Morgunblaðið - 06.02.2000, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 2000
FRETTIR
MORGUNBLAÐIÐ
flest tímarit farið út í að birta allt á vefnum
jafnóðum. Allir erlendir rannsóknarháskólar
og stofnanir hafa áskriftir að vefsíðum flestra
þeirra tímarita sem skipta máli og geta þá
starfsmenn náð í greinar beint á tölvuna sína.
Það er ótrúlegur tími og fé sem sparast við
þetta. Því miður hafa bókasöfnin hér ekki bol-
magn til að kaupa slíkar áskriftir. Við hér
heima verðum því að fylla út millisafnaláns-
eyðublöð og bíða eftir því að greinarnar finnist
og séu sendar milli
safna eða landa.
Oft eru þær faxað-
ar og þá tapast
upplýsingar úr
myndum og öðru
fylgiefni. Hér sýn-
ist mér vera verk-
efni fyrir mennta-
málaráðuneytið að
bæta úr hið fyrsta
með myndarlegu
átaki.
í fjórða og síð-
asta lagi þyrfti að
útbúa kerfi sem
tryggði stofnunum
og starfsmönnum
þeirra fjárhagsleg-
an ávinning upp-
götvana. Þetta er besta leiðin til að tryggja að
menn sæki um einkaleyfi og er einmitt sú að-
ferð sem Bandaríkjamenn völdu þegar þeir
samþykktu Bayh-Dole lögin fyrir um 15-20 ár-
um. Aðferð þessi hefur gefist afar vel þar.“
Eiríkur segir að þegar þessi fjögur atriði
hafa verið lagfærð sjái hann ekki betur en sam-
keppnisaðstaða rannsókna í læknisfræði hér á
landi verði fyllilega samkeppnisfær við það
sem gerist annars staðar.
Of þröngur skilningur
Elías Ólafsson, prófessor og yfirlæknir
taugalækningadeildar Landspítalans, segir að
vísindarannsóknir við Læknadeild hafi það
hlutverk fyrst og fremst að tryggja góða þjálf-
un læknanema og símenntun lækna. I vísinda-
rannsóknum sé fólgin þjálfun í þekkingaröflun
sem er nauðsynleg til að túlka rannsóknir ann-
arra, en á því byggist framfarir í læknisfræði.
Sá skilningur sumra að vísindin eigi alltaf að
skila hagnýtum niðurstöðum, sem helst verði
strax ábátasöm söluvara, sé of þröngur.
„Velgengni stórra erlendra háskóla felst
m.a. í miklum
mannafla með fjöl-
breytilegan rann-
sóknaáhuga og
margvíslega sér-
þekkingu auk
greiðari aðgangs
að fjármagni, en
hér gerist. Þrátt
fyrir fámenni og
fjárskort er stund-
uð við Læknadeild
vfsindavinna sem
hefur vakið mikla
athygli, en betur
má ef duga skal.
Mikilvægt er að
efla samvinnu við
einkafyrirtæki um
ákveðin verkefni,
en ekki er hægt að ætlast til að þau fjármagni
allar nauðsynlegar rannsóknir, frekar en að
hægt ér að treysta eingöngu á einkafyrirtæki
við fjármögnun menntakerfisins," segir Elías
og telur nauðsynlegt að ríldð tryggi nægilegt
fjármagn til vísindarannsókna á hverjum tíma.
„Læknadeild Háskólans verður ekki rekin
án öflugra vísindarannsókna. Miklar framfarir
hafa orðið í rannsóknum við deildina á síðustu
áratugum og nauðsynlegt er að þær haldi
áfram. Flestar rannsóknir fara fram á tiltölu-
lega þröngu fræðasviði og fáir fást við hvert
vandamál um sig hér á landi. Því er mikil og
virk samvinna við erlenda vísindamenn nauð-
synleg við frekari uppbyggingu rannsókna,"
segir Ehas.
Rannsóknir mjög margvíslegar
Hannes Petersen, dósent og yfirlæknir á
háls-, nef og eymadeild SR, leggur áherslu á
hversu rannsóknir í læknisfræði geti verið
margvíslegar, miklu skipti hverjir eigi í hlut
hverju sinni. Mikilvægt sé þó að hafa í huga að
læknar hafa ekki einkaleyfi á rannsóknum í
læknisