Morgunblaðið - 12.09.1998, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
LAUGARDAGUR 12. SEPTEMBER 1998 41 X
Áfangasigur í verndun
Þjórsárvera
í VOR samþykkti skipulagsstjóri
með eilitlum fyi-irvörum fi'ummats-
skýrslu Landsvirkjunai' þar sem lýst
var að hluta umhverfísáhrifum í kjöl-
far framkvæmda við allt að 140 MW
Vatnsfellsvh'kjun við Þórisvatn. Um-
hverfisráðherra hnekkti nýlega þess-
um úrskurði, en Náttúruverndar-
samtök Islands, Fuglaverndarfélag
Islands og Náttúruvemd ríkisins
kærðu hann. Kærurnar voru sam-
hljóða og byggðu á því meginatriði að
í skýrslu Landsvirkjunar væri ekki
fjallað um umhverfísáhrifin af völd-
um Norðlingaölduveitu, sem Lands-
virkjun og Orkustofnun hafa viður-
kennt að er forsenda þess að fá allt
að 140 MW afl úr virkjuninni (sbr.
frumathugunarskýrslu bls. 8). Að
mati Náttúruvemdasamtaka Islands
stiíðh' þessi annmarki við gerð um-
hvei'físmatsins gegn megintilgangi
laga um mat á umhverfisáhrifum,
sem er í aðalatriðum sá að öll helstu
umhverfisáhrif framkvæmdai' séu
kunn áðm- en ráðist er í hana.
70-100 MW Virkjun
Mikilvægt er að gera sér grein fyr-
ir að Vatnsfellsvirkjun er skipt í tvær
óháðai' framkvæmdir eða áfanga.
Fyrri áfanginn, 70-100 MW, byggir á
bættri nýtingu Þórisvatns sem miðl-
unarlóns, en sá síðari, 40-70 MW,
byggh’ á veitu Þjórsár um nýtt miðl-
unarlón, Norðlingaölduveitu, yfir í
Þórisvatn. Fyrri áfanginn er einn
hagkvæmasti og vænsti virkjunar-
kostur m.t.t. umhverfis-
rasks sem upp hefur
komið í landinu um
langt skeið. Þetta viður-
kenna bæði Landsvirkj-
un og Orkustofnun í
frumathugunarskýrsl-
unni. Astæðan er sú að á
svæðinu er Þórisvatn
fyrh' hendi sem miðlun-
arlón, sem ásamt núver-
andi stíflu, lokumann-
virki og vatnsvegum,
mun nýtast við bygg-
ingu Vatnsfellsvirkjun-
ar. Svæðinu hefur sem
sagt þegar verið breytt
með orkumannvirkjum
og tilheyrandi jarðraski.
Þar af leiðandi verða
umhverfisáhrif af völdum fyrri
áfanga V atn sfells virkj unar með
minnsta móti. Eðlilega hefur enginn
Baráttan, segir Hilmar
J. Malmquist, mun
áfram beinast að
verndun Þjórsárvera.
sett sig upp á móti framkvæmdum
við fyiri áfanga Vatnsfellsvirkjunai'.
110-140 MW Virkjun
Allt öðru máli gegnir um seinni
áfangann. Asókn Landsvirkjunar í til-
tölulega lítið viðbótarafl ki-efst mun
dýrari framkvæmda
sem valda munu marg-
falt meiri og alvarlegri
náttúruspjöllum en
þeim sem fylgja fyiri
áfanganum. Ekki aðeins
að stíflumannvirki,
stöðvarhús og vatnsveg-
ir verði umfangsmeiri,
heldur - og það er verra
- þá þarf að ráðast i
gerð Norðlingaöldu-
veitu. í fullri stærð (581
m h.y.s.) yrði miðlunar-
lónið þriðja stærsta vatn
landsins, 62 km2, sem
færa myndi á kaf nær
17 km2 af grónu landi,
að mestu innan
friðlandsins í Þjórsár-
verum. Einnig myndi gróður spillast
á breiðu svæði á um 40 km löngum
kafla meðfram nýju ströndinni. Þjórs-
ái-ver voru friðlýst 1987 vegna þess að
um er að ræða einstaka hálendisgróð-
urvin á heimsmælikvarða. Að auki
era Þjórsárver á svokallaðri Ramsar-
skrá yfu' alþjóðlega mikilvæg vot-
lendissvæði, einkum vegna fuglalífs.
