Morgunblaðið - 29.12.1998, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 29. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Dönskuslettur Guðrún Þórðardóttir safnaði 3.500 íslenskum tökuorðum úr dönsku og dönskuslettum í tilefni
— _ — ■ ■ ■ ■ ■ ■ -
af BA-ritgerð í HI. Gunnar Hersveinn gekk á fund hennar til að fræðast um um orð eins og blokk og blondínu,
brennivín og brilljantín, sparigrís og spendýr, svínarí og sætsúpu og elegant og fatalt og jafnvel skrall.
Hvað er dönskusletta
og hvað íslenska?
• „Einkum kom mér á óvart að sjá
dönsku slett ótæpilega á prentiu
• Texti er oft morandi í slettum án þess
að höfundur hafi hugmynd um það
VAXANDI vankunnátta
okkar í dönsku veldur því
að við vitum ekki altént
leingur hvað er dönsku-
sletta og hvað íslenska," skrifaði
Halldór Laxness fyrir 40 árum.
Guðrún Þórðardóttir, sem skrifaði
um dönskuslettur í íslensku í BA-
ritgerð sinni við Háskóla íslands í
haust, tekur undir þessi orð. „Ef
álykta má af því sem athugað hefur
verið í þessu verkefni era þetta enn-
þá orð í tíma töluð, því áhrif frá
dönsku eru vafalaust miklu meiri en
flestir gera sér grein fyrir, það sýn-
ir hinn mikli orðafjöldi sem safnað
hefur verið og er söfnunin hjá mér
þó alls ekki tæmandi," segir hún.
Hún segir það koma flestum á
óvart að þegar grannt er skoðað og
vel hlustað megi fínna beinar
dönskuslettur auk viðurkenndra
Prentsmiðjur-bókbönd
Höfum til sölu nú þegar
CAMCO ROSBACK
Big 3 system
Upptaka, hefting, skurður.
Árgerð 1 988,
endurbyggð 1996.
sem límir hverskonar
öskjur úr kartoni.
Árgerð 1988 í góðu lagi.
Ennfremur límvél
PERFORMFOLD
Gjörið svo vel að hafa samband.
Vélarnar eru til sýnis.
BORGARFELL EHF,
Skólavörðustíg 23, sími 551 1372
tökuorða nánast í hvert sinn sem
menn tjá sig. Danska á með öðram
orðum greiða leið í íslenskuna og oft
lauma orð, orðatiltæki og dönsk
setningagerð sér ísmeygilega inn án
þess að menn verði varir við og orð-
færi þeirra verður dönskuskotið.
Að sletta án þess að vita það
„Mörgum Islendingum hefur ver-
ið danska æði töm en ætli Halldór
Laxness hitti ekki naglann á höfuð-
ið, að vaxandi vankunnátta í dönsku
valdi því að við erum hætt að greina
á milli hvað er dönskusletta og hvað
íslenska. Við snúumst gegn innrás
ensku og áhrifum frá henni en
gleymum að verjast dönskuáhrifum
eða lokum augunum fyrir þeim.
Vandinn er sá að þrátt fyrir góðan
vilja og háleitar hugsjónir fljóta
menn oft sofandi að feigðarósi og
hafa ekki hugmynd um að texti
þeiira er oft morandi í slettum,
einkum dönskuslettum, bæði í orða-
notkun og beitingu málsins, setn-
ingagerð og fleiru, oftast í ræðu en
stundum í riti. Kannski meginmun-
urinn síðan á 19. öld sé sá að þá hafí
menn slett dönsku vitandi vits en nú
sletti menn án þess að þeir hafi hug-
mynd um það,“ segir Guðrún.
Þeim sem lesa ritgerð hennar
bregður iðulega í brún, því þar
fínna sennilega flestir orð sem þeir
eru vanir að nota og héldu að væra
góð og gild íslensk orð. Guðrún
skráði til að mynda af handahófi
ýmis orðatiltæki sem eru af dönsk-
um upprana: „Að stærstum hluta,
af og til, aldrei í lífínu, ausa út fé, á
einu bretti, á mörgum stöðum, á
skjön, á slaginu, bak við lás og slá,
biðja forláts, blása á eitthvað, bráka
kjaft, dauðans alvara, eins og ný-
sleginn túskildingur, eitt stykki,
ekki eftir mínum kokkabókum,
freista gæfunnar, gegnum tíðina,
gera hosur sínar grænar fyrir e-m,
hafa á tilfínningunni..." Þannig
heldur Guðrán áfram síðu eftir síðu
með orðatiltækin. Orðin sem hún
skráði sem dönskuslettur í íslensku
vora 3.500.
