Morgunblaðið - 12.09.1998, Page 44

fc 44 LAUGARDAGUR 12. SEPTEMBER 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
„AFI MINN FÓR
Á HONUM RAUГ
„Fyrir utan hinn skammsýna markaða baug“
GÓÐI Hesta-Bjarni og virðuleg-
ur Ásgeir frá Gottorp.
Ég ætla að leyfa mér að ávarpa
' ykkur tvo, heiðursmenn, og tileinka
ykkur tveim og öðrum góðum, sem
forðum voru snillingar
meðal jafningja, þetta
greinarkorn. Þá verð
ég, líkt og Jón Helga-
son, prófessor, sem
sendi höfundi Hungur-
vöku línu endur fyrir
löngu, að sætta mig
við, að naumast veit
ég, hvort þetta kemur
nokkurn tíma fyrir
augu ykkar, né hvort
við nokkurn tíma finn-
umst. Ég ætla þó að
láta sem svo verði og
lifa í þeirri trú. Það
hentar mér nú, því að
til ykkar leitar mjög
hugur minn um þessar
Guðmundur Óli
Ólafsson
orðagleði, sem birtist í reglum
„hrossaræktaryfirvalda" Bænda-
samtakanna um sýningarhald í
hrossarækt 1998. Enda hafa reglur
þær reynzt með þeim hætti, sem
mig grunaði, þegar til
átti að taka. Ekki fæ
ég betur séð né skilið.
í þriðja lagi þótti
mér svo út úr flóa svo
um munaði, þegar ég
las nýlega pistil í tíma-
ritinu „Eiðfaxa", sem
ég vona, að þið þekkið
og sjáið, þarna fyrir
handan. Pistillinn var
eftir ritstjórann og var
fyrirsögnin: „Bestur af
þeim verstu." Þar var í
raun komin sú niður-
staða, hrein og klár,
sem ég hef verið að bú-
ast við í þó nokkur ár.
Einhvem tíma í
mundir með þökk fyrir margar góð-
ar stundir. Oft hef ég unað við skrif
þín, Ásgeir, sögurnar allar af góð-
hestum í bland við kyndugar kerl-
ingar og karla og kúnstir þeirra, og
þá ekki sízt þann minnisvarða, sem
þú reistir Bjarna Jóhannessyni.
Raunar verð ég að nefna Theódór
Ambjörnsson í ykkar flokki.
Brodda Jóhannesson og Sigurð á
Brún mætti einnig nefna, því að
ekki sé ég, að aðrir hafi ritað betri
bókmenntir um íslenzka hestinn í
seinni tíð en þið, gömlu karlarnir.
Allmörg ár eru nú mnnin, frá því
að ég brá síðast stílvopni til þess að
fást við hesta og hestamennsku.
Taldi ég raunar, að ég hefði lokið
dagsverki mínu á þeim velli. Nú
bregður hins vegar svo við, síðustu
daga og misseri, að hin fornu hugð-
arefni leita mjög á. Og þrennt knýr
mig einkum til pennans:
Er þá fyrst að telja, að Andrés á
Kvíabekk er fallinn í valinn. Hann
taldi ég manna vaskastan, vopn-
fimastan og skarpastan meðal
hestamanna, þótt aldrei kynntist ég
honum í návígi. Minningu hans
votta ég virðing mína og fjölskyldu
hans samúð mína. Það, sem hann
reit í Bændablaðið, ekki alls fyrir
löngu, til Kristins Hugasonar, var
að sönnu óvægið og blandað nokk-
urri beiskju. Eg las það með athygli
og hugðist senda honum línu og
taka undir sumt af því, sem hann
þar sagði. Það dróst þó úr hömlu.
í öðm lagi stendur mér ógn og
stuggur af þeirri hæpnu og mér
liggur við að segja gmnnfæru boð-
Símar 557 2000 og 557 7100
Skemmuvegi 36 Bleik gata
Kópavogi
fyrra hafði ég orð á því við sveit-
unga og góðan vin, að senn kynni
svo að fara, að körlum, eins og okk-
ur, yrði bannað að eiga hross, hvað
þá að rækta hross eða sýna þau.
