Morgunblaðið - 05.09.1999, Side 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999 B 15
Hjörleifshöfði
blasir við af þjóðveg-
inum þegar ekið er
austur fyrir Vflc í
Mýrdal, gróið fjall
sem er eins og eyja í
svörtum sandi sunnarlega á miðjum
Mýrdalssandi. Jörðin er ein sú
landmesta á Suðurlandi, 110 fer-
kílómetrar að stærð, en stór hluti
hennar er raunar svartur sandur-
inn. Henni fylgir annað gróið og
tignarlegt fjall, Hafursey sem er
norðar á sandinum.
Hjörleifshöfði fór í eyði árið 1936
en áður hafði verið búið á jörðinni
með litlum hléum frá því Hjörleifur
Hróðmarsson landnámsmaður
byggði þar tvo mikla skála. Komu
þeir saman upp að suðurströnd
landsins Hjörleifur og fóstbróðir
hans, Ingólfur Amarson, en fóru
hvor sína leið. Lenti Hjörleifur skipi
sínu við Höfðann enda var þá ekkert
undirlendi sunnan undir honum.
Hjörleifur naut ekki lengi nýja
landsins því hann var veginn um
vorið, ásamt öllum sínum mönnum,
af írskum þrælum sem hann hafði
hemumið á leið sinni til landsins.
Skiptu á fýl og heyi
Fólkið í Hjörleifshöfða lifði á
landsins gæðum, meðal annars fýla-
veiðum og reka, og saga þess er ná-
tengd sögu Kötlugosa. Jörðin er nú
í eigu þriggja barna Kjartans Leifs
Markússonar sem þar ólst upp,
bónda í Suður-Hvammi í Mýrdal.
„Eg hef alla tíð gert mér far um að
kynna mér Kötlu og sögu gosanna.
Það tengist uppmna mínum. Eg las
til dæmis Eldrit afa míns og pabbi
sagði mér frá gosinu 1918. Ein af
fyrstu lífsreglunum sem faðir minn
setti mér var að leggja aldrei á
Mýrdalssand án þess að líta til jök-
ulsins. Eg hef því væntanlega hugs-
að meira um þessi mál en margir
aðrir,“ segir Þórir N. Kjartansson,
framkvæmdastjóri Víkurprjóns hf.,
sem á Hjörleifshöfða með systmm
sínum, Áslaugu og Höllu. Ail
þeirra, Markús Loftsson, bjó lengi í
Hjörleifshöfða og tók saman rit um
eldgos á Islandi, Eldritin svoköll-
uðu, þar sem mesta áherslan er
lögð á frásagnir af Kötlugosum.
Fjölskylda núverandi eigenda bjó
í Hjörleifshöfða frá árinu 1832 þeg-
ar langafi þeirra, Loftur Guð-
mundsson, flutti þangað og þar til
amma þeirra og maður hennar
fluttu úr Höfðanum 1920. Leigulið-
ar voru þar síðan til ársins 1936 að
jörðin fór í eyði. „Búskapur tak-
markaðist af slægjum sem voru litl-
ar í Höfðanum. Aftur á móti vora
mikil hlunnindi, fýll og reki. Löng
og rekasæl fjara fylgir Hjörleifs-
höfða og var hún vel nýtt. Einnig
var mikil fýlatekja og gjarnan skipt
á fýl og heyi við fólk úr nágranna-
byggðarlögum," segir Þórir. Hann
veit ekki fyrir víst hvað hefur valdið
því að amma hans, Aslaug Skær-
ingsdóttir, og Hallgrímur Bjarna-
son síðari maður hennar, fluttu úr
Höfðanum. Getur hann sér þess til
að veikindi hennar hafi haft áhrif
enda var Hjörleifshöfði mun af-
skekktari á þeim tíma en hann er nú
eftir að þjóðvegurinn færðist nær,
og yfir Múlakvísl að fara. Þá segir
hann að Hallgrímur hafi verið mikill
var Katla búin að eyða öllum gróðri
á sandinum og byggðinni á milli
Hjörleifshöfða og Alftavers," segir
Þórir. Áður en Katla fór að gjósa
var Mýrdalssandur allur „engi- og
skógi vaxinn".
Margir telja að Katla hafi eytt
byggðum austan Hjörleifshöfða, þar
sem nú er svartur Mýrdalssandur.
