Morgunblaðið - 22.11.1998, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1998 21
steypuíbúðarhús á Norðurlöndum,
frá 1896, og Ingjaldshólskirkja, frá
1903, elsta steinsteypukirkja í heimi.
Um aldamótin er íslenskt þjóðfélag
að vakna til sjálfstæðis og ríkidæm-
is. Nýjar stéttir menntamanna
koma fram á sjónai’sviðið, svo sem
verkfræðingar. Jón Þorláksson og
Knútur Zimsen eru einskonar feður
steinsteypualdarinnar. Og á fyrstu
áratugum aldarinnar ná Islendingar
góðum tökum á steinsteypunni. Gott
dæmi er Þórshamar sem var byggð-
ur af Jóni Isleifssyni, einum úr þess-
um verkfræðingahópi sem teiknuðu
hús á þeim tíma þegar verkfræðing-
ur vissu hvað list er. Þórshamar er
frá 1912 og það sér ekki á húsinu,
fremur en fjölmörgum öðram hús-
um frá þessum tíma.
Islendingar taka steinsteypuna í
notkun til íbúðarhúsabygginga
miklu fyrr en frændur okkar á
Norðurlöndum. Sigurður Guð-
mundsson, sem kemur heim frá
Kaupmannahöfn 1925, veit ekkert
hvað steinsteypa er, en þá eru ís-
lenskir forsmiðir, byggingameistar-
ar, arkitektar og verkfræðingar
búnir að þróa steinsteypuna hér til
íbúðarhúsbygginga. Ef Dani kæmi
t.d. og sæi Reykjavíkurapótek
myndi honum ekki detta í hug annað
en það væri steinhlaðið hús. En það
er allt úr steinsteypu - eins og Víf-
ilsstaðir, Pósthúsið og fleiri hús frá
þeim tíma.
Þegar módernisminn kemur til
sögunnar á Norðurlöndum um 1930,
þá vita Norðurlandabúar eiginlega
ekki hvernig þeir eigi að nota stein-
steypuna i íbúðarhús; Norðmenn
nota timbur og Danir múrstein. En
þá eru Islendingar búnir að þróa
steinsteypuna í þrjátíu ár. Það verð-
ur þvi vandkvæðalaust fyrir Sigurð
Guðmundsson að fara úr danskri ný-
klassík yfir í módernismann. Hann
er búinn að gera steinsteypuhús í
iyrri stflnum og steinsteypuhús í
seinna stflnum fellur alveg að hug-
myndum módernismanns. Uppúr
þessu vex stíll sem ég kalla íslenski
funkis vegna þess að hann tekur til-
lit til aðstæðna. Samkvæmt honum
eru húsin með perluákasti sem kall-
að er, með örlítið hraunaða húð úr
muldum marmara. Svo setja íslend-
ingar á þessi hús látlaus vannaþök
sem hindra að þau leki.
Þessi þróun er í gangi, þegar
ósköpin dynja yfir, hernámið. Þá
verða allir svo ríkir, það þurfa allir
að byggja, það liggur svo mikið á.
Og allt fer í ringulreið. Að vísu eru
þessir gömlu góðu menn hér áfram,
en þeir ráða ekki við allt. Við getum
nefnt t.d. þá götu sem ég bý við,
Grænuhlíð. Mitt hús er byggt sam-
kvæmt byggingarsamþykkt, tvær
hæðir og kjallari. Næsta hús er fjór-
ar hæðir og þar næsta hús kannski
þrjár hæðir. Svipur götunnar verður
því - eins og ég sagði í gamla daga í
Birtingi - eins og skörðóttur hunds-
kjaftur. Þó verður að segja skipu-
lagsyfirvöldum til hróss að rétt eftir
stríðið gætti enn áhrifa fyrirstríðs-
kurteisi fyrir samræmdum hverfum.
Þar má nefna gömlu Hlíðarnar. Þar
era öll hús jafnhá og bera sama svip,
þótt þau séu e.t.v. ekki öll merkileg-
ur arkitektúr, en í látleysi sínu slær
gamla Hlíða-hverfið út önnur
móderne hverfi vegna þess hve
heildstætt það er.
En um þetta stendur alls ekkert í
bókinni. Hún nær bara til 1940. En
það gerir ekkert til þótt þetta komi
fram. Það vantar umræðu um arki-
tektúr í landið."
Við förum ekki frekar út í þá
sálma, en Hörður Agústsson segir
að lokum:
„Islendingar þjást af minnimátt-
arkennd gagnvart stórum þjóðum.