Hann reyndist sama sinnis. Þau
*
Islenzki hesturinn er,
að mati Guðmundar
Ola Ólafssonar, ein
elzta og helzta þjóðar-
gersemi okkar.
teikn, sem ég var að telja hér að
framan, em mér skýr og umbúða-
laus merki þess, að nú er þegar
komið að þáttaskilum í sögu ís-
lenzkrar hestamennsku. Hér hljóta
leiðir senn að skiljast.
Landsmót eru ekki
fyrir afa gamla
Áður en lengra er haldið vil ég,
þegar í hlaðvarpa þessa bréfa-
korns, geta þess, að ekkert á ég
sökótt við „Éiðfaxa“, né ritstjóra
hans. Ég met báða mikils. Eiðfaxi
þykir mér sómaklár. Nokkurra
þreytumerkja þótti mér að vísu
gæta, áður en Jens Einarsson kom
til sögu. En nú er klárinn hress og
sællegur. Vil ég þá einnig og eink-
um þakka ritstjóranum vandaða
fræðsluþætti hans og þá dirfsku
hans að koma við á bæjum, sem
ekki eru í alfaraleið glæsiriddara og
auðmanna, svo sem á Minni-Völlum
á Landi. Mjög þótti mér einnig
verðugt að helga einfaranum Braga
Andréssyni, vini mínum, og merk-
um hrossum hans forkunnar vel
gerðan þátt í ritinu.
Af pistlinum um þann „Besta af
þeim verstu“ mátti ráða, að „gamli
ungmennafélagsandinn“ með höf-
uðáherzlu á þátttöku allra væri nú
fáfengilegur orðinn og harla úrelt-
ur. Af því mati leiðir þá einnig, að
sjálfsögðu, að öll þátttaka alþýðu
manna, áhugamanna og einkum
sveitamanna eða strjálbýlisfólks er
óæskileg, klaufaleg og einskis verð
á landsmótum. Landsmótin ei'u
ekki fyrir slíkt fólk. Þau eru m.ö.o.
að segja haldin fyrir erlenda gesti,
auðuga kaupendur, til þess að ís-
lenzkir „atvinnumenn", nýríkir
kvótajöfrar og duglegir hrossa-
kaupmenn geti selt vöru sína. Þau
eiga að vera kaupstefna með
svokölluðu „alþjóðlegu" yfirbragði,
einhvers konar frauði, plastskrauti
eða „kruðeríi" líklega.
Ég tel þakkarvert og harla tíma-
bært, að þessi sjónarmið komi fram
svo umbúðalaus og kviknakin. En
ég rita ykkur, heiðursmenn, þessa
kveðju, vegna þess að mér stendur
mesti stuggur af slíkum hugsjón-
um, og raunar hef ég fulla óbeit á
þeim. Það merkir hins vegar ekki,
að ég telji öðrum óheimilt að halda
þeim fram, ellegar halda landsmót
af slíku tagi. Það er þeim velkomið
mín vegna, sem það kjósa. En hitt
hljóta þeir að skilja og sætta sig
við, að hér munu skiljast leiðir.
Boðorðagleðin eða staglið, sem
ég áður nefndi, er ekki rismikil
stefnuskrá, virðist mér. Raunar eru
markmið öll í íslenzkri hrossarækt
óglögg og erfitt að henda reiður á
þeim. Hið sama er að segja um
framkvæmdina, dómana, sem
grundvallast á boðorðunum. Svo
hlaut að verða. Reglurnar, sem
settar voru fyrir Landsmót á þessu
ári, bættu harla lítið um. Mér koma
þær svo fyrir sjónir, að þar hafi
verið reynt að setja saman eins
konar skilvindu, sem gi-eindi ríka
frá fátækum, atvinnumenn svokall-
aða frá áhugamönnum, kaupmenn-
ina frá draumóramönnunum til
frambúðar. Hér eftir skal enginn
komast með sýningarhross á lands-
mót nema hann hafi fúlgur fjár. Sé
hann nógu ríkur til þess að geta
keypt nógu dýrt hross, sem slysast
hefur upp í dómakerfi hæstráð-
enda, sé hann nógu loðinn um lóf-
ana til þess að geta látið einhvern,
sem er hæstráðanda þóknanlegur,
þjálfa hrossið og sýna það eftir for-
skrift sama ráðanda, þá blessi Guð
hann og geri hann frjósaman í
hrossaræktinni. Hafi hann hins
vegar ekki efni á að vera með, þá
getur hann étið sín hross á eigin
kostnað með öllum erfðakostum,
hversu góð, sem þau eru, og dáið
síðan Drottni sínum sem hver önn-
ur hrossaketsæta. Mér er spurn,
gömlu snillingar: Er einhver vit-
glóra í þessu?
