Morgunblaðið - 22.12.1999, Blaðsíða 36

36 MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1999
MORGUNBLADIÐ
LISTIR
Hillingar
Heming-
ways
BÆKUR
Skáldsaga
SATT VIÐ FYRSTU SÝN
eftir Ernest Hemingway. Sigurður
A. Magnússon þýddi. Setberg 1999.
320 bls.
SÍÐASTLIÐIÐ sumar voru
hundrað ár liðin frá fæðingu hins
þekkta rithöfundar Ernests Hem-
ingways en af því tilefni kemur þessi
áður óbirta skáldsaga út í fjörutíu
löndum. Drög að sögunni eru skrifuð
ári eftir að Hemingway og Mary eig-
inkona hans dvöldu mánuðum saman
í Kenýa, 1953-1954. Hemingway
svipti sig lífi nokkrum árum seinna,
árið 1961, og það er svo eftir þrjátíu
og átta ár sem Patrick sonur hans
hefur búið handritið til prentunar. I
inngangi hans að sögunni tekur hann
skýrt fram að um skáldverk sé að
ræða, en ekki dagbók, þó að það sé
byggt á því sem Hemingway skrifaði
við síðustu glæður eldsins við fyrstu
morgunskímu í tjaldbúðunum. Hið
nafnlausa handrit hefur hlotið nafnið
True at First Light á frummálinu og
er það vel til fundið þar sem það er
tekið úr klausu í bókinni þar sem
heimspekileg lífsskoðun Heming-
ways kjarnast. Það sem er hér og nú
er satt og rétt ef maður finnur kyrrð
í hjarta sínu. Stöðuvatnið stóra sem
Eyrnalokkagöt
Nú einnig
100 gerðir af eyrnalokkum
3 stœrðir
Hárgreiðslustofan
Klapparstíg (simi 5513010)
1 XStofnað 1918 O
SLIM-LINE
dömubuxur frá
gardeur
Qhmru
tískuverslun
v/Nesveg, Seltj., s. 561 1680
55^
r Fróbærir
ksamkvæmiskjólar
og dragtir
til sölu eða leigu,
í öllum stærðum.
! eitt í nr.
Fataleiga
Garðabæjar
Sími 565 6680
Opið 9-16, Inu. 10-12
hillir undh' í morgunsólinni er horfið
eftir hádegið og það er allt í lagi.
Það eru sérstaklega vangaveltur
hans sem gera bókina áhugaverða
því að hann er sjálfur sögumaður og
gerandi. Fyrir aðdáendur Heming-
ways er þetta nokkur fengur þar
sem þarna fæst eins konar staðfest-
ing á mörgum af þeim viðhorfum og
lífsskoðunum sem
koma fram í verkum
hans. Það er líka
merkilegt að sjá hug-
leiðingar hans og end-
urminningar um París,
Spán, æskuna og
margt það sem fyrir
hann bar á lífsleiðinni,
svo sem styrjaldimar
sem hann tók þátt í.
Það glittir þarna í
tregann og hinn harm-
ræna undirtón sem er
svo dæmigerður fyrir
mörg verka hans,
söknuðinn eftir liðinni
tíð og eftir því sem
aldrei gat orðið. í þess-
um hugleiðingum kemur einnig fram
löngun og von um fullkomna ham-
ingju sem hann veit að er ekki til.
Vonin sú kristallast raunar í allri
þessari bók. Sögumaðurinn Heming-
way er kominn aftur til Afríku eftir
áratuga fjarveru. Hann er að kynna
þetta draumaland sitt fyrir fjórðu
eiginkonu sinni eftir að hafa reynt
mjög margt í lífinu og hann vonast til
þess að finna þarna hamingjuna. Að
vísu kemst hann furðu nálægt því
þrátt fyrir lífsskoðun sem markast
dálítið af tómhyggju, kaldhæðni og
sjálfsgagnrýni.
Honum þykir mjög vænt um Afr-
íku og Kambamennina sem hann
langar til þess að tilheyra, er glaður
yfir því að vera talinn kynblendingur
en ekki venjulegur Bwana, eða hvít-
ur maður. Þessi löngun lætur hann
líka hrífast af Kambastúlkunni
Debbu, hann langar að sameinast
þessu fólki. Um leið er hann ofur
meðvitandi um menningarlegan
muninn því stór hluti bókarinnar er í
raun rannsókn hans á siðum og venj-
um Afríkumannanna og kaldhæðnis-
legur samanburður á samfélagi
þeirra og hinu yfirborðslega, vest-
ræna samfélagi hans. Ekki síst er
deilt hart á innrás hvítra og útrým-
Emest Hemingway
ingu innfæddra og er því líkt við
meðferðina á indjánum í Ameríku en
Hemingway lét sig mjög varða hag
hinna innfæddu Norður-Ameríku-
manna. Hér eru mjög skýr þau ein-
kenni í verkum Hemingways sem
eni ákveðnar skoðanir á misbeitingu
valds og átroðningi og almennt á yf-
irgangi og heimsku margra þeirra
sem hafa yfir fólki að segja.
