Morgunblaðið - 22.11.1998, Page 20

20 SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
„Lambagras er
alveg j afnmerkilegt
og suðræn rós“
HÖRÐUR Agústsson
hallar sér aftur í
stólnum sínum og
tottar pípuna. Hann
er þreyttur eftir erfitt
dagsverk. Nýútkomin bók hans er í
raun afrakstur fjörutíu ára rann-
sókna. Og hann hefur fært miklar
fórnir til að ljúka þessu verki. Með-
al annars lagði hann pensilinn á hill-
una. Það var 1978. Síðan hefur hann
ekkert málað. Hann á þó enn tvær
vinnustofur, aðra fyrir fræðimann-
inn og hina fyrir listamanninn. En
þá síðarnefndu notar hann einungis
til að leggja sig. Hann hefur ekki
málað mynd í tuttugu ár.
„Það var engum vandkvæðum
bundið fyrir mig að hætta að mála,“
segir Hörður. „Sannleikurinn er sá
með svona karla eins og mig að þeir
eru manískir. Flestir listamenn eru
með það á heilanum sem þeir eru að
gera. Og þegar ég fæ verkefni sem
skírskotar svo sterkt til mín að ég
get gengið upp í því hundrað pró-
sent, þá er það ekkert vandamál
fyrir mig að leggja allt annað á hill-
una.
Ég ætlaði mér að verða listmálari
fyrir hádegi og arkitekt eftir há-
degi. Svo verður myndlistin ofan á
um tíma, en ég hélt áfram að stúd-
era arkitektúr úr fjarlægð. Þegar
við fórum að gefa út Birting kom
það í minn hlut að skrifa um alþjóð-
lega byggingarlist. Ég skrifaði síð-
an reglulega um það efni og endaði
á nútíma byggingarlist. Þá spurði
ég mig þessarar örlagaríku spum-
ingar: Hvað um íslenska byggingar-
list? Var ekki eitthvað til héma sem
vert var að skrifa um? Ég sá aug-
lýsingu í blaði frá Vísindasjóði um
rannsóknarstyrki og sótti um.
Löngu seinna, þegar ég var eigin-
lega búinn að gleyma þessu, barst
bréf inn um lúguna um að ég hefði
fengið styrk. Eg átti því ekki ann-
arra kosta völ en að hefjast handa.
Þetta var 1962. Svo fékk ég styrk ár
eftir ár og fór m.a. með Skarphéðni
Haraldssyni, listmálara, sem þá var
orðinn afbragðs ljósmyndari, í fimm
ár um allt ísland, skoðaði, rannsak-
aði, myndaði, teiknaði og mældi
upp. í kjölfarið birti ég bráða-
birgðaniðurstöður mínar. A þessum
ámm var ég auk þess listmálari,
skólastjóri og kennari, þannig að ég
var með margt í takinu.
Svo tók ég í þátt í húsvemdunar-
baráttunni, Torfusamtökunum og
fleiru. Ég gerði úttekt á gamla bæn-
um í Reykjavík með Þorsteini
Gunnarssyni og kynntist Rristjáni
Eldjárn og Magnúsi Má Lárussyni.
Þessir menn skóluðu mig til. Ég
settist í Húsafriðunamefnd, stjórn
Árbæjarsafns og fór sjálfur að gera
upp gömul hús. Ég sat þijú ár á
Þjóðskjalasafni og rannsakaði skjöl.
Einn daginn vaknaði ég upp við að
þetta áhugamál var orðið svo um-
svifamikið að ég varð annað hvort
að fara að vinna almennilega úr
rannsóknum mínum eða láta þær
lönd og leið. Ég ákvað að hætta að
mála og helga mig þessu verki.
Konan segir að ég muni byrja aftur
að mála um áttrætt.“
Fyrstu drögin að bók sinni skrif-
aði Hörður þegar Húsafriðunar-
nefnd ríkisins var stofnuð 1970. Þá
tók hann saman yfirlit með mynd-
um um þróun húsagerðar í landinu -
hvað hefði glatast og hvað þyrfti að
vemda, o.s.frv. Það var svo 1978
sem Herði var falið að búa yfirlit
Nýútkomin bók Harðar Agústssonar um
íslenska byggingararfleifð er byggð á ára-
---------------------^-----------------—■—
tugalangri rannsókn. I viðtali við Jakob F.
Asgeirsson segir Hörður frá einstæðum
torfhúsum, merkilegri steinsteypuhefð,
minnimáttarkennd Islendinga og af hverju
hann hætti að mála.
EtNAR Einarsson og Árni Jónsson: Torfbærinn á Burstafelli.
VIÐEYJARKIRKJA, reist 1762, frumteikning. Höfundur óviss.
EINAR Erlendsson: Fríkirkjuvegur 11 í Reykjavik, reist 1907-1908.
þetta til prentunar. Ætlaði hann sér
í fyrstu ár til verksins, en varð fljót-
lega ljóst að þessi fyrstu drög vora
ófullnægjandi og hann þyrfti að
gera sérstaka rannsókn. Önnur
verk töfðu fyrir honum, hinar miklu
bækur um Skálholt, en undanfarin
fjögur ár hefur hann ekki sinnt
öðra.
Bók Harðar ber yfirskriftina Is-
lensk byggingararfleifð og er í
tveimur bindum. Seinna bindið
kemur væntanlega á næsta ári.
