Morgunblaðið - 22.11.1998, Page 36

36 SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Mark Kurlansky heitir bandarískur blaða-
maður og rithöfundur, sem skrifað hefur
bókina „COD: a Biography of the Fish that
Changed the World“ - og nú er komin út 1
íslenskri þýðingu Olafs Hannibalssonar
blaðamanns undir heitinu „Ævisaga
þorsksins - fiskurinn sem breytti heimin-
um“. Islenska útgáfan er fyrsta erlenda
þýðing bókarinnar, en hún kemur út víða
um heim á næstu mánuðum. Þýðandinn,
Ólafur Hannibalsson, segir hér frá bókinni
og nokkrum niðurstöðum Marks Kurlan-
skys um þátt þorsksins í risi og hnigi ríkja
við norðanvert Atlantshaf, uppgangi breska
heimsveldisins, Hansasambandinu, stofnun
Bandaríkjanna - og loks hvernig hann varð
undirstaða sjálfstæðs þjóðríkis á Islandi.
BROSANDI norskir sjómenn og þorskar.
ÁGÚST Ólafsson, háseti á Ver, með golþorsk í fangi. Guðbjartur Ás-
geirsson matsveinn tók myndina nálægt árinu 1925 en hann var á togur-
um frá 1915 til 1940 og lét eftir sig einstætt safn mynda frá lífinu um
borð, sem nú er í vörslu Þjóðminjasafnsins.
ÞORSKÆÐI MIÐALDA
Saltaður þorskur er snæddur með sinnepssósu eða
ÞAKINN BRÁÐNU SMJORI.
GuiUaume Tirel, þekktur undir nafninu Taillevent,
Le Viandier, 1375
Taillevent, sem var yfirmatsveinn Karls V Frakkakonungs, lét
þetta verk eftir sig í handriti. Hann áleit, eins og nær allir mat-
reiðslumenn eftir hans daga, að saltaður þorskur væri grófúr mat-
ur sem yrði að bæta með fitu, en að ferskur þorskur væri bragð-
lítill matur sem þyrfti að glæða með kryddi. Hann bauð upp á
ELSTA uppskriftin sem gefín er í bókinni er frá 1375.
UM LEIÐ og ég leit þessa
bók Kurlanskys augum,
opnuðust fyrir mér nýjar
víddir í skilningi á gangi
sögunnar - og þá ekki síður íslands-
sögunnar, skrifar Ólafur. Eg var
strax sannfærður um að þessa bók
þyrftu helst allir Islend-
ingar að lesa sér til
skilningsauka á stöðu
sinni í heiminum í nútíð
og fortíð. Fyrir okkur
er þessi bók algjör hval-
reki, ef svo má segja.
Það er ómetanlegt að fá
upp í hendurnar svo
heildstæða bók um
þann fisk sem íslenskt
þjóðfélag byggist á.
ísland í alþjóðlegu
samhengi
Ævisaga þorsksins
fjallar á spennandi hátt
um þau gríðarlegu áhrif
sem þorskurinn hefur
haft á samfélögin við
Atlantshaf í þúsund ár.
ísland leikur eitt aðal-
hlutverkið í bókinni og
setur sögu okkar í dramatískt sam-
hengi við sögu umheimsins. Vegna
þorsksins hafa stríð verið háð og
byltingar brotist út. Heilu hagkerfm
hafa risið og riðað til falls - allt frá
Boston til Baska, þorskaðli til þræla,
kaþólikkum til konunga, sjómönnum
til sælkera. Höfundurinn, Mark Kur-
lansky, staðhæfir að þorskurinn sé
sá fiskur sem breytt hafi heiminum.
Hann leitar víða fanga tO að renna
rökum undir þessa staðhæfingu sína
og í leiðinni stillir hann sögu Islands
í alþjóðlegt samhengi betur en áður
hefur verið gert.
Ævisaga þorsksins hefur hlotið
frábæra dóma í blöðum vestanhafs.
T.d. segir Los Angeles Times að
bókin sé „glæsOega samþjöppuð
saga - uppfull af alvöruhúmor", og í
Business Week stendur: „MOdð er
þorskurinn stórfengleg skepna. Að-
ferð Kurlanskys er töfrandi og
tælandi. Þessi litla bók er stórkost-
legt afrek.“ The New York Times
Book Review segir m.a.: „þessi frá-
bærlega auðlesna bók er nýtt tæki til
að rannsaka mannkynssöguna". Þ á
var Ævisaga þorsksins valin ein af
25 bestu bókum ársins af The New
York Public Library.
Mark Kurlansky var ungur árum
saman tO sjós á fiskibátum, gerðist
síðar blaðamaður og hefur skrifað
reglulega í Intemational Herald Tri-
bune, Harper’s, National Geographic
og The New York Times Magazine,
auk fastra sögulegra dálka um mat í
tímaritið Food & Wine. Fyrri bækur
Marks Kurlanskys eru Meginland
eyjanna: Skyggnst eftir framtíðar-
markmiði Karíbahafsins - og Upp-
risa evrópsks gyðingdóms. Hann
vinnur nú að bók um
Baska.