Nákvæmar lýsingar á orðaskipt-
um og athöfnum er annað frægt ein-
kenni hjá Hemingway. Hugsanlega
hefði hann sjálfur skorið samtölin
öðruvísi niður í bókinni en gert er því
þau verða stundum dálítið langdreg-
in þó að oft megi sannarlega sjá í
þeim spennuþrungin átök. Það er
einmitt einn stærsti kostur Heming-
ways að búa til spennu og tilfinn-
ingaþrungin átök í nákvæmum sam-
tölum og smámunasömum lýsingum,
hvort sem er á borðhaldi eða ljóna-
drápi svo eitthvað sé nefnt. Megin
framvinda bókarinnar snýst um eig-
inkonuna Mary, hvort
henni muni takast að
drepa ljónið sitt, og um
samskipti þeirra hjóna
en samtölum þeirra er
lýst mjög vel og oft ríkir
þar mikil togstreita í
bland við einlægar ást-
arjátningar á báða bóga
og vitsmunalegar sam-
ræður blandaðar kald-
hæðni. Það er eðlilegt
að beðið hafi verið svo
lengi með að gefa bók-
ina út því að það mætti
túlka samskipti hjón-
anna á marga vegu og
hefur hrifning Heming-
ways á Afríkustúlkunni
verið viðkvæmt mál og valdið eigin-
konunni afbrýði eins og er reyndar
lýst nokkuð vel. Á köflum er jafnvel
of miklu púðri eytt samræður hjón-
anna. Handritið sem Patrick Hem-
ingway þurfti að stytta var helmingi
lengra en bókin og það hvarflar að
lesanda að málið sé syninum of skylt.
Það eru margir mjög góðir kaflar í
þessai’i bók þar sem sérstæður stíll
Hemingways nýtur sín vel, og farið
er fram og aftur í tíma og rúmi í anda
vitundarflæðis eða hugstreymis.
Hefði alveg mátt vera meira af slíku.
Stíll Hemingways heldur oftast
krafti sínum í íslensku þýðingunni þó
að stundum verði fyrir óþarfa stirð-
leiki. Það sem er svo mikilvægt í
verkum hans skilar sér hér, en þar er
mest um verð einlægni milli línanna
og áköf náttúrudýrkun, í bland við
greindarlega skoðun á mannlegu
samfélagi og hið heimspekilega við-
horf að maðurinn sé alltaf einmana í
sálu sinni og þess vegna í sífelldri leit
að rétta félagsskapnum. Eins og aðr-
ar bækur eftir Hemingway er þessi
saga góð til að eiga í hillunni.
Hrund Ólafsdóttir
Ævintýrin
breyta um svip
BÆKUR
llnglingasaga
GÆSAHÚÐ 3
Gula geimskipið. Höfundur: Hel
Jónsson. Setning og umbrot: HJ
Tindur. Próförk: Þórir Jónsson.
Kápuhönnun: Sumarliði E. Daða-
son. Prentun: Ásprent / POB Akur-
eyri. Útgefandi: Tindur
1999.86 síður.
¥
O/
„SPENNUSAGA fyrir krakka...“
stendur á kápu, og mér ber vissu-
lega að trúa því, svo mjög sem róið
er hér á sömu mið og spennuhöfund-
ar barnaefnis í sjónvarpi damla.