Fyrra bindið hefur undirtitilinn
Agrip af h úsagerðarsögu 1750-1940.
Það er í stóra broti, 435 bls. og hef-
ur að geyma um 900 ljósmyndir og
teikningar.
Uppbygging bókarinnar
vafðist dálítið fyrir
mér,“ segir Hörður:
„Hér er ekki á ferð
dæmigerð byggingar-
listasaga eins og við þekkjum frá
öðram löndum. Að baki mínu verki
búa varðveisluhugmyndir - bók mín
er öðram þræði vamarrit fyrir ís-
lenska byggingarhefð.
í fyrra bindinu kanna ég húsa-
kostinn í landinu. Þá kemur í Ijós að
elstu hús era frá 1750. Ég set því
upphafsstafinn þar. Punktinn set ég
svo 1940. Við síðari heimstyrjöldina
og hemámið rofnuðu hin sögulegu
menningartengsl við sjónlistarhefð
danska sem íslendingar höfðu
nærst af. Ég tel mig hafa mesta
þekkingu á þessu tímabili, 1750-
1940. Næsta tímabil þekki ég nátt-
úrlega því það er minn samtími, en
ég hef ekki rannsakað það á sama
hátt. Það nær heldur engri átt að
ég, kominn á elliár, skrifi þetta allt.
Það er nóg af ungu fólki sem hefur
til að bera þekkingu og menntun í
þessu fagi og getur haldið áfram
verkinu.
Tilgangur minn var annars vegar
að afla vitneskju um eðli byggingar-
arfleifðarinnar á íslandi, en hins
vegar að sýna hvernig hugmyndin
um friðun og vemdun húsa hefur
þróast hér á landi. Það er efni
næsta bindis. Þá byrja ég seinna því
hugmyndin um húsafriðun kemur
ekki fram fyrr en með Sigurði Guð-
mundssyni málara. Ég rek vemd-
unarsöguna og þ.á m. baráttu
Torfusamtakanna. Svo mun ég sýna
með myndum það sem þrátt fyrir
allt er búið að gera í húsavemd af
hálfu Þjóðminjasafnsins, Húsafrið-
unamefndar, Reykjavíkurborgar,
Arbæjarsafns og byggðasafnanna
úti á landi. í seinna bindinu verða
einnig almennar hugleiðingar mínar
um friðun og restorasjón eða það
sem ég kalla endurgervingu húsa og
endurgervingu hverfa.“
Hvað er gamalt hús?
„Það er bara síðasta húsið sem
var byggt. Ég er að skrifa um arki-
tektúr, byggingarlist, og það kemur
í Ijós í rannsókn minni að nútíma
hús hafa verið eyðilögð meira en
jafnvel timburhúsin. I þjóðminja-
lögum eru öll hús friðuð sem era
eldri en frá 1850 og kvaðir era á við-
gerðum húsa sem byggð era fyrir
1896. Ég er þeirrar skoðunar að í
raun og vera sé ekki hægt að setja
nein tímamörk. Þjóðarbókhlaðan
t.d. er ekki gamalt hús, en ég vil
láta friða hana, hún er svo merki-
legt listaverk. Þetta breytingaræði í
manninum í nútímaþjóðfélaginu
hefur komið hart niður á nútíma
byggingarlist. Friðunarhugmynd-
imar era svo ungar hjá okkur. Ég
Við höfum lengi beðið þessar-
ar bókar,“ segir Magnús
Skúlason, framkvæmdastjóri
Húsafriðunarnefndar ríkisins,
sem gefur út stórvirki Harðar
Ágústssonar um íslenska húsa-
gerðarsögu: „Gildi bókarinnar er
gífurlegt, ekki síst sem uppfletti-
rits um byggingar þessa tímabils,
sögu þeirra og stfl. Bókin er auk
þess nauðsynleg forsenda mark-
viss friðunarstarfs."
Húsafriðunarnefnd tók til
starfa 1970. Þá voru friðunar-
sjónarmiðin að ryðja sér til rúms,
einkum meðal yngra fólks.
„Sveitarsljómarmenn vora ekk-
ert farnir að ranka við sér,“ seg-
ir Magnús: „En þeir era að ranka
við sér núna. Þeir eru óðum að
átta sig á því að byggingararfur-
inn er mikilvægur sveitarfélög-
um. Það bætir mjög ímynd við-
komandi sveitarfélaga fyrir íbú-
ana og getur haft mikið að segja
fyrir aukinn ferðamannastraum.
Það breytir alveg myndinni ef
eitt eða tvö hús eru varðveitt í
litlu sveitarfélagi, sbr. skemm-
una frá 18. öld sem gerð var upp
á Hofsósi. Eftir að hún var gerð
upp fóru að koma til Hofsóss
5-6.000 manns á sumri - og svo
ennþá fleiri eftir að Vesturfara-
safnið var opnað. Sveitarsljórn-
armenn eru farair að skilja
þetta. Sfldarmipjasafnið í Siglu-
firði er t.d. gífurleg lyftistöng
fyrir bæinn.
Með skilningi sveitarstjómar-
manna gengur okkur betur í bar-
áttunni fyrir varðveislu húsa.
Mörg sveitarfélög standa á tíma-
mótum. Það er búið að rífa gífuf-
lega mikið af húsum og sumir