Morgunblaðið - 22.11.1998, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Síðasta háborg sovéska
áætlimarbtískaparins
BAKSVIÐ
s
Atta árum eftir hrun Sovétríkjanna hafa
umbæturnar í Hvíta-Rússlandi stöðvast og
landið verður æ einangraðra frá umheim-
inum. Risastórar verksmiðjur eru enn
starfræktar í landinu eins og ekkert hafi í
skorist. Undir stjórn Alexanders R.
Lúkashenkos hefur Hvíta-Rússland orðið
að einræðisríki þar sem prentfrelsi og
mannréttindi eru fótum troðin. Fréttarit-
arinn Brian J. Haure fékk einstakt tæki-
færi til að skyggnast á bak við tjöldin í
einu af stærstu iðnfyrirtækjum landsins.
EKKI VAR hægt að mis-
skilja fyrirmæli leiðsögu-
mannsins - þetta var eng-
inn njósnaleiðangur. Skil-
yrðin íyrir því að fá að skoða „stolt
Hvíta-Rússlands“, MAZ, risastóra
vörubílaverksmiðju, voru endurtek-
in án afláts og hinstu skipanirnar
fyrir síðustu 200 km að Minsk og
MAZ fóru ekki heldur framhjá okk-
ur. Við lofuðum hátíðlega að nema
staðar við hverja eftirlitsstöð lög-
reglunnar - og þær eru margar - og
víkja í hvert sinn sem við mættum
bílstjórum opinberra bifreiða sem
óku eins og þeir ættu vegina. Ráð-
legt er að muna þá reglu í landi þar
sem blaðamönnum er stungið í
fangelsi fyrir minna en að hindra
akstur ríkisbifreiða.
Hvíta-Rússland er einnig landið
þar sem reist hafa verið fjögur ný
fangelsi undir stjórn Lúkashenkos
fram að þessu, en ekki ein einasta
verksmiðja. Landsmenn láta sér
nægja risastóru verksmiðjumar
sem Rússar létu þeim eftir þegar
Hvíta-Rússland öðíaðist sjálfstæði.
Við komumst líka fljótt að því að
fátt hefur breyst frá þessum tíma
innan veggja verksmiðjunnar.
Skorturinn á tölvum var það fyrsta
sem vakti athygli okkar, þegar við
biðum með tilhlýðilegri virðingu í
biðstofu Anatolís Gúrínovítsj, for-
stjóra MAZ. Gömul IBM-ritvél var
þróaðasta tækið sem ritararnir
tveir höfðu til að hamast á þegar
þeir voru ekki önnum kafnir við
ævagamalt skiptiborð þar sem
símsnúrusköftin eru --------------
dregin út og inn með
handafli.
Gúrínovítsj er einnig
sannur forstjóri af gamla
skólanum, frá þeim tíma
þegar Sovétríkin voru —““”'
álitin ógna heimsfriðnum. Skrifstof-
an hans er á stærð við minigolfvöll,
við hlið skrifborðsins eru fáni Hvíta-
Rússlands og þjónustumaður, sem
virðist einkum gegna því hlutverki
að sjá til þess að gestirnir fái nóg af
kaffi. í annarri biðstofu bíða bíl-
stjórinn og lífvörður.
35.000 starfsmenn
Gúrínovítsj flutti langan formála
um frumkvöðla MAZ - en það er
skammstöfun fyrir Bílaverksmiðju
Minsk - sem stofnuðu verksmiðjuna
í jaðri rústanna sem Þjóðverjar
skildu eftir sig þegar þeir voru
hraktir úr höfuðborginni árið 1944.
Að þessum formála loknum rákum
við upp stór augu og urðum að
sannreyna hvort við hefðum ekki
örugglega skilið forstjórann rétt.
En það var ekki um að villast. St-
35.000 starfs-
menn -
12.000 bílar
framleiddir
arfsmenn MAZ eru alls 35.000, þar
af eru 23.000 í aðalframleiðslunni,
3.000 annast samfélagslega starf-
semi fyrirtækisins, 2.000 eru í skrif-
stofustörfum og þúsundir manna í
öðrum störfum af ýmsum toga.