Náttúrafarslegt gildi Þjórsárvera
felst í fjölbreyttu og sérstæðu gróður-
samfélagi og þar er að finna stærstu
heiðagæsabyggð í heimi. Norðlinga-
ölduveita mun færa á kaf a.m.k 15%
af varpsvæðum heiðagæsai-innai' og
spilla varplöndum himbrima, hávellu,
óðinshana o.fl. fugla. Vegna hættu á
auknu rofi og uppblæstri út frá
Hilmar J.
Malmquist
ISLENSKT MAL
SNORRI Jónsson í Hafnarfírði
skrifar mér bréf sem mér þykir
brotaminnst að bii'ta óstytt að
slepptum kveðjuorðum. Umsjón-
armaður þakkar bréfið, en getur
engri vitneskju bætt við efni þess.
Ef það vilja aðrir gera, er það vel
þegið:
,,Refsveina eða refkeila.
I bókinni Afangar - ferðahand-
bók hestamanna - sem er safnrit
Landssambands hestamannafé-
laga, er kafli sem ber heitið:
Afram upp á Arnarvatnsheiði,
Núpdælagötur, Úlfsvatn. I kafla
þessum segir eftirfarandi á bls.
32:
„Rétt þar sem mætast nýja leið-
in og gamli vegurinn liggur bfla-
slóð til norðurs að Norðlingafljóti
og yfir það á góðu vaði neðan við
Refsveinu. Refsveina er dálítil á,
sem kemur ofan af heiðinni og er
afrennsli nokkurs vatnasviðs, sem
nær langleiðina upp að Svartar-
hæð og norður að Veiðitjörn og
Arfavötnum. Nafn sitt fær áin
þar, sem hún rennur úr Arnar-
vatni litla. Nokkur lón era í far-
vegi hennar, og er Stóralón
stærst, og er það dágott veiðivatn
við Hæðarsporðinn.
Enginn veit hvernig nafnið er
til komið. Sumir hafa haldið að
það væri stytting úr Refsveinaá,
aðrir hafa haldið að þetta væri af-
bökun úr einhverju allsendis
óvissu, sumum hefur dottið í hug
að mönnum hafi þótt eins og klið-
urinn væri eins og vein úr ref.
Einhverjum enn datt í hug að af-
bökun hafi orðið úr Refsvina, áin
væri vinur refsins, sem veiddi sér
til matar úr henni.“
Hugleiðingar þessar finnst mér
nánast út í bláinn, enda ekki
stuðst við annað en getgátur.
Hjá Örnefnastofnun er orðið
Refsveina og Refsvina í örnefna-
skrá sem nafn á áðurnefndri ár-
sprænu, en skýringar fylgja eng-
ar.
í stafsetningarorðabók Hall-
dórs Halldórssonar frá 1947 er
orðið refkeila af refur og keila
(sbr. n. keila „mjótt sund“, skylt
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
970. þáttur
kíll; frumm.: „rifa“, síðan „cunn-
us“ og loks ,,kvendýr“). í þriðju
útgáfu sömu bókar frá 1988 er að
auki vísað til orðsins keila (fiskur)
sbr. refkeila í hljóðskiptum við kíll
sem merkir lón eða síki. í ís-
lenskri orðabók, Rvk 1963 er orðið
refkeila sagt merkja: tæfa, læða,
grenlægja; og í sömu orðabók,
Rvk 1983, aukinni og endurbættri,
er orðið sagt merkja hið sama en
merkt sem staðbundið málfar.
I safnriti Jóns Árnasonar: ís-
lenskar þjóðsögur og ævintýri
I—II Lpz 1962-64 segir m.a. eftir-
farandi í kaflanum um íylgjur á
bls. 355: Svikulla manna fylgjur
og hrekkvísra og galdramanna
voru í tóulíki eða refkeilu, en
fríðra kvenna í álptarlíki.
