Morgunblaðið - 19.12.1999, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
1*1 j| E v:l .. ...
m Csa fi
Við skólauppsögn 12 ára bekks árið 1928.
Brautryðjandi í bar-
áttumálum aldraðra
Nú þegar ár aldraðra er að renna sitt skeið
og nýtt árþúsund hefur göngu sína, er við
hæfi að minnast þess að 100 ár eru liðin frá
fæðingu Jóhanns Þorsteinssonar, kennara
og forstjóra Sólvangs, en hann fæddist 9.
maí 1899. Jóhann Guðni Reynisson, rekur
hér lífshlaup afa síns, m.a störf hans að mál-
efnum aldraðra.
R ALDRAÐRA er nú að
renna sitt skeið og nýtt
árþúsund blasir við.
Tímamótin eru um
margt sérstök enda hefur 20. öldin
verið viðburðarík á öllum sviðum
mannlífs á íslandi. Hér hefur sam-
félagið breyst úr kyrrstæðu samfé-
lagi landbúnaðar og fiskveiða í öfl-
ugt markaðshagkerfi sem byggist
á örri tækniþróun í sjávarútvegi en
undanfarin ár hefur borið æ meir á
markaðssetningu hugvits og þekk-
ingariðnaðar. Þeir sem nú hafa lok-
ið starfsævi, lífs og liðnir, bjuggu í
haginn fyrir stóraukna iðnvæðingu
þekkingarinnar og mótuðu nýtt
Island, nýtt samfélag sem á sér fá-
ar hliðstæður í heiminum, hvað
varðar tæknivæðingu og innleið-
ingu nýjunga af ýmsu tagi.
En auk þess að tæknin hafi
breyst hefur aðbúnaður manna
einnig tekið verulegum breytingum
og jafnt og þétt verðum við meðvit-
uð um mikilvægi þess að við búum
vel í haginn fyrir okkur í framtíð-
inni. Greiðslur í margvíslega lífeyr-
issjóði, skyldubundna og frjálsa,
þykja nú sjálfsagðar og sífellt eru
gerðar strangari kröfur um sóma-
sámlega aðstöðu og aðbúnað eldri
borgara, þeirra sem lokið hafa ævi-
starfi sínu og ættu að njóta ávaxta
þess við sólarlag.
Einn þeirra sem börðust fyrir
betri kjörum aldraðra var Jóhann
Þorsteinsson, kennari og forstjóri
Sólvangs í Hafnarfirði. Hann var
einn af frumkvöðlum að stofnun
Styrktarfélags aldraðra í Hafnar-
firði en félagsskapurinn var sá
fyrsti sinnar tegundar á Islandi.
Jóhann var kjörinn fyrsti formaður
félagsins og hélt því embætti með-
an hann lifði. Hér skal rakið hvern-
ig staðið var að stofnun og fyrstu
verkefnum þessa félagsstarfs aldr-
aðra í Hafnarfirði. Órlögin hafa
hagað því þannig að árið er tileink-
að öldruðum þegar liðin eru eitt
hundrað ár frá fæðingu • Jóhanns
Þorsteinssonar sem fæddist árið
1899. Einnig er hér stutt ágrip af
ýmsum öðrum störfum hans og
lífshlaupi.
Fyrsta félagið um
málefni aldraðra
Stofnfundur Styrktarfélags aldr-
aðra var haldinn í húsi góðtempl-
ara í Hafnarfirði, Gúttó, þriðjudag-
inn 26. mars, 1968. Þá hafði verið
haldinn undirbúningsfundur
nokkru fyrr, eða þann 17. febrúar
sama ár, að frumkvæði Jóhanns og
Gísla Kristjánssonar, fyrrverandi
útgerðarmanns, föður Ingvars ráð-
herra og Tryggva rektors Mennta-
skólans á Akureyri. Jóhann setti
stofnfundinn, fundarstjóri var
kjörinn Eiríkur Pálsson, þá for-
stjóri Sólvangs, og Stefán Júlíus-
son, rithöfundur, var kjörinn fund-
arritari.
Jóhann flutti síðan ítarlega
framsöguræðu þar sem fram kom
meðal annars að hann teldi að
áherslu bæri að leggja á þrennt: 1.