Hvorki meira né minna. Bankamilli-
færslur eru ekki algengar í Hvíta-
Rússlandi.
í ljósi þessa bjóst ég við geysihá-
um framleiðslutölum. En því var
ekki að heilsa. Gúrínovítsj væri
ánægður ef 12.000 farartæki yrðu
framleidd í ár. Á Vesturlöndum
myndi mannaflinn, sem MAZ hefur
yfir að ráða, líklega nægja til tífalt
meiri fi-amleiðslu. Síðasta árið áður
en Sovétríkin liðu undir lok fram-
leiddi MAZ næstum 40.000 farar-
tæki, en þau voru að vísu búin ein-
faldari tækni en þau farartæki sem
eru framleidd nú.
Kóngnr í ríki sínu
Við gerðum okkur smám saman
grein fyrir því að Gúrínovítsj er
ekki aðeins forstjóri staðnaðrar
verksmiðju. Hann er kóngur í ríki
sínu. Veldi MAZ nær yfir 325 íbúð-
arhús, leikskóla, barnaskóla, heilsu-
hæli, orlofsþorp, sjúkrahús, hótel,
íþróttaleikvanga, sund- og íþrótta-
hallir og meira að segja menningar-
höll. MAZ á einnig eigin íþróttafé-
lög og körfuknattleikslið fyrirtækis-
ins er einkar þekkt í Hvíta-Rúss-
landi.
Öll þessi umsvif kalla auðvitað á
ýmsa aðdrætti. Til að mæta þeirri
þörf á MAZ eigin skó- og vefnaðar-
verksmiðjur, stórt
samyrkjubú með eigin
bakaríi, mjólkurbúi, slát-
urhúsi og alifuglabúi.
Nokkrar verslanir sjá til
_________ þess að framleiðslan
komi starfsfólki fyrir-
tækisins til góða á hægstæðu verði
eða jafnvel ókeypis. Ástæðan er
auðvitað sú að mánaðarlaun starfs-
manna verksmiðjunnar eru aðeins
3,2 milljónir rúblna, eða andvirði
1.400 króna. Það skýrir einnig hvers
vegna MAZ á enga róbóta.
Af þeim sökum verða konurnar í
starfsliðinu, einkum gamlar ömmur,
að taka þátt í mestu erfiðisvinnunni
í verksmiðjunni. Á því hefur ekki
heldur orðið mikil breyting frá sov-
éttímanum. Störfin sem skipta
mestu máli fyrir öryggi bílanna, svo
sem eftirlit með hemlum, leiðslum
og vökvakerfí, eru aðeins ætluð
konunum. Það er vegna þess að
vodkaneysla karlanna er of mikil.
„Á aðalfæribrautinni notum við
nýtt sænskt kerfi, en yfirleitt erum
við treg til að hagræða. Það borgar
sig ekki og við höfum einnig samfé-
Reuters
TVÆR konur og ung stúlka selja sveppi og trönuber á vegi nálægt
þorpinu Iasen í Hvíta-Rússlandi.
Reuters
HVIT-Rússar bíða eftir afgreiðslu á eggjum í verslun í Minsk. Forseti
landsins hefur gefið út tilskipun um matarskömmtun vegna áhrifa
efnahagskreppunnar í Rússlandi.
lagslegum skyldum að gegna,“ segir
Valentín Lopan, framkvæmdastjóri
upplýsingadeildar MAZ.
Engin söludeild
Þegar Sovétríkin liðu endanlega
undir lok árið 1992 þurftu yfirmenn
MAZ að tileinka sér ný hugtök.
Sölu og markaðssetningu.
Gúrínovítsj forstjóri var vanur
því að „viðskiptavinirnir" stæðu í
röðum við dyr verksmiðjunnar. Öllu
var miðstýrt og allt sem hafði vöru-
merkið MAZ rann út eins og heitar
lummur.