Þetta er sem sé hinn nýi stíll ævin-
týranna, - jörð og gufuhvolf ein ekki
lengur vettvangur þeirra, heldur
hnattahylurinn allur. Auðvitað er
heimahlað með hundi, ketti og heim-
alning of þröngt fyrir athafnir
tæknialdar, það skilur gamlingi sem
staulaðist þar um með litlu gulu
hænunni. Það og að taktstig við
raunheim barna verða ævintýri
þeirra að hafa. Því vekja geimskip
ævintýranna nýju, mér engrar undr-
unar, - ekki heldur geimskotabyss-
ur, heldur hitt, hver útlitsafskræmi
eru talin byggja aðra hnetti: Ein-
eygðar verur; tvíhöfðaverur; verur
með eyru allt frá rabarbarablöðkum
til frakkahnappa, svo einhverra
þeirra sé minnst. Eðlið, það er hins
vegar mennskt, illska og góðvilji
takast á. Kannske er þetta allt rétt,
þeir sem skrapa sjávarbotninn finna
marga undraskepnuna, - hví skyldu
þær þá ekki finnast í himnahylnum
líka? Hugsi nú enginn svo, að Helgi
lýsi í bók sinni einhverjum afskræm-
um, nei, það væri rangt. Geimverur
hans eru að vísu eineygðar, en eðlið
ákaflega mennskt.
Vinir tveir, Hafþór og Sindri, eru
Bréfasafn
fjölskyldu
BÆKUR
A1 þ ý ð u m e n ii i n g
ELSKULEGA MÓÐIR MÍN
Systir, bróðir, faðir og sonur. Fjöl-
skyldubréf frá 19. öld. Sigrún Sig-
urðardóttir tók saman. Sýnisbók ís-
lenskrar alþýðumenningar. 3.
bindi. Ritstjórar: Kári Bjarnason og
Sigurður Gylfi Magnússon. Há-
skólaútgáfan, Reykjavík
1999, 366 bls.
í ÞRIÐJA bindi Sýnisbókar ís-
lenskrar alþýðumenningar er birt
úrval einkabréfa Jóns Jónssonar
Borgfirðings, Önnu Guðrúnar
Eiríksdóttur og barna
þeirra frá árunum
1878-1902. Bréfunum
er skipt í efnislega kafla
sem raðað er þannig
upp að þau myndi sam-
hangandi sögu. I upp-
hafi hvers kafla ritar
Sigrún Sigurðardóttir
stuttan inngang sem
setur bréfin í það sam-
hengi sem heldur utan
um söguþráð fjöl-
skyldusögunnar. Lesa-
ndinn er leiddur áfram
af skýringartextum
Sigrúnar þar sem hún
gerir grein fyrir pers-
ónum og kringumstæð-
um og dregur með því
útlínur atburða og tíma. Með þessu
móti opnast heildstæð sýn á marg-
háttaða lífsbaráttu þessa fólks og því
samfélagi sem það hrærðist í.
í bókinni eru, eins og vænta má af
heimildaútgáfu, sendibréfin í for-
grunni. Það er þó ekki framlag per-
sónanna til sögunnar sem er hvatinn
að útgáfunni heldur eru þær teknar
sem dæmi um einstaklinga úr al-
þýðustétt og getu þeirra, sem ein-
staklinga, til víðfeðmrar sköpunnar
þrátt fyrir takmarkandi áhrif samfé-
lagsins. Stutt greinargerð í inngangi
um hugmyndafræðilegar forsendur
verksins tengja heimildirnar því er-
indi sem bréfasafnið á við fræðilega
orðræðu samtímans. Þessar kenn-
ingalegu vísanir eru þó mjög í bak-
grunni í útgáfunni en vekja vænting-
ar um frekari fræðilega meðferð.
Reyndar hefur Sigrún Sigurðardótt-
ir nýtt hluta bréfanna fræðilega í rit-
gerð í safnritinu Einsagan - Ólíkar
á leið heim úr skóla. Þetta eru heil-
brigðir, snaggaralegir 10 ára hnokk-
ar, annar aðdáandi Liverpool, hinn
Manchester United. Þeir kveðjast,
en Hafþór skilar sér ekki heim. Haf-
in er leit, en hún ber ekki árangur.
Það er að vonum, því drengnum er
rænt af geimverum, er flytja hann til
Zarox, langt frá tungli og jörð. Þar
ræður ríkjum Ozi, mikið fól, sem
ætlar að nota Hafþór, til þess að
auðvelda innrás á jörðu, en til þess
þarf að heilaþvo strákinn.
Zeta, sköllótt 14 ára telpa, verður
kennari Hafþórs, á að gera hann Ozi
hlýðinn. Það mistekst, og á æsilegan
hátt nær strákur til jarðar. Þar
mæta honum undrin mörg: Systir
hans er var yngri en hann, fyrir för,
er orðin miðaldra kona, 50 árum
eldri, á þessum fáu dögum, er ferð
stráksa stóð.
Zetu er kennt um strok Hafþórs,
sendir honum beiðni um hjálp, og
eins og sönnum riddara sæmir held-
ur hann til hjálpar.