Úir og grúir af dönskuslettum í
daglegu máli
Guðrán er reyndur kennari. Hún
varð stúdent (orðið er dönskusletta)
árið 1957 og kennari árið 1958. Hún
hefur kennt fyrir norðan en frá árinu
1969 í Vesturbæjarskóla í Reykjavík.
„Ég fór í orlof veturinn ‘93-’94 og
byrjaði í íslenskunámi í Háskólan-
um. Ég hélt svo náminu áfram með
vinnu og skiifaði ritgerðina í sumar
en Helgi Guðmundsson prófessor
benti mér á þetta verkefni," segir
hún. „Það kom mér mjög á óvart að
komast að raun um að í daglegu máli
fólks úir og grúir af dönskuslettum
enn í lok 20. aldai-. Ég hafði augu og
eyra opin, bæði í daglegum skiptum
við fólk á öllum aldri, við lestur blaða
og bóka og þegar ég hlustaði á út-
varp og sjónvarp, orðin skráði ég
jafnóðum."
Skemmst er frá því að segja að
nánast í hvert sinn sem hún hlustaði
eftir eða las texta í blöðum eða bók-
um áskotnuðust henni dæmi um
beinar dönskuslettur. „Einkum kom
mér á óvart að sjá dönsku slett
ótæpilega á prenti,“ segir hún.
„Fyrir utan skráningu á samtima-
orðum reyndi ég að rifja upp sem
mest af þeim orðum sem mér voru í
minni og ég hafði heyrt og séð not-
uð.“ Einnig rifjuðust upp fyrir
henni ýmis orð sem notuð vora á
æskuheimili hennar, þótt þar væri
stunduð mikil málhreinsun, en móð-
ir hennar hafði farið ung stúlka á
Morgunblaðið/Golli
„ÁLITAMÁLIÐ er fyrst og fremst hvort við sættum okkur við erlenda
orðstofna og óíslenskuleg viðskeyti,“ segir Guðrún.
húsmæðraskóla í Danmörku. Henni
voru því töm ýmis dönsk tökuorð
eða slettur varðandi matargerð og
önnur heimilisstörf. Guðrún studd-
ist einnig við orðabækur íslenskar
og danskar. Meginþáttur verks
hennar var að bera orðalista sinn
saman við Orðabók Menningar-
sjóðs. Hún flokkaði orðin svo eftir
ákveðnu kerfi. „Ég flokkaði orðin í
þrennt: orð sem koma fyrir í Orða-
bók Menningarsjóðs (OM) án at-
hugasemdar, orð sem fylgja spurn-
ingarmerki og að lokum orð sem
era ekki í bókinni," segir hún. „Ég
ákvað að lokum að takmarka verkið
við samanburð við OM og fjalla auk
þess nokkuð um það svið sem ég er
best heima í, en það eru orð sem
varða hús, heimili, húsbúnað, heim-
ilisstörf og fatnað."
Danska kveðjan „góða helgi“
Dæmi um víðfræg orð í daglegu
máli sem eru dönskuslettur eru orð
eins og huggulegur. í OM er spurn-
ingarmerki við það og það þýðir að
orðið beri að forðast. Annað orð er
sögnin að „fatta“ en það er ekki
einu sinni nefnt í OM fremur en
orðið að „spúla“. Núna segja flestir
„góða helgi" á föstudögum en það er
dönskusletta og þekktist til dæmis
ekki þegar Guðrún var að alast upp.
Þá voru menn kvaddir með kveðj-
unni: „Bless“. „Sjáumst“ er líka al-
geng sletta. Einnig að nota orðið
„rneðan" í stað „en“. Nokkur nafn-
orð má nefna af handahófí sem era
merkt með spurningarmerki eða
era ekki í OM, t.d. adressa, fútt,
fyllirí, dúkka, ergelsi, gardína,
græjur, majones, resept, skandali,
sena, séní, skrælingur, sort, stuð og
svínarí.