Austar og norðar var hið foma
Dynskógahverfi sem fór í fyrsta
Kötlugosinu 894, að því er haldið er
fram í Eldritum Markúsar Lofts-
sonar og Skúla sonar hans. Kerling-
ardalur í Mýrdal á enn ítök á Dyn-
skógafjöra og er sagt að fólk úr
Dynskógahverfi hafi lagt hana með
sér þegar það fluttist þangað eftir
hlaupið. í Sturluhlaupi 1311 tók af
alla byggðina sem eftir var á Mýr-
dalssandi, þar á meðal Lágueyjar-
hverfi meðal annars með bæjunum
Láguey, Lambey, Dýralækjum,
Rauðalæk og Holti.
Hlaupið er nefnt Sturluhlaup
vegna gamalla munnmælasagna af
Sturlu Amgrím'ssyni bónda í Lágu-
ey. Kona hans lá á sæng með nýfætt
bam er hann gekk út og sá að
hlaupið ofan af jöklinum stefndi á
bæinn. „Hann hljóp samstundis inn,
greip reifastrangann úr faðmi konu
sinnar í sænginni, en skipaði þeim,
sem eftir vora, að befala sig Guði.
En nær hann út kom, tók hlaupið
bæinn, en hann komst með bamið
upp á einn stóran jökuljaka, hver að
flaut með hann og barnið í sjó fram.
Hraktist svo austur með landi, og
landfestist jakinn með hann og
bamið á Meðallandsfjöra, svo bæði
komust lífs af.“ Flóðið kom sunnu-
daginn næstan eftir jól, segir í Eld-
ritum Markúsar. Um vorið þegar
farið var að leita þar sem bæirnir
höfðu verið kom í Ijós að hlaupið
hafði sópað öllu burtu svo að ekki
sást að nokkumtímann hafi þar
byggð verið, heldur eintóm eyði-
mörk hulin sandi og vikri, marga
faðma djúpt niður. En þegar menn
gengu um sandinn, þar sem Lam-
bey hafði staðið, heyrðu þeir hund
gelta undir fótum sér, grófu þar til
og komu niður á fiskiklefa. Þar
fundu þeir stúlku á lífi, ásamt hund-
inum.
Það eina sem minnii- á Lágueyj-
arhverfið nú era hólar sem nefnast
Lambajökull en þar á Lambeyjar-
bærinn að hafa staðið, einnig Dýra-
lækjakvísl. Onnur kennileiti era
horfin.
Katla tók af bæinn
Þórir vekur athygli á þeirri stað-
reynd að hlaup fyrri alda hafi farið
meira austur um, en síðan fært sig
vestar eins og sögurnar um Dyn-
skóga- og Lágueyjarhverfin benda
til. Síðar hafi hlaupin farið að koma
vestan við Hjörleifshöfða. Ekki séu
heimildir um byggð þar en Þórir
telur að þar hafi verið graslendi. I
einu flóðinu á nítjándu öld fór til
dæmis graslendi sem kallað var
Einarsstaðh-. Kötluhlaupin hafa því
herjað veralega á jörðina þótt bær-
inn hafi ekki farið fyrr en síðar.
Telur Þórir að ákveðin svæði á
sandinum hafi sloppið í hlaupum
fyiTÍ alda eða gróið upp á milli. I
bók afa hans er sagt frá því að 1660
hafi Katla skemmt mikið jörðina
Hjörleifshöfða og tekið þaðan ►
svortum Myrdalssandi. Myndin
er tekin að austan.
bóndi og telur líklegt að hann hafí
viljað komast á jörð þar sem meiri
ræktunannöguleikar vora. Þau
fluttu í Suður-Hvamm í Mýrdal.
Hlífðarlaust dráp
á fýlatimanum
Markúsi Loftssyni búnaðist vel í
Hjörleifshöfða og var talinn vel
stæður. Þórir telur að fýllinn hafi
átt mikinn þátt í því. Talið er að fýll
hafi fyrst tekið sér bólfestu í björg-
um í Mýrdal í byrjun síðustu aldar
og í frásögn Kjartans Leifs Mark-
ússonar kemur fram að björgin í
Hjörleifðshöfða hafi verið nálega al-
byggð af fuglinum um 1860. Fljót-
lega var farið að taka eggin á vorin
en þó einkum ungana þegar þeir
vora fullvaxnir.
Yfirleitt er fýlsunginn fullvaxinn
þegar 17 vikur eru af sumri og þess
skammt að bíða að hann fljúgi burt.