Líklegt er að fáir hafi þekkt
orðið refkeilu og kunnað á þvi
skýringar. Þótt munur sé á orðun-
um refkeila og refsveina er ekki
óhugsandi að í munni einhverra
hafi refkeila orðið að refsveinu og
seinna að refsvinu af því að ein-
hvern hefur þyrst í gagnsæja
skýringu á orðinu."
★
Salómon sunnan sendir:
Dagbjartur datt upp úr polli,
Dýrleifu hlýnaði í nolli,
Örn á Bikamum
vaið edrú á barnum,
og andskotann væmdi við solli.
★
Danska orðið katastrofe er ætt-
að úr grísku og merkir „hamfarir,
stórslys, stóráfall“. Nú væri það
langt mál og leiðinlegt að rekja
slóð og merkingarfærslu orðsins
alla leið frá Forn-Grikkjum til
Dana. En sumir íslendingar
lærðu orðið af Dönum og slettu
því talsvert.
Ekki voru allir íslendingar
lærðir í dönsku og því síður
grísku, en höfðu þó hugboð um
hvað þetta merkti. En „kata-
strófa" myndaði engin hugrenn-
ingatengsl við nein orð sem þeir
þekktu í móðurmáli okkar.
Þótt ljótt sé frá að segja, voru
hundar og kettir stundum hengdir
í snörum. Þær heita líka stroffur,
og er orðið einmitt ættað úr
grísku og merkir einhvers konar
samsnúning. Og nú kviknaði skiln-
ingsljós. „Katastrófa“ var auðvit-
að kattarstroffa, snara til að
hengja ketti, og næst þegar stór-
áfall varð sögðu menn að þetta
hefði verið ljóta kattarstroffan.
Það fyrirbæri, sem hér hefur
verið reynt að lýsa með dæmi, er
alþjóðlegt. Menn reyna að gera
sér óskiljanleg orð skiljanleg.
Þjóðverjar, sem snemma vora
áframgengir í fræðunum, gáfu
þessu fyrirbæri nafnið Volks-
etymologie, og það kallar Helgi
Hálfdanarson þjóðskýringu. (Má
ég skjóta því hér inn að þ. Volk er
skylt fullur, en þjóð er skylt latínu
totus = allur.)
Aðeins annað dæmi um Volks-
etymologie:
Heilsan dijúgum versna vann,
vanmegnun á kkamanum.
Eftir þrjú ár eg því fann
opinsjón á spítalanum.
Þetta erindi er úr ljóðinu Eins
og straumur í Vestmannaeyja-
ljóðum (1929) eftir Unu Jónsdótt-
ur. Hún var á spítala og gekkst
undir það sem á læknamáli heitir
„óperasjón" = uppskurður, frum-
merking aðgerð. Una hefur hins
vegar skilið oi'ðið svo, að eftir
skurðaðgerðina sæist í allt opið,
og þá býr hún til orðið opinsjón.
Þetta er skólabókardæmi um
þjóðskýringu.
★
Hlymrekur handan kvað:
í Miðhúsaseli hún Marta Jóh.
mölvaði allt og í parta sló,
þó hún væri ekki sterk,
var hún tiljug i verk;
hana vantaði bara eina Kartagó.
Auk þess fær fréttastofa Stöðv-
ar tvö stig fyrir vöndun málfars.
Þar eru greinilega að verki menn
sem sýna vilja móðurmálinu sóma.
Óskar Þór Halldórsson fær sér-
stakan plús fyrir: „Aukin spurn
eftir fasteignum." (Fréttir 6.
sept.)
strönd miðlunarlónsins vegna vatns-
miðlunar má fastlega búast við að það
þrengi enn frekar að búsvæðum fugl-
anna. Af sömu ástæðu og vegna
breyttrar grunnvatnsstöðu má einnig
búast við að gróður og jarðvegur
breytist víðar í verunum en eingöngu
næst ströndinni.