Húshjálp í viðlögum fyrir sjálf-
bjarga fólk, 2. hentugar íbúðir og
3. dvalarheimili. Benti hann á að
elli- og hjúkrunarheimilið Sólvang-
ur væri ekki að öllu leyti heppileg-
ur vettvangur þar sem þar væru
saman sjúkir og heilbrigðir. Einnig
lýsti Jóhann áætlunum um skipu-
lag Sólvangssvæðisins þar sem
unnt væri að veita fólki aðstoð
heima við, þar þyrfti að byggja
hentugar íbúðir með vinnuskilyrð-
um, þar væri dvalarheimili fyrir til-
tölulega heilbrigt eldra fólk og
sjúkrahús aldraðra. Björn Svein-
björnsson, þáverandi sýslumaður
og síðar hæstaréttardómari, gerði
þessu næst grein fyrir frumvarpi
að lögum fyrir félagið og voru þau
samþykkt „í einu hljóði". Þá var
Jóhann einróma kjörinn formaður
og aðrir í stjórn voru kjörnir
Sverrir Magnússon, lyfsali, Gísli
Kristjánsson, fyrrv. útgerðarmað-
ur, Oliver Steinn, útgefandi, Ólafur
Ólafsson, læknir, Sigurborg Odds-
dóttir, frú, móðir Haraldar Ólafs-
sonar, prófessors og Odds Ólafs-
sonar, blaðamanns, og Elín
Jósefsdóttir, frú. Samþykkt var að
árgjald yrði kr. 100.-
Samkvæmt lögum félagsins var
því meðal annars ætlað að vekja at-
hygli á og auka skilning almenn-
ings og forráðamanna bæjar og
ríkis á þörfinni fyrir ýmiss konar
þjónustu við aldrað fólk og ævifé-
lagar gátu þeir orðið sem greiddu
a.m.k. tífalt árgjald.
A næsta fundi var talsvert rætt
um skattamál, meðal annars að er-
indi yrði sent ríkisskattstjóra þar
sem farið yrði fram á að gjafir
gefnar félaginu yrðu frádráttar-
bærar frá skatti. Gísli Kristjánsson
vakti síðan athygli á nauðsyn þess
að sköttum yrði létt af öldruðu
fólki.
Hugmyndir um DAS
í Hafnarfírði
Hér hafa verið kynnt fyrstu
skref Styrktarfélags aldraðra í
Hafnarfirði. Næstu skref voru
meðal annars fólgin í kynningar-
starfi. Engar tölvur, enginn verald-
arvefur, tölvupóstur, internet eða
heimasíður voru þá til brúks við
markaðssetningu en á fundi stjórn-
ar þann 13. september, 1968, sagði
formaður frá erindi, sem hann
hafði haldið hjá Rotaryklúbbi
Hafnarfjarðar, um starfsemi fé-
lagsins. Ræddi þá stjórnin um „að
mjög æskilegt væri ef hægt væri
að koma við erindaflutningi á máli
þessu á sem flestum stöðum". Á
þeim fundi voru gestir Erlendur
Vilhjálmsson og Kjartan Guðnason
og voru þeir fulltrúar velferðar-
nefndar aldraðs fólks, sem skipuð
Jóhann Þorsteinsson
var af Alþingi í júlí 1967. Gestirnir
sögðust myndu fylgjast með starfi
félagsins í Hafnarfirði „með eftir-
væntingu þar sem þetta væri
fyrsta félag sinnar tegundar er
stofnað væri á landinu", eins og
segir í fundargerð. Einnig var á
fundinum ákveðið að fela Jóhanni,
Elínu og Sverri að ræða við bæjar-
ráð Hafnarfjarðar um möguleika á
byggingu heimilis fyrir aldrað fólk.
Á aðalfundi 1969 kom fram að á
þeim tíma voru 547 karlar og kon-
ur í Hafnarfirði komin yfir 67 ára
aldurinn og þar af voru 11% á elli-
heimilum eða sjúkrahúsum. Taldi
formaður að árið 1979 yrðu um 100
manns á slíkum stofnunum. Á
fundinum kom einnig fram í máli
Stefáns Jónssonar, forseta bæjar-
stjórnar, að viðræður stæðu yfir
við stjórn DAS um að hugsanlega
yrði byggt dvalarheimili í Hafnar-
firði. Á fundinum var einnig lýst
brýnni þörf á sérstöku húsnæði
fyrir aldraða og fram kom sú hug-
mynd að gerð yrði könnun á högum
þeirra sem náð hafa 67 ára aldri.
Þannig gæti félagið betur gegnt
hlutverki sínu.
Á stjórnarfundi 10. júní, 1969, er
ljóst af fundargerð að ritaranum,
frú Elínu Jósefsdóttur, var farið að
leiðast þófið og gagnrýndi hún at-
hafnaleysi stjórnar styrktarfélags-
ins varðandi möguleika á að DAS
byggði fyrir starfsemi sína í Hafn-
arfirði og lagði til að sent yrði
áskorunarbréf þar sem farið væri
fram á að næsti byggingaráfangi
DAS yrði í Hafnarfirði. Tillaga El-
ínar var samþykkt samhljóða. Til
að gera langa sögu stutta er nú
rekið mikið fyrirmyndarheimili
eldri borgara á Hrafnistu DAS í
Hafnarfirði, þar sem ekkja Jó-
hanns, Astrid Þorsteinsson, sem nú
er á tíræðisaldri, býr í góðu yfir-
læti við alúð og umhyggju afburða
starfsfólks.