Guðrán velti fyrir sér spumingun-
um: Getum við barist gegn þessu? Er
ekki allt í lagi með mörg þessara
orða sem orðin era blýfóst í málinu?
Niðurstaða hennar er að ef til vill sé í
lagi að veita sumum orðum eins og
„fatta“ þegnrétt í málinu vegna þess
að þau falla að beygingarkerfmu. En
hún vill ekki galopna málið. „Aðalat-
riðið er að fólk geri sér grein fyrir þvi
að það er að sletta þegai- það slettir
en haldi ekki að það sé að nota full-
gilda íslensku," segir hún. Það er því
þekkingin sem skilur milli feigs og
ófeigs í þessu máli. „Hins vegar var
það ekki hlutverk mitt í ritgerðinni
að leita úrbóta heldur að safna hlut-
laust saman orðum sem era notuð,“
segir hún.
Miðlágþýskur lukkunnar pamffll
í OM hefur þess verið gætt að
hleypa sem fæstum orðum með
framandlegum viðskeytum og end-
ingum inn. í henni er sérstaklega
tekið fram að orð með endingunum
-era, -ani, -anskur, -elsi, -heit, -rí og
-tet beri að forðast. Orð sem enda á
- tion/sjón fá alls ekki inngöngu.
„Oft er vandi að sjá hvað hefur ráð-
ið valinu, hvað er tekið með athuga-
semdalaust og hverju er sleppt eða
merkt sem vafasamt," segir Guð-
rún.
Æði mörg tökuorð í íslensku úr
dönsku eru tökuorð í dönsku úr öðr-
um málum, einkum miðlágþýsku,
latínu, frönsku og á síðari tímum
einkum ensku. Mörg eldri tökuorða
í íslensku sem í hugum flestra hafa
danskt yfirbragð era í raun komin
hingað beint úr miðlágþýsku, til
dæmis lukka og orð mynduð af því,
lukkulegur, ólukkulegur, lukkast,
vel eða illa lukkaður, mislukkaður,
sérnafnið Lukka, orðatiltækið til
lukku, ólukkans, gera lukku, lukk-
unnar pamfíll og samsettu orðin
slembilukka/slympilukku, lukku-
pottur, lukkudýr, lukkupeningur,
lukkuhjól, lukkuriddari og
Lukkuláki. „Fleiri dæmi um töku-
orð úr miðlágþýsku sem við höfum
trúlega litið á sem dönsk eru kram,
krans, krónika, krydd og kúnst,“
segir hún.
Menning og kúltúr,
gagnrýni og krítik
Guðrún fjallar um efnið í ritgerð-
inni frá ýmsum sjónarhornum. Hún
fjallar um ástæður fyrir dönskum
tökuorðum á tímabilinu frá 16. öld
til miðrar 20. aldar, málfar í
Reykjavík á 19. öld, hreintungu-
stefnuna, sendibréf frá 19. öld, mál-
far á síðari hluta 20. aldar, tekur
dæmi um texta í Brekkukotsannál
Laxness og í revíunni Haustrign-
ingum, en þar er meðal annars
skopast með dönskuslettur í Morg-
unblaðinu sem kallaðar vora
Moggafjólur. Hún nefnir líka mikil-
vægt starf orðanefnda en í þeim
hafa málhagir menn myndað fjöl-
mörg nýyi'ði. „Mörgum nýyrðum
tókst að útrýma tökuorðum, jafnvel
þeim sem virtust vera búin að festa
sér sess í málinu, til dæmis komu
svalir fyrir altan, gangstétt fyrir
fortó, grindverk fyrir stakket og
skrifstofa fyrir kontór. Önnur era
notuð jöfnum höndum, t.d. menning
og kúltúr, myndband og videó,
gagnrýni og krítik, tónlist og músík.
Enn önnur hafa látið í minnipokann
fyrir tökuorði, til dæmis skarkoli
fyrir rauðsprettu, reykháfur fyrir
strompi, pentudúkur fyrir sei’víett-
um, dragspil fyrir harmoniku," seg-
ir hún.
Guðrún fjallar einnig um orð sem
varða hússtjórn og fyrstu íslensku