Skipt sköpum um
gang heimssögunnar
Mark Kurlansky
skrifar Ævisögu
þorsksins frá sjónar-
miði fiskimanna í sam-
félögum þeirra við Atl-
antshaf norðan- og
sunnanvert, austan hafs
og vestan. Og um
þorskinn sjálfan skrifar
hann af fágætri kunn-
áttu og nærfærni, per-
sónuleika hans, siði,
fjölskylduhætti og
harmleiki síðustu ára
sem gæti endað með út-
rýmingu þessa arðvæn-
legasta fisks sögunnar.
Þorskurinn hefur
sannarlega oft verið í hlutverki sem
skipt hefur sköpum um gang heims-
sögunnar.
Kurlansky rekur þessa sögu allt
frá því að Baskar stigu fram úr blá-
móðu aldanna fyrir 1000 árum með
hina miklu uppgötvun sína, að
blanda saman þorski og salti tö að
mynda nýja markaðsvöru, sem fram-
fleytti fólki yfir vetrartímann, vík-
ingunum, sem eltu þorskinn þvert
yfir Atlantshafið, þurrkuðu hann og
hertu og höfðu sér til viðurværis á
landkönnunarferðum, hvernig
þorskurinn, saltaður og hertur varð
fiskur kaþólsku kirkjunnar og spyrt-
ur saman við örlög kristninnar og
gekk í endumýjun lífdaga með Cl-
arence Birdseye sem byggði upp iðn-
að á frystum þorski eftir 1930.
Lífíð er saltfískur -
fyrir sælkera og svelta
Mark Kurlansky nefnir til sögunn-
ar landkönnuði, kaupsýslumenn, rit-
höfunda, skáld, matreiðslumeistara
og auðvitað fiskimenn, sem tvinnað
hafa saman örlög sín og þessa sér-
kennilega fisks. Hann leiðir fram á
sögusviðið sérstæða pólitík Hansa-
sambandsins á miðöldum og tengir
saman þorskastríð fimmtándu og
sextándu aldar, amerísku byltinguna
á átjándu öld og þorskastríð íslend-
inga og Breta á 20. öld.
Allt þetta kryddar hann með smá-
atriðum, sem sælkerar munu kunna
að meta, auk fjölda þorsk- og salt-
fiskuppskrifta frá síðustu 600 árum,
og fylgja skemmtisögur og lýsingar
hverri uppskiift. Mark Kurlansky
tvinnar saman mannleg örlög í höfn-
um frá Nýfundnalandi og Nýja
Englandi tO Bristol og Bilbao og til
hafnlausra annesja Islands. Hann
rekur sögu fiskveiða á árabátum,
skonnortum og verksmiðjuskipum.
Frá Islandi og Skandinavíu berst
sagan til stranda Englands, Brasilíu
og V-Afríku, þaðan yfir hafið með
svörtum þrælum á planteki-ur eyja
Karíbahafsins. Og loks með sírópi og
sykri til rommbruggunar í Boston,
höfuðborg hinna vandlætingarfullu
púrítana nýja heims.
Hvarvetna gerast miklir atburðir
á leið þorsksins frá miðum til mark-
aðar og Kurlansky tekst aðdáanlega
að steypa þeim saman í eina heild,
Ævisögu þorsksins.
Ómótstæðileg blanda
Baskar, salt, þorskur, víkingar,
kaþólska kirkjan og markaðurinn.
Baskar koma utan úr buskanum;
enginn veit hvaðan. Tungumál þeirra
er óskylt öllum öðrum málum. En
þeir hafa vandlega varðveitt annað
leyndarmál. Fyrir 1.000 ái-um leiddu
þeir saman þorskinn og saltið og
sköpuðu markað fyrir verkaðan,
saltaðan og þurrkaðan saltfisk í Mið-
jarðarhafslöndunum. Þ egar leiðir
íslendinga og saltsins lágu loksins
saman á 19. öld voru fyrir hendi
gamalgrónir saltfiskmarkaðir við
Miðjarðarhafið, sem þeim tókst að
nýta sér.
Kaþólska trúin færði Böskunum
tækifærið upp í hendur. Upp úr ár-
inu 1000 fór kaþólska kirkjan að
koma skikki á föstuhald sitt. Sann-
trúuðum bar að forðast kjöt og allar
holdlegar lystisemdir nærri helming
daga ársins. Þá varð að sjá þeim fyr-
ir annarri fæðu. Og þá komu Bask-
arnir tO skjalanna; fyrst með söltuðu
hvalkjöti, síðar með söltuðum og sól-
þurrkuðum þorski. En hvaðan kom
þeim þorskurinn? Það er leyndar-
mál, sem þeir hafa varðveitt til þessa
dags.
Getur það verið, að Baskamir hafi
í 500 ár einir búið að vitneskju um
auðugustu fiskimið í heimi undan
ströndum Nýja Englands, Nova
Scotia og Nýfundnalands og fundist
ekkert eðlilegra en að nýta sér
strendur N-Ameríku einungis sem
fiskreiti til þurrkunar á saltfiski?