Listamenn einir
rækta hross
Oft þykir mér á seinni árum því
líkast sem gert sé ráð fyrir, að
þjóðin lifi hér áfram um ókomnar
aldir sem eins konar safngripur úr
fortíð, hætti að búa við sjálfstæða
og skapandi hugsun og hugsjónir,
vonir og þrár. Allt virðist eiga að
vera „alþjóðlegt", nema það, sem
selja má sem minjagripi úr fortíð-
inni forvitnum ferðalöngum.
Ég vona, að þeir séu enn fáir,
sem líta á íslenzka hestinn sem
slíka markaðsvöru. Forðum var
hann „þarfasti þjónninn". Og enn
er hann þjóðargersemi, hvorki
meira né minna, og því einnig þjóð-
areign og arfur. Það vissuð þið
manna bezt, gömlu kempurnar.
Hestamennska atvinnumanna á
Islandi er hins vegar ekki gömul í
landinu. Hún er ekki íslenzk nema
að litlu leyti og þá einkum í því, að
viðfangið er íslenzki hesturinn.
Hugsjónin virðist hins vegar byggð
að mestu á erlendum markaðshorf-
um. Hætt er við, að slíkar hugsjónir
geti orðið skammgóður vermir. Is-
lenzkir hestar eru og verða engin
þjóðargersemi í Danmörku, Þýzka-
landi eða Bandaríkjunum. Á þeim
slóðum eru einnig hrossakaupmenn
og framleiðendur. Og enginn þarf
að velkjast í vafa um, að þeir muni
reyna að rækta hrossin eftir hug-
sjónum sínum, þ.e.a.s. eftir mark-
aðshorfunum einum.
Um íslenzka atvinnuhestamenn
má að sjálfsögðu margt og gott
segja. Þeir hafa komið íslenzkum
hrossum á erlendan markað undir
forustu Gunnars Bjarnasonar og
þar með stuðlað að því, að hrossa-
rækt varð sæmilega lífvæn búgrein
hér á landi um sinn. Hins vegar eru
þar ekki nein gróin háskólavísindi á
ferð í tamningum og reiðlist, og enn
síður er þar nokkur fullkomnun eða
alvizka höndluð. Islenzkir atvinnu-
menn hafa fram að þessu, flestir
farið eftir þýzkum fyrirmyndum,
knöpum, sem hér hafa komið og
stofnað til viðskipta. Kunnátta
þeirra og list er misjöfn og fyrst og
fremst komin úr þýzkum reiðskól-
um. En hestamennska og hrossa-
vísindi eru stunduð miklu víðar. Því
er þörf á að senda ungt fólk og efni-
legt í aðrar áttir til að afla þekking-
ar. En jafnframt er brýnt, að það
leggi rækt við íslenzka kunnáttu,
sögu og reynslu og hefðir. Því
fagna margir, að Ingimar Sveins-
syni hefur tekizt að fara nýjar slóð-
ir við kennslu sína á Hvanneyri.
Mér er ekki grunlaust, að ykkur,
gömlu mönnunum, kynni að vera
margt að skapi, sem þar hefur gert
verið. Og nú eru horfur á, að ung
kona, vel menntuð taki þar við
taumum og haldi fram á leið. Gangi
henni vel.
