
ár. „Þá var ég farinn að líta í kringum mig eftir vinnu á íslandi
en sá fram á að fjárhagslega gengi það ekki upp að flytja heim.
Maður leggur á sig margra ára nám, safnar skuldum á meðan
og er ekkert að hugsa um hvernig maður kraflar sig út úr þeim
síðar,“ segir hann. Það varð því úr að fjölskyldan flutti aftur til
vesturstrandarinnar og þar hafði Þorlákur unnið í nokkra mán-
uði hjá litlu líftæknifyrirtæki þegar hann frétti af stofnun Is-
lenskrar ei-fðagreiningar. „Móðir mín sendi mér blaðagrein þar
sem sagt var frá fyrirhugaðri stofnun fyrirtækisins. Ég hafði
strax samband við Kára og réð mig fljótlega til vinnu því ég
vildi vera með frá byrjun. Ég vildi taka þátt í að byggja upp
starfsemina," segir Þorlákm-. Eiginkona hans, Soffía Hrafnkels-
dóttir, er með meistarapróf í efnafræði og vinnur hún einnig hjá
fyrirtækinu. Það að þau gátu bæði fengið vinnu hjá Islenskri
erfðagreiningu segir Þorlákur að hafí einnig átt stói-an þátt í að
þau ákváðu að flytja heim.
Þorlákur hafði, áður en hann fór að vinna hjá íslenskri erfða-
greiningu, aðallega fengist við að rannsaka prótein. Þar á meðal
voru rannsóknir á próteinum sem gefa frá sér flúorgrænt ljós.
Auðvelt er að fylgjast með hreyfíngum og virkni próteina sem
tekist hefur að merkja með þessu græna Ijósi. Starf Þorláks
fólst m.a. í að breyta röð amínósýranna í flúorgræna próteininu
og leita þannig að nýjum litum. Þetta hefur mikla þýðingu því
hefðbundnai- litunaraðferðir skemma frumur.
Þorlákur er verkefnisstjóri hópsins sem rannsakar arfgengan
skjálfta. Arfgengur skjálfti er eitt fyrsta rannsóknarverkefni Is-
lenskrar erfðagreiningar og nú þegar hefur staðsetning á einu
geni sem veldur sjúkdómnum fundist. Þá er hann einnig með
rannsókn á Alzheimer sjúkdómnum á sinni könnu.
Hægt og skyndilega
Þorgeir Þorgeirsson bjó í á tíunda ár í Kaliforníu í Bandaríkj-
unum þar sem hann lauk doktorsprófí í efnafræði og vann að
námi loknu við vísindagrein sína. Hann og fjölskylda hans fluttu
heim snemma árs 1997 og fór Þorgeir þá að vinna hjá íslenskri
erfðagreiningu. Hann er verkefnisstjóri þess hóps sem leitar að
erfðafræðilegum orsökum geðhvarfasjúkdóms.
„Það gengur bæði hægt og skyndilega,“ svarar Þorgeir kank-
vís þegar hann er inntur eftir því hversu hratt megi vænta þess
að genin sem leitað er að fínnist. Leiðin er sem sé seinvirk en
hún getur fengið snöggan endi þegar genið kemur loksins í leit-
irnar.
Fram til þess að Þorgeir hóf störf hjá Islenskri erfðagi'ein-
ingu rannsakaði hann fyrst og fremst prótein í sjónhimnu sem
kallast ródopsín. „Þær breytingar sem verða á ródopsíni við að
ljós fellur á það ræsir svokölluð G-prótein,“ segir hann. „Fjöl-
margir efnaviðtakar í mannslíkamanum örva á svipaðan hátt
mörg mismunandi G-prótein.“ Með því að rannsaka ródopsínið
er, að sögn Þorgeirs, hægt að skilja ýmsa líffræðilega ferla, m.a.
hormónastarfsemi, betur en ella væri.
Þá hefur Þorgeir einnig rannsakað bakteríuródopsín, sem
unnið er úr saltelskum bakteríum, m.a. úr San Francisco-flóan-
um. „Bakteríuródopsínið fannst í kringum 1970. í fyrstu voru
rannsóknir á þeim reknar áfram af einskærri forvitni en 10-15
árum síðar var farið að huga að hagnýtingu þeirra. Þær hafa
t.d. verið notaðar til að búa til sjónrænt minni í tölvum. „Þetta
er eldgömul líffvera sem lifír við undarlegai' aðstæður. Til að
geta lifað við þær hefur hún eiginleika sem hægt er að hagnýta.
Hér á landi eru örverur, sem búa við álíka undarlegar aðstæður,
þ.e.a.s. hitakærar örverur og það má búast við að þær hafi líka
prótein sem hægt verður að nota til ýmissa hluta.“
Þorgeir segir að það hafí ekki verið á dagskránni að flytja
heim um það leyti sem íslensk erfðagi'eining var stofnuð. En
fyi'irtækið var lokkandi eða eins og hann segir: „Það má segja
að ég hafí komið heim til að fá að taka þátt í einu mest spenn-
andi vei;kefni sem verið er að fást við í heiminum í lífvísindum -
og það í héimalandi mínu.“
Þorgeir telur að það sem komi í veg fyrir að fólk komi heim
aftur að námi loknu sé m.a. að það gangi ekki upp fjárhagslega.
„Það má aftur á móti þakka uppbyggingu Háskóla íslands og
Lánasjóðnum að Islensk erfðagreining hefur tök á að fá til sín
vel menntaða íslendinga. Þeir hafa getað lært það sem hugur-
inn stóð til og kannski er það frekar heppni en annað að maður
lærði eitthvað sem þörf var fyrir.“
Guðmundur
| Fyrir-
lestrar og námskeið
eru haldin reglulega og
við fáum fyrirlesara
bæði utan úr bæ og
utan úr heimi. Þetta
fyrirkomulag er bæði
nauðsynlegt og skemmti-
legt.