„Helsta vandamál mitt var að
framleiða nóg. Hugtök eins og sala,
markaðssetning og samkeppni
þekktum við ekki,“ segir Gúrínovít-
sj og bætir við að tæknilegu fram-
farirnar sem orðið hafa í verksmiðj-
unni frá sovétttímanum, m.a. vegna
sérleyfissamstarfs við þýska vöru-
bílaframleiðandann MAN, hafi ver-
ið „fremur auðveld þróun“. Andlega
aðlögunin er stærsta vandamálið.
Það er líklega þess vegna sem
MAZ hefur ekki enn komið sér upp
raunverulegri söludeild. Megnið af
framleiðslu MAZ er selt til Rúss-
lands, Úkraínu og annarra fyrrver-
andi sovétlýðvelda. Án vöruskipta
hefði framleiðslunni verið hætt fyrir
löngu. Jarðgas, olía, kol og bómull
eru helstu gjaldmiðlarnir - en
stundum er greitt í öði-um varningi,
svo sem teppum, hnetum og geita-
osti.
Viðskiptin ganga yfirleitt þannig
fyrir sig að sendinefnd fer af stað,
nær munnlegu samkomulagi og
svelgir feiknin öll af vodka að rúss-
neskum sið. Þessir viðskiptahættir
hafa yfirleitt gefist vel. Yfirmenn
MAZ eru þó stoltir af því að á svæð-
um eins og Eystrasaltslöndunum
hefur verið komið upp sölukerfi að
vestrænni fyrirmynd, með innflytj-
endum, sölumönnum og „sannri"
markaðssetningu. MAZ getur nú
framleitt vörubíla sem heimilt er að
selja til ESB-landanna.
Einkavæðing
er bannorð
Litið er á allt tal um einkavæð-
ingu MAZ sem guðlast eins og póli-
tíska andrúmsioftið er nú
í Hvíta-Rússlandi. Fyrstu
árin eftir hrun Sovétríkj-
anna var stefnt að einka-
væðingu í landinu en fallið
hefur verið frá þeirri __________
stefnu á valdatíma
Lúkashenkos og hugmyndir um að
færa stórfyrii-tæki eins og MAZ „í
eðlilegt horf“ eru óraunhæfar í
landi sem alþjóðasamfélagið og fjár-
festar hafa snúið baki við. Nokkrar
breytingar eru þó í vændum.
„Við ætlum að láta borgarstjórn-
inni nokkur íbúðarhúsanna eftir og
á nokkrum sviðum, svo sem hótel-
rekstri, verða stofnuð sjálfstæð fyr-
irtæki. En samfélagslegu starfsem-
inni höldum við,*1 segir aðstoðar-
framkvæmdastjórinn Edúard V.
Podoljak, sem ber ábyrgð á félags-
legum skyldum MAZ.
Lítil sérhæfing í atvinnulífi
Hvíta-Rússlands er ein af skýring-
unum á miklum fjölda starfsmanna
MAZ. Þótt verksmiðjan kaupi vél-
arnar af öðrum framleiðir hún flest
annað sjálf án hjálpar annarra verk-
smiðja.
„Margir hafa sagt að MAZ sé
verksmiðja þar sem óunnu stáli er
stungið inn í annan endann og allt
sem við þörfnumst komi út um hinn.
Allt frá stórum steyptum hlutum til
gírstangarkúlunnar. Þetta kallar
auðvitað á marga starfsmenn," seg-
ir Lopan.
Yfirmenn MAZ vilja ekki svara
því hversu margir starfsmannanna
vinna við að framleiða hemaðarfar-
artæki. í tveggja tíma ökuferð okk-
ar um verksmiðjusvæðið ókum við
framhjá mörgum lokuðum bygging-
um þar sem ýmis farartæki eru
framleidd, allt frá venjulegum
herjeppum til risastórra eldflauga-
skotpalla á 24 hjólum. Orðrómur er
á kreiki um að MAZ hafi fengið
nýja pöntun frá rússneska hernum
og her Hvíta-Rússlands er auðvitað
stór viðskiptavinur.