„En þá kemur maðurinn til sögunn-
ar; fer hann um fuglabyggðina og
drepur allt, sem hönd á festir, að-
eins fáum dögum áður en vængir
hinna ungu fugla hafa náð fullum
þroska, að geta veitt þeim fjör og
frelsi,“ segir í frásögn Kjartans
Leifs en hún er birt í bók sem Halla
dóttir hans gaf út fyrir nokkram ár-
um. Fýlatíminn, það er sá tími sem
sigið var í björgin, stóð yfir í sex til
átta daga og sunnudagurinn, 18. í
sumri, nefndur fýla-sunnudagur.
Þennan dag var venjulega flutt
ógrynni af fýl burt úr Hjörleifs-
höfða, í Álftaver, Meðalland, vestur
í Mýrdal og undir Eyjafjöllin.
Ekki náðist í alla ungana í björg-
unum og var veiðunum haldið áfram
eftir að unginn flaug úr hreiðri sínu.
„Þegar fýlsunginn hefur sig til flugs
úr hreiðri sínu, er hann nálega
aldrei alíleygur, en fellur oftast tfl
jarðar eftir lítillar stundar flug. Á
sandinum kringum Hjörleifshöfða
sest því mikill fjöldi ungra fýla, sem
fljúga úr bjarginu. Flögra ungarnir
aftur og fram um sandinn og verða
fleygir eftir nokkra daga. En meiri
hluti þeirra er eltur og drepinn.
Stendur fýladrápið á sandinum oft-
ast í tvær vikur, eða þangað til hver
fugl er floginn úr bjarginu," segir
Kjartan Leifur.
í frásögn Kjartans Leifs, sem er
frá því um 1930, kemur fram að hið
hlífðarlausa dráp ungviðisins sem
hann hefur lýst hafi orðið til að fýln-
um fækkaði mjög í Hjörleifshöfða
og fleiri björgum í Mýrdal.
„Fólkið lifði á fýlnum"
Fýllinn er sáralítið nýttur í dag
og nánast ekkert í Hjörleifshöfða.
Þórir N. Kjartansson fór ungur
með föður sínum að síga í björgin
og gerði það um árabil, þótt á þeim
áram væri hætt að fara í hin
svokölluðu stórsig í hærri björgin.
Þórir seig síðast um 1970 og telur
að það hafi verið síðasta sigið eftir
fýl í Hjörleifshöfða. Enn er hefð að
fara á sandinn og taka flugfýlinn
svokallaða, það er að segja ungana
sem flogið hafa úr hreiðram sínum
en ekki náð að komast til sjávar. Er
það gert síðari hluta ágústmánaðar
Morgunblaöið/Jónas Erlendsson
Þórir N. Kjartansson stend-
ur á Ritubergi og horfir til
Kötlu. Flóðið brýst fram
þrengslin milli Hafurseyjar
og Höfðabrekkuafréttar. Á
þessum stað fylgdist faðir
Þóris með Kötluhlaupi 1918
og varð orða vant við að
lýsa þeirri reynslu.
og fram í september og er fýlatím-
anum því að ljúka um þessar mund-
ir. Þórir segist þó ekki hafa tekið
þátt í því sjálfur í nokkur ár en haft
önnur ráð með að komast í fýla-
veislu tvisvar til þrisvar á ári.
I frásögnum föður Þóris má
greina ákveðna andúð á aðförum við
ungadrápið sem hefð er fyrir í Mýr-
dalnum og gerði föður hans að vel
stæðum bónda. Þórir staðfestir
þann skilning. „Ungadrápið var
nauðsynlegt, fólkið lifði á fýlnum, en
auðvitað má segja að það sé ekki
lengur. En ég myndi sakna þess ef
þessi hefð félli niður. Okkur sem ól-
umst upp við að borða saltaðan fýl
einu sinni í viku finnst hann góður
matur, ólíkur öllu öðra sem maður
borðar. Mér finnst fólk oft á tíðum
ótrúlega viðkvæmt fyrir ýmsum
veiðiskap. En tímarnir breytast og
ekkert við því að gera,“ segir Þórir.
Flaut með jaka í sjó fram
Þórir telur ekki að Katla hafi haft
mikil áhrif á búskap á jörðinni
Hjörleifshöfða eftir að forfeður
hans fluttu bú sitt þangað 1832. „Þá