Vegna umfangs Norðlingaöldu-
veitu og vegna þess að lónið er að
mestum hluta innan íriðlands Þjórs-
ái-vera þaif seinni áfangi Vatnsfells-
vh'kjunar hvoru tveggja að sæta sér-
stöku mati á umhverfisáhrifum og
hljóta samþykki Náttúruverndar rík-
isins vegna friðlýsingarákvæða um
svæðið. Samþykkið skal byggjast á
rannsóknaniðurstöðum um áhrif
miðlunarlónsins á vistkerfi Þjórsár-
vera og hafa rannsóknirnar þegai'
farið fram. Um er að ræða ítarleg-
ustu rannsóknir sem um getur í land-
inu á áhrifum miðlunarlóns á gi'óður
og jarðveg og sá prófessor Þóra El-
len Þórhallsdóttir um þær. Skýrsla
hennai', ,Áhrif miðlunarlóns á gróður
og jarðveg í Þjórsárverum. Líffræði-
stofnun háskólans. Reykjavík. 1994.“,
kom út fyrir fjórum ái’um og er holl
lesning öllum sem vilja kynna sér
málefni Norðlingaölduveitu. Lands-
vh'kjun hefur lítið látið með skýrslu
Þóru og dregið lappirnai' við að
kynna umhverfismat vegna Norð-
lingaölduveitu, en í haust má vænta
tíðinda í málinu.
Mikilvægur áfangasigur
Bai'átta íslenskra sem erlendra
áhugamanna um verndun íslenskrar
öræfanáttúra mun áfram beinast að
vemdun Þjórsárvera. Koma verður í
veg fyrir að Landsvirkjun valdi
óbætanlegum spjöllum á Þjórsárver-
um með því að skerða þessa heims-
þekktu hálendisvin fyrir aðeins nokk-
ur megavött. Umhverfisráðherra tók
af skarið um að ekki sé unnt að fall-
ast á þá tilhögun Vatnsfellsvirkjunar
sem metin er í frummatsskýrslu
Landsvirkjunar. Við byggingu
Vatnsfellsvirkjunar í útfalli Þóris-
vatns er fyrirtækinu óheimilt að gera
ráð fyrir vatnsmiðlun frá Norðlinga-
ölduveitu án þess að meta umhverfis-
áhrif veitunnar. Því skuli fara fram
frekara mat á umhverfisáhrifum
Vatnsfellsvirkjunar án Norðlinga-
ölduveitu. Niðurstaða umhverfisráð-
herra fullnægir því megintilgangi
laga um mat á umhverfisáhrifum.
Þetta - er mikilvægur áfangasigur í
baráttunni fyrir verndun Þjórsái'-
vera. Af niðurstöðunni leiðir m.a. að
Landsvirkjun er forðað ft'á þvi að
valda þarflausu umhverfisraski og að
fyrirtækið baki sér skaðabótaskyldu
sökum óhaldbærrar meðferðar á
fjármunum þjóðarinnar. Úrskurður-
inn kemur einnig í veg fyrir þá aug-
ljósu freistingu að beita hagrænum
þrýstingi til knýja fram ákvörðun um
Norðlingaölduveitu reynist fram-
kvæmdin neikvæð fyrh' lífríki Þjórs-
árvera, sem flest rök hníga að.
Höfundur er f stjóm Náttúruvernd-
arsamtaka íslands.
Velheppnað Reykja
víkurmaraþon
REYKJAVÍKURMARAÞON vai-
haldið í fimmtánda sinn sunnudaginn
23. ágúst síðastliðinn í góðu veðri.
Þessi íþróttaviðburður
hefur fyrir löngu áunnið
sér fastan sess í borgai'-
lífinu og þar gefst öll-
um, ungum sem öldn-
um, kostur á að reyna
hæfilega á sig og taka
um leið þátt í heilbrigðri
keppni. Hlaupið er ekki
síður skemmtun sem öll
fjölskyldan getur tekið
þátt í enda var nú hægt
að velja um fimm vega-
lengdir. Allh' gátu því
fundið lengd við sitt
hæfi enda var fjöl-
skyldufólk áberandi í
skemmtiskokkinu sem
aldrei fyrr.