Spennandi? Vissulega, enda eng-
inn viðvaningur sem leikur á lylda-
borðið. Málið er gott, auðskilið.
Sumarliði er frábær teiknari.
Allur frágangur vandvirknislega
unninn.
Sig. Haukur
leiðir, sem kom út 1998.
Tilgangur ritsins virðist einkum
tvíþættur. Annars vegar að segja
sögu þessarar tilteknu fjölskyldu
með það'fyrir augum að veita eins
beina sýn og frekast er unnt inn í líf
alþýðufólks í lok 19. aldar. Gengið er
út frá því að með því að draga fram
sérstakar kringumstæður þessarar
fjölskyldu megi lesa einstaklinginn
sem geranda í samfélaginu, í stað
táknmyndar þess dæmigerða, eins
og aðstandendur bókarinnar vilja
meina að sagnfræðin geri sögulega
einstaklinga gjarnan að. Hins vegar
er tilgangurinn að vekja athygli
fræðimanna á möguleikum einka-
bréfa sem heimilda til að leita á dýpt-
ina í viðleitninni til að kanna og öðl-
ast skilning á veruleika
fortíðarinnar. Er þá
átt við aðferðafræði
einsögunnar enda má
kenna yfirlýsta hug-
myndafræði verksins
við póstmódernísk ein-
sögufræði.
Það er nokkuð at-
hyglisvert að póstmód-
emísk sjónarmið skulu
lögð til grundvallar
heimildaútgáfu sem
þessari. Það sem vakir
fyrir ritstjórum með að
bera hráar heimildirn-
ar á borð lesandans er
að láta honum sjálfum
það eftir að skapa sína
eigin sögutúlkun. Staf-
rétt heimildaútgáfa
hlýtur þó öðrum þræði að teljast
pósitífísk iðja, mörkuð þeirri hugsun
að heimildirnar sjálfar séu í reynd
hluti sjálfs veruleika fortíðarinnar. í
anda sjálfsrýninna póstmódernista
geiú’ Sigrún í inngangi ráð fyrir fall-
valtleika sinnar eigin heimspekilegu
nálgunai’. Á hinn bóginn er ekki
gerður neinn fyrirvari við heimild-
imar sjálfar - val ritstjóra á textum
til birtingar og breyttri stöðu þeirra
með útgáfunni. Lögð er áhersla á hin
beinu tengsl sem framheimildimar
hafi við fortíðina, en svo til engin til-
raun er gerð til að hafa áhrif á lestur
samtímans á þeim. Vissulega gefur
Sýnisbókin eins milliliðalaus tengsl
við daglegt líf fortíðarinnar og nokk-
ur texti getur gert tilkall til. En ef til
vill má spyrja hvort hlutverk sagn-
fræðingsins, ekki síst þess sem orðar
sig við póstmódernisma, sé ekki ein-
mitt að vera milliliðurinn sem greinir
bæði takmörk og sköpunarmátt orð-
ræðu fortíðar, jafnframt því að gera
tilraun til að raska fordómum í orð-
ræðu nútímans.
Hvað sem því líður veita bréfin
einkar merka innsýn inn í líf alþýðu-
fólks við lok 19. aldar. Það mikla
magn sem varðveitt er af skrifum al-
mennings frá fyrri tíð eru heimildir
um fjölbreytta menningarlega sköp-
un sem þróun í fræðilegum vinnu-
brögðum síðustu ára getur gert sér
mikinn mat úr. Aukið magn aðgengi-
legra heimilda af ólíkum toga eru til
þess fallnar að víkka áhugasvið
þeirra sem fást við fortíðina á einn
eða annan hátt og skapa nýjar nálg-
anir. Með útgáfunni hefur verið vak-
in athygli á fræðilegu notagildi þess-
ara bréfa og ætti það að geta orðið
hvati til frekari fræðilegra greininga
á menningu íslenskrar alþýðu.
Frá sjónarmiði þeirra sem unna
persónulegum ævisögum er ekki síð-
ur forvitinlegt að stinga niður í
einkabréf þessa fólks. Jafnframt því
að veita innsýn inn í líf og viðhorf al-
mennt á síðasta fjórðungi 19. aldar,
bregða bréfin nýju ljósi á þekktar
persónur, eins og Klemens Jónsson
landritara og ráðherra og Guðrúnu
Borgfjörð systur hans. Bókin höfðar
því jafnt til fræðimanna sem annarra
sem áhuga hafa á sögunni frá sjónar-
hóli þeirra sem hana lifðu.
Olafur Rastrick
Sigrún
Sigurðardóttir