Könnun á högum aldraðra
1969-1970
Tillagan um könnun á högum
aldraðra komst í framkvæmd eftir
að stjórn félagsins hafði falið Jó-
hanni formanni að gera slíka könn-
un meðal bæjarbúa. Elínu Jósefs-
dóttur var falið að taka þátt í
undirbúningi skipulags tómstunda-
starfs fyrir aldraða og meðal þess
sem til tíðinda bar á þeim vett-
vangi fyrstu árin var svokallað
„Opið hús“, þar sem eldri borgur-
um stóð til boða að hittast í Góð-
templarahúsinu við ýmsa hand^-
avinnu, skraf og ráðagerðir. Á
þessum samkomum voru flutt
margvísleg erindi, sýndar myndir,
lesið upp og ýmislegt fleira mætti
nefna. Kaffiveitingar voru á fund-
unum og ýmsir tóku í spil. I bréfi
lýsti Kristinn O. Guðmundsson,
bæjarstjóri, því yfir að Hafnar-
fjarðarbær myndi starfa með fé-
laginu að því að efla tómstunda-
starf aldraðra í Hafnarfirði og í
sama bréfi kom fram að bæjarsjóð-
ur myndi styrkja félagið með 10
þúsund króna framlagi til að fram-
kvæma könnun á högum aldraðra.
Niðurstöður könnunarinnar voru
síðan lagðar fram á fundi stjórnar
Styrktarfélags aldraðra þann 25.
janúar, 1970.
Jóhann Þorsteinsson skrifaði
grein í tímaritið Sveitarstjórnar-
mál árið 1970 þar sem hann gerir
grein fyrir niðurstöðum könnunar-
innar. Þar fullyrðir Jóhann um fólk
á efri árum „að engir þegnar þjóð-
félagsins lifa á jafn litlu, og vantar
mikið á, að það hafi fjárráð, sem
hrökkvi fyrir meiru en brýnustu
nauðsynjum, eins og talið er nauð-
synlegt, til þess að fólk geti átt
hamingjusöm efri ár“. Einnig kom
fram í könnuninni að hlutar Hafn-
firðinga 67 ára og eldri, vildu held-
ur heimilishjálp en að fara á elli-
heimili og virðist Jóhanni að
heimilishjálpin geti því dregið
verulega úr aðsókn að elliheimilum
þótt hún leysi þau ekki af hólmi.
Fram kemur að 2/3 hlutar úr-
taksins bjuggu í eigin íbúðum og
margir þeirra virtust eiga íbúðir
sem hentuðu þeim ekki en á þess-
um tíma virðist sem nokkur óvissa
hafi verið meðal eldra fólks um
hvað gæti komið þar í staðinn. Til-
tölulega fáir lýstu þá áhuga sínum
á íbúðum sem byggðar yrðu sér-
staklega með þarfír aldraðra að
leiðarljósi en margir svöruðu held-
ur ekki spurningunni. Jóhann velk-
ist þó í engum vafa og segir í grein
sinni: „ Það liggur í augum uppi, að
ekki er þjóðhagslega hagkvæmt, að
fólk neyðist til að búa í alltof stór-
um íbúðum á sama tíma og hús-
næði vantar fyrir aðra sem þarfn-
ast stæná íbúða.“
Og að lokum er athyglisverð nið-
urstaða úr könnuninni að þeir sem
árið 1970 njóta eftirlauna auk elli-
lífeyris eru aðeins 11,5%. Fjármál-
in eru auðvitað fyrirferðarmikið at-
riði í baráttunni fyrir bættum
kjörum aldraðra og má meðal ann-
ars nefna baráttu styrktarfélagsins
fyrir því aðfasteignagjöld yrðu
lækkuð eða felld niður þegar gjald-
endur hefðu náð tilteknum aldri og
að óréttlátt væri að launatekjur
eldri borgara lækkuðu „ellilaunin"
verulega. Um þetta var til dæmis
skrifað í leiðara Alþýðublaðsins 10.
ágúst, 1973, undir fyrirsögninni
„Oréttlát skattheimta" þar sem
vitnað er í gagnrýna grein eftir Jó-
hann Þorsteinsson.
íbúðir og heilsuvernd á Sól-
vangssvæðinu
Fyrrgreind hugleiðing Jóhanns
um húsnæðismálin er ekki nefnd
hér af tilviljun enda var þessi kost-
ur honum afar hugleikinn um það
leyti sem hann var að láta af störf-
um sem forstjóri elli- og hjúkrun-