Hlaup er heilsubót
Þátttaka í hlaupinu hefur farið
vaxandi ár frá ári og ber því vitni að
þúsundir Reykvíkinga iðka nú hlaup
sér til heilsubótar og ánægju. Sumir
Góð þátttaka í Reykja-
víknrmaraþoni ber því
vitni, segir Kjartan
Magnússon, að þúsund-
ir Reykvíkinga iðka nú
hlaup sér til heilsubót-
ar og ánægju.
hafa stundað skokk frá því þeir
muna eftir sér en aðrir byrjuðu e.t.v.
ekki fyrr en þeir fóru á eftirlaun.
Hin mikla uppbygging, sem hófst á
göngustígakerfi Reykjavíkur fyi-h-
tíu áram, hefur greinilega skilað sér
og er ánægjulegt að sjá hve margir
kjósa að skokka eftir þessum stígum.
Erlendum þátttakendum í
Reykjavíkurmaraþoni hefur fjölgað
ár frá ári og nota margir þeirra
tækifærið í leiðinni til að kynnast
landi og þjóð. Margir hlauparar, sem
náð hafa góðum árangri í þekktum
maraþonhlaupum erlendis, sækja
hingað og það gefur íslenskum
hlaupurum færi á enn skemmtilegri
keppni.
Almenningsíþróttir eflast
Frjálsíþróttasambandið og
Reykjavikurborg standa fyrir
Reykjavíkurmaraþoni og frá upphafi
hefur hai'ðsnúinn hópur frjáls-
íþróttamanna annast framkvæmd
hlaupsins við góðan orðstír. Þessi
hópui' á þakkh- skildar fyrir frammi-
stöðu sína og fyrir að hafa þannig
stóraukið áhuga fólks á
almenningsíþróttum. <v
Þátttakendum í
þessu vinsæla hlaupi
hefur fjölgað tífalt frá
upphafi. Sumarið 1984
kepptu um 250 manns í
maraþoni, hálfmara-
þoni og 7 kílómetra
hlaupi en síðustu ár
hafa þátttakendur verið
hátt á fjói'ða þúsund.
Forráðamenn hlaupsins
hafa lagt sig fram um
að gera það að íþrótta-
viðburði alh-ai' fjöl-
skyldunnar og því hef-
ui' verið bætt við milli-
vegalengdum og þaðan
af styttri lengdum til að .
mæta þörfum hvers og eins.
Menning og maraþon
Nokkru færri tóku þátt í hlaupinu
nú en nokkur undanfarin ár eða sam-
tals 2.700 manns. Skýringin kann að
vera sú að menningarnótt Reykja-
víkurborgar var haldin nóttina fyi'ir
hlaupið og stóð sá viðburður fram á
rauðan morgun. Mai’gir þurftu þvi
að velja á milli þess að njóta menn-
ingar og skemmta sér fram eftir
nóttu eða að fara snemma heim að
sofa til að vera vel upplagðir fyrir
hlaupið sem hófst kl. tíu um morgun-
inn. Er ljóst að menningarnóttin hef-
ur dregið nokkuð úr þátttöku í
Reykjavíkurmaraþoni. Allmargir
hafa lýst gremju sinni með að þessa
viðburði bar upp á sama tíma þar
sem þeir vildu taka þátt í þeim báð-
um af fullum krafti.
Það færi vel á því ef Reykjavíkur-
maraþonið og menningarnóttin
myndu ekki „rekast á“ með sama
hætti næsta ár. Málið var rætt á síð-
asta fundi íþrótta- og tómstundaráðs
borgarinnar að frumkvæði sjálfstæð-
ismanna og voru menn sammála um
að reyna að afstýra slíkum ái'ekstri á
næsta ári svo fólk þyrfti ekki að velja
á milli þessara viðburða. T.d. kæmi
til greina að láta viku líða á milli x
hlaupsins og menningamæturinnar
eða að halda Reykjavíkurmaraþon
að morgni laugardags og menningar-
vökuna um kvöldið. Eflaust verður
hægt að finna lausn á þessu í góðu
samstarfi við listamenn og frjálsí-
þróttafólk.
Höfundur situr í fþrótta- og tóm-
stundai-áði Reykjavíkur. 'mr
Kjartan
Magnússon