Þótt MÁZ sé dæmigert afsprengi
sovésks áætlunarbúskapar ber að
hafa í huga að verksmiðjan stendur
nokkuð vel að vígi, miðað við iðnfyr-
irtækin í Rússlandi. Helsti keppi-
nauturinn, sem er níssneskur, get-
ur í mesta lagi framleitt 2.000 vöru-
bíla í ár.
Með 85.000 starfsmenn og á barmi
gjaldþrots. Hafa ber þó einnig í
huga að MAZ og önnur stór iðnfyr-
irtæki í Hvíta-Rússlandi hafa aldrei
þurft að takast á við frjálsa sam-
keppni og markaðshyggju eins og
keppinautarnir í Rússlandi.
Þjóðarframleiðslan hefur
minnkað um 20%
Alþjóðlegar stofnanir - svo sem
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn - hafa
snúið baki við Hvíta-Rússlandi og
ástæðan er einkum sú að Lúkashen-
ko hefur bundið enda á allar um-
bætur. Forsetanum hefur tekist að
knýja ýmis ísjárverð lög í gegnum
þingið, m.a. annars lög sem gera
honum kleift að halda embættinu án
endurkjörs í ótiltekinn tíma og færa
honum alræðisvald yfir eigin fjár-
hagsáætlun.
Lúkashenko stjórnar einnig í
raun öllum inn- og útflutningi Hvít-
Rússa.
Afturhvarfið til sovéska áætlun-
arbúskaparins hefur orðið til þess
að þjóðarframleiðslan hefur minnk-
að um 20% frá 1991, samkvæmt op-
inberum hagtölum. Meðalmánaðar-
laun landsmanna nema andvirði
1.300 króna. Samkvæmt opinberum
tölum verður verðbólgan í ár um
45%, miðað við 1. september, en
gengi dollarans á svörtum markaði
er helmingi hæn-a en opinbera
gengið. Líklegt er að verðbólgan
verði í raun 500% og margar vörur
- til að mynda fatnaður og ýmis
matvæli - eru orðnar of dýrar til að
venjulegir launþegar geti keypt
þær.
Einn lögreglumaður á
hverja 20 íbúa?
Hvíta-Rússland undir stjórn
Lúkashenkos er ofarlega á svörtum
listum Amnesty International og
fleiri mannréttindasamtaka. Tilvilj-
unarkenndar fangelsanir, pynting-
ar, aftökur (að minnsta kosti 25 á
síðasta ári) og ofsóknir á hendur
blaðamönnum hafa ver-
ið skráðar, en menn
hafa rökstuddan grun
um að mannréttinda-
brotin séu miklu fleiri
__________ en þær ski-ár gefa til
kynna. Lögreglumönn-
um landsins hefur fjölgað stórlega á
valdatíma Lúkashenkos og nokkur
mannréttindasamtök hafa áætlað að
einn lögreglumaður sé á hverja 20
íbúa, sem mun vera heimsmet.
í sumar gaf Lúkashenko út fyrir-
mæli um að nokkrir sendiherrar
skyldu flytjast úr einu hverfa höfuð-
borgarinnar, þar sem hann hefur
sjálfur haft embættisbústað. Fram-
ganga forsetans í málinu vakti
mikla athygli erlendis en hún mælt-
ist nokkuð vel fyrir meðal almenn-
ings í Hvita-Rússlandi, einkum
eldra fólks, vegna andúðarinnar á
„ríkum útlendingum". Hermt er að
skýringin á fyrirmælum Lúkashen-
kos sé í og með sú að hann hafi vilj-
að losna við sendiherrana úr hverf-
inu þar sem hann hafi verið ósáttur
við að vera umkringdur „mönnum
sem fylgjast með honum“.
Jarðgas, olía,
kol og bómull
helstu gjald-
miðlarnir