Hrossarækt er ekki búgrein ein-
ungis. Ég hef ætíð litið svo á með
sjálfum mér, að þeir menn, sem
ræktuðu bezt og fegurst hross,
hlytu að vera listamenn. Þannig
mat ég Jón í Garðsauka, vin minn.
Fáir bændur bjuggu við svo víða
völlu sem hann, og hann horfði
langt í fjarskann. Þó hafði hann
einnig meira innsæi í hestsauga en
margur annar og kunni flestum
betur að lesa í háttu, dansa og valsa
hrossa. Ég sakna hans og storms-
ins og frelsisins í faxins hvin, þar
austur á völlum. Of sjaldan sé ég nú
glóandi gleðina í óbuguðu auga, of
sjaldan gæðing, sem leikur við
taum af gáska og funandi hlaupa-
gleði.
Hestamennirnir með prófin sitja
margir fallega hest. Sumir virðast
að vísu helzt ríða í „lífstykki“, og
öðrum virðist stundum líða illa yfir
einhverju, sem er í buxunum
þeirra. Öllum er þeim það sameig-
inlegt, þegar mikið liggur við og
þenja skal gæðingana, að þeir halda
höndum uppi undir geirvörtum, líkt
og karlinn, sem Halldór Pétursson
teiknaði með Hestakaupavísunum
forðum. Þó hafa þeir ekki slaka
tauma, eins og hann, heldur harð-
strengda. Ég held ég þurfi ekki að
vera með neinar getsakir um það
við ykkur, hvers konar samband
eða leyniþráð þar er verið að
strengja eða tengja. Þið vitið allt
um það.
Ekki fárra ára starf,
heldur kynslóða
Um hrossaræktina er það hins
vegar að segja, sem margir hafa
bent á, að kyngæði hrossa erfast
ekki frá snjöllum knapa. Þau erfast
ekki heldur frá góðum hrossarækt-
an-áðunautum, þótt þeir kunni
miklu að ráða. Þó vil ég geta þess,
að ekki er ég í vafa um, að þakkar-
skuld íslenzkra hestamanna við
Theódór Ambjörnsson, ráðunaut,
er mikil. Hann var vitur maður,
kunnáttumaður og naut trausts og
virðingar bænda og hestamanna.
Því tókst honum á fám árum að
ryðja þær brautir, sem farsælar
hafa reynzt.
Fleiri koma þar að sjálfsögðu við
sögu. Og svo má stundum skilja
sem takmarkinu sé næstum náð.
En hrossarækt er ekki fárra ára
verk né heldur fári'a áratuga. Hún
er án efa ærið verkefni mörgum
kynslóðum listamanna. En tvö ís-
lenzk dæmi þekki ég, sem ættu að
geta orðið einhverjum að lærdómi
sem vildi læra.
Sveinn Guðmundsson á Sauðár-
króki hefur reynzt flestum mönn-
um farsælli við hrossarækt hér á
landi seinni hluta þessarar aldar.
Hann hefur verið svo virkur í sam-
tökum hestamanna, að auðvelt er
að rekja feril hans og árangur af
skrám og myndum. Og þar mun
vera margt fróðlegt að sjá. Ekki
trúi ég öðru, en einhverjum þyki
harla athyglisvert að sjá myndir af
þeim hrossum, sem hann kom fyrst
með á sýningar fyrir tæpri hálfri
öld. En hver er galdur Sveins? Mér
sýnist hann blasa við augum: Hann
var aldrei að elta neina tízkuhesta.
Hann vissi alla tíð, að hverju hann
stefndi og var ótrauður við að leita
leiða að því marki. Hitt verður svo
ljóst, þegar fram líða stundir,
hversu vel tekst að varðveita og
ávaxta það, sem áunnizt hefur.
Sauðárkrókshrossin hafa þó náð
slíkum vinsældum og komizt það
víða til áhrifa, að aðstaðan til varð-
veizlu góðra kosta þeirra er ákjós-
anleg.
Hrafn frá Holtsmúla í Skagafirði
er annað dæmi. Hvorki var hann af
ætt sinni né fegurð eða atgervi um-
fram fjölmörg önnur íslenzk hross.