Það eitt er víst að um aldir urðu
Baskarnir ríkari með hverjum föstu-
degi.
Þorskurinn leiðir púrítanana af
vegi dyggðarinnar til auðs, valda,
rommbruggunar, þrælaverslunar —
og sjálfstæðis.
Pflagrímarnir ensku, sem sigldu
frá Hollandi árið 1621 á skipinu
Mayflower til stranda Nýja-Eng-
lands hafa orðið frægir í sögunni fyr-
ir að leita staðfestu í nýjum heimi,
þar sem þeir gætu rækt trú sína í
friði fyrir ofsóknum stjómvalda
heimalandsins. En á hverju ætluðu
þeir að lifa öðru en guðsblessun?
Þeir höfðu heyrt um þorskhöfða
(Cape Cod) og sögðust í umsókn
sinni tfl bresku krúnunnar um land
til búsetu, ætla að lifa þar á fiskveið-
um. En pflaginmarnir vora ekki
fiskætur og kunnu hvorki til fisk-
veiða né landbúnaðar en vora því
meiri viðskiptahöldar og kaupsýslu-
menn. Það tók þá tíma að ná tökum á
fiskveiðum, og landbúnaðurinn fór
ekki að ganga hjá þeim fyrr en þeir
fundu leið tfl að plægja niður fiskslóg
í akra sína. En strax 1640 flutti
Massachusetts út 300.000 þorska.
Boston varð skjótt að iðandi við-
skiptamiðstöð, sem byggðist á þorski
sem undirstöðu. Þorskurinn var
fluttur til baskneskra hafna, þar sem
mun betra verð fékkst fyrir hann en
skreiina í norðurálfu. Þaðan voru
fluttar nauðsynjai-, salt, ávextir, kol
og vín, yfir hafið tfl nýlendna Breta,
Frakka og Spánverja í Karíbahafinu,
þai- sem tekið var um borð krydd,
sykur, kaffi, indígó, tóbak og bómull,
en ekki síst síróp til rommgerðar í
Boston. Brátt bættist svo flutningur
þræla frá Afríku yfir Atlantshafið við
þessa þríhymingsverslun.
Snemma á 18. öld hafði þorskur-
inn umbreytt Nýja-Englandi úr fjar-
lægri nýlendu hungraðra landnáms-
manna í alþjóðlegt viðskiptaveldi.
Þorskurinn skapar
aðalsmenn
Auðugustu fjölskyldurnar í
Massachusetts, „þorskaðallinn“
(codfish aristocracy), héldu lengi í
heiðri lítilmótlegan upprana sinn og
dýrkuðu fiskinn opinskátt sem tákn
um auð sinn og völd. Líkt og íslensk-
ir höfðingjar áður gerðu þeir
þorskinn að merki sínu. Þorskurinn
var í innsigli Plymouth Land
Company og í fyrsta rikisinnsigli
New Hampshire 1776 svo og í haus
18. aldarblaðsins Salem Gazette:
skildi, sem tveir indíánar héldu á
mflli sín með þorski á toppnum.
Fyrstu amerísku peningarnir, sem
slegnir vora á áranum 1776-1778,
bára mynd af þorski, og tveggja
pennía stimpilmerki Massachusetts
Bay Colony frá 1755 var skreytt
mynd af þorski og orðunum „staple
of Massachusetts" (undirstöðufæða
Massachusetts). Vegleg íbúðarhús
„þorskaðalsins" voru skreytt þorsk-
myndum hvar sem við varð komið.
Gylltur þorskur hékk niður úr rjáfr-
inu á ráðhúsinu í Boston, sem brann
með þorski og öðra innbúi 1747. Eft-
ir amerísku byltinguna var útskor-
inn þorskur hengdur upp í Old State
House, stjórnarbygginguna við State
Street í Boston, að áeggjan eins bylt-
ingarmannanna í Boston, sem flestir
vora kaupsýslumenn. Þegar þingið
var flutt 1798 var þorskurinn látinn
fylgja með. Þegar það var aftur flutt
1895 var þorskurinn tekinn niður af
aðstoðardyraverði við opinbera at-
höfn og vafinn inn í bandaríska fán-
ann, lagður á börur og borinn af
þremur þingmönnum í prócessíu,
sem leidd var af þingforseta. Við inn-
gönguna í nýjan fundarsal risu allir
þingfulltrúar úr sætum og klöppuðu
ákaft.
Móðgun við þorskinn
Seinna færðu þessar velmegandi
fjölskyldur, flestar, auð sinn inn í
iðnaðarfyrirtæki. Vaxandi verkalýðs-
stétt notaði þá hugtakið „þorskaðall“
til að minna fjölskyldur stofnana-
veldisins á, að auð sinn hefðu þær
myndað í lítilsmetnum viðskiptum
með þorsk, rommbragg og þræla-
HÖFUNDURINN,
Mark Kurlansky, afl-
aði meðal annars
fanga á Islandi fyrir
bók sína.