Það er alveg óþarfi að hafa minni-
máttarkennd þegar maður ber sam-
an Víðimýrarkirkju í Skagafirði og
Péturskirkjuna í Róm. Það er eng-
inn eðlismunur á þessum bygging-
um. Ég tek stundum líkingu af
lambagrasi og suðrænum rósagarði.
Við tröðkum eins og ekkert sé yfir
lambagrasið af því það er svo lágt,
en dytti ekki í hug að traðka yfir
suðrænan rósagarð. En lögmálið í
báðum er það sama. Formið er jafn
fagurt. Það er þetta sem ég vil koma
inn í íslendinga, að lambagras er al-
veg jafn merkilegt og suðræn rós.“
legg áherslu á það í verki mínu að
húsið er sjónlistarlegt fyrirbæri. Ef
maður breytir áherslu í kvæði, tek-
ur orð útúr eða jafnvel kommu, þá
fær kvæðið annan svip, annan
ryþma.“
Hefur íslensk húsagerð tekið mið
af aðstæðum í landinu?
„íslenska torfhúsið fellur eins vel
að umhverfi og aðstæðum eins og
hugsast getur, timburhúsin og
lengst af stein- og steinsteypuhúsin
líka. Hitt er annað mál, sem ég legg
áherslu á í bókinni, að það er
hneyksli að ekki skuli vera til arki-
tektúrskóli á Islandi. I raun og veru
hefði það átt að vera fyrsti skólinn
sem stofnaður var í landinu, því
arkitektar móta umhverfi okkar og
við erum undir stanslausum áhrif-
um verka þeirra. Hér eru allskonar
skólar starfræktir, matreiðsluskólar
og hvaðeina, en íslenskur arkitekt-
úrskóli er ekki til. Þegar arkitektar
læra í útlöndum, t.d. í landi sem er
flatt eins og Danmörk eða fjöllótt
eins og Noregur, eða þar sem lofts-
lag er annað o.s.frv., og koma svo
með sinn lærdóm hingað heim, þá
er eins og þeir eigi erfitt með að
átta sig á því hvers konar veðrarass
Island er.
Með þessu lagi miðlaðist ekki
reynslan sem skapaðist hjá fyrstu
arkitektunum til hinna yngri því
þeir voru úti í löndum að læra hjá
allt öðrum mönnum. Þess vegna er
það brýnt að koma á fót íslenskum
arkitektúrskóla svo það myndist
tradisjón, hefð, sem sé miðluð eins
og í skólum á að vera, þar sem hinir
eldri deila rejmslu sinni með hinum
yngri.“
Talið berst að sérkennum „ís-
lensks“ arkitektúrs, en Hörður
heldur því fram að torfhúsin séu
merkilegasta framlag íslands til
byggingarlistarinnar. Hann segir:
Torfið var skorið sam-
kvæmt ákveðnum reglum
og það era hreinar bygg-
ingatæknilegar reglur
sem hvergi eru til heim-
inum og heita sínum nöfnum eins og
klömbranös, strengur, snydda og
kvíahnaus; það era ákveðnar reglur
hvernig eigi að byggja upp húsin,
láta veggi síga o.s.frv. Svo má nátt-
úrlega ekki gleyma því að torfhúsið
er að hálfu leyti timburhús. Þar hef-
ur hin gamla timburtækni miðalda,
sérstaklega Noregs, verið við lýði
um aldir. Þessu lýsi ég í bókinni. Að
vísu byrja ég ekki fyrr en 1750.
Frá síðasta skeiði torfbæjarins
eigum við sem betur fer glæsileg
dæmi sem hvergi eiga sér sinn líka.
Það era burstabæimir - Laufás,
Grenjaðarstaður, Þverá í Laxárdal,
Glaumbær. Elstu gerðina höfum við
á Keldum. Svo eigum við líka alls-
konar útihús og hjalla sem flestir
arkitektúrskríbentar myndu ekki
líta við. Þar má t.d. nefna fjárborg-
irnar, þær eru mjög merkilegt ís-
lenskt fyrirbrigði. Það hefur verið
talað niðrandi um torfbæinn, menn
era alltaf að tala um torfkofa. Ég
hef spurt á móti: Eru þessir bæir
sem ég nefndi kofar'! Nei, þetta er
fullkomin byggingarlist. Tryggvi
Gunnarsson sem byggir Laufás er
sér meðvitandi um hin klassísku
hlutfóll, hann setur engan glugga
eða dyr af tilviljun, heldur tilfinn-
ingu og þekkingu.
Þegar íslendingar verða að hætta
að búa í þessum bæjum fara þeir að
leita að nýjum byggingarefnum,
fyrst í timbrinu þar sem þeir hafa
gert margt gott. Og þar, rétt eins og
með torfíð, skapa þeir sér sína eigin
hefð sem hvergi er annars staðar til.
Það er bárujámshefðin. En Islend-
ingar hafa talað af sömu lítilsvirð-
ingu um bái'ujárnshúsin og torfhús-
in, kallað þau bárujárnskumbaida.
Sumt af þessum bárujámskumböld-
um er með bestu listaverkum sem
við eigum.
Svo koma steinhleðsluhúsin. Dan-
ir áttu frumkvæði að þeim. Fyrir Is-
lendingum voru þau framandi, þeir
réðu í fyrstu ekki við tæknina, auk
þess sem efnið, grágrýti eða basalt,
var ei'fitt í meðförum og dýrt að
höggva það. Þá fóru þeir enn að leita
fyrir sér og fundu steinsteypuna.
Við rannsókn mína kemur í ljós að
Sveinatunga, elsta steinsteypuhús á
íslandi, er að líkindum elsta stein-
Morgunblaðið/Kristinn
„KONAN segir að ég muni byrja aftur að mála um áttrætt,“ segir Hörður Ágústsson.
Iðnó, Stýrimannaskólinn,
Menntaskólinn á Akureyri og
húsin við Tjarnargötu.
„Okkar vandi er fjárrnagns-
skortur," segir Magnús: „Starf-
semi Húsafriðunarsjóðs breyttist
mikið með lögum sem tóku gildi
1989. Þá fyrst fór sjóðurinn að fá
fé sem einhverju nam. Ejármagnið
átti að koma að hálfu leyti frá ríki
og hálfu leyti frá Jöfnunarsjóði
sveitarfélaga. Jöfnunarsjóðurinn
hefur alltaf staðið við sitt, en ríkis-
sjóður hefur ekki greitt nema um
1/3 af því sem ráð var fyrir gert í
lögum, þ.e. framlag ríkisins var
alltaf skorið niður í svokölluðum
bandormi við gerð fjárlaga. Þetta
hefur náttúrlega sett okkur skorð-
ur. Nú hefur lögunum verið breytt
þannig að framlag ríkisins er
ákveðið í ljárlögum hvers árs.
Verkefnm eru næg, friðuð hús eru
um 400. A hveiju ári úthlutum við
einum stórum styrk í hverjum
landshluta og svo allmörgum
minni styrkjum. Það virðist hvetja
fólk til dáða þótt styrkirnir séu
ekki háir.“
Magnús Skúlason segir ekki
vanþörf á að auka skilning Islend-
inga á byggingararfleifðinni: „ís-
lendingar hafa eðlilega lagt mikla
áherslu á bókmennta-arfínn, en
það hefur viljað gleymast að við
eigum líka mikil menningarverð-
mæti í húsakosti okkar, þótt
hann sé ekki ýkja gamall miðað
við margra alda gömul hús ann-
arra þjóða. Hörður Ágústsson
hefur unnið ómetanlegt braut-
ryðjandaverk sem opnar vonandi
augu landsmanna fyrir þeim
verðmætum sem felast í bygging-
ararfleifð okkar.“
Nauðsynleg
forsenda markviss
friðunarstarfs
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
MAGNÚS Skúlason, framkvæmdastjóri Húsafriðunarnefndar rík-
isins, sem er útgefandi bókar Harðar Ágústssonar.
þéttbýlisstaðir eiga fá hús eftir.
Það sem er mikilvægt núna er að
kanna þau hús sem eftir eru og
bjarga þeim. Eitt af því sem við
höfum verið að reyna að koma á
laggirnar eru húsakannanir sem
tengdar eru skipulagsgerð. Þá
geta sveitarfélög tekið ákvörðun
uin að vernda tiltekin svæði þar
sem eru hús sem ástæða er til að
vernda. Áfram þarf náttúrlega
að hlúa að þeim húsum sem við
vitum um víðs vegar um landið
og veita fé til varðveislu þeirra."
Hlutverk Húsafriðunarnefndar
ríkisins er m.a. að gera tillögu
um friðun húsa til ráðherra, sjá
um Húsafriðunarsjóð sem veitir
styrki til viðgerða á friðuðum
húsum og húsum sem hafa menn-
ingarsögulegt og listrænt gildi,
en þ. á m. eru kirkjur. Yfirleitt
eru ekki veittir styrkir til húsa
sem byggð eru eftir 1920. Flestar
styrkveitingar fara til húsa sem
reist voru á árunurn 1880-1910.
Þá er mikið byggt af fallegum og
veglegum timburhúsum, svo sem