Einhver atvik ollu því þó, ellegar
einhver glögg listamannsaugu, að
hesturinn var reyndur til kynbóta
og fékk sannað gildi sitt. Hann varð
einn hinna vinsælustu kyngæðinga
þessarar aldar á Islandi. Svo
skammt getur orðið milli slyss og
ávinnings í hrossarækt. En víst er,
að ekki hefði Hrafni orðið greið leið
á landsmót í sumar, hefði hann nú
verið ungur hestur í höndum
sveitamanns í snauðara lagi.
Það skal aldrei verða
Skáldið Jón Helgason ræddi við
hinn gamla mann í jörðu, höfund
Hungurvöku. Ekki er ég slíkt
skáld, en hef þó af dirfsku ávarpað
ykkm', heiðursmenn og horfna
snillinga. Þið eruð ekki gamlir
menn í jörðu í huga mínum. Orð
ykkar og sögur eru grópuð í minni
mitt og gróin í vitund mína, meðan
ég er og hrærist. Þið áttuð fákana
ykkar með sama hætti og ég mína,
dáðuð þá og unnuð þeim. Þið áttuð
vonir, hugsjónir og þrár, sem þeim
voru bundnar. Þar voru tákn og
birting hins fegursta og bezta í
sköpun Guðs, arfur ykkar.
Islenzkur hestur er ein elzta og
helzta þjóðargersemi Islendings.
Hann var þarfasti þjónninn um ald-
ir. Hann er ekki einungis Skáldfák-
urinn. Hann er af himni kominn, í
ætt við himintungl og sól og allar
höfuðskepnur, draumur, hugsjón
og von kynslóða, jafnt barnsins sem
öldungsins, hins snauða og hins
ríka, fatlaða og heila, fangans og
hins frjálsa. Hann er í sögum þjóð-
arinnar, kvæðum hennar og söngv-
um.
Sami arfur kom einnig í hlut okk-
ar, sem vorum og hétum hesta-
menn á fyrstu árum Landssam-
bands hestamanna. Það var stað-
föst von okkar allra og trú, að ís-
lenzki hesturinn varðveittist og
þjóðin öll fengi notið hans, sér til
yndis og sálubótar. Það var einnig
trú okkar, að hrossin yrðu æ betri
og hestamennskan æ vinsælli al-
þýðulist og gaman á íslandi.
„Afi minn fór á honum Rauð“
segir í þjóðvísunni. Ekki ber ég
neinn kinnroða fyrir afa minn og
Rauð hans né heldur brauðstrit
beggja. En í þeirra félagi vildi ég
helzt vera, fara með þeim um sveit-
ir og heiðar á góðum dögum, þar
sem maður og hestur eru eitt „fyrir
utan hinn skammsýna markaða
baug“ spjátrunga og peninga-
manna, sem halda, að allt sé einskis
vert nema heimsmet heiti og
heimsmót.
Nú vildi ég, að þið gætuð tekið til
máls, gömlu mennirnir og skáldin
og kallað til þings: Nú er þörf að
rísa upp og stíga á stokk. Hér þarf
að stofna hagsmunasamtök og félag
sveitafólks og alþýðumanna. Það
skal aldrei verða, að börnum á Is-
landi verði neitað um að þekkja
hesta og njóta hestsins. Það má
aldrei verða, að hestar verði ein-
ungis eign ríkra og forréttinda-
manna. Hér skulu verða hestar við
hæfi hvers manns, jafnvel haltra og
blindra. Og mót skulu haldin,
barnamót, fjölskyldumót, og þang-
að skulu þeir verstu af þeim verstu
koma og vaxa að manndáð og verða
ríkari að vonum. Þangað skulu þeir
listamenn koma, sem rækta vilja og
sýna hina fegurstu og beztu hesta,
jafnvel þótt snauðir séu að öðrum
veraldar auði, frjálsir menn í
frjálsu landi, óháðir, öllu einræði og
skilvindum.
Höfundur er prófastur í Skálholti
og fyrrum ritstjóri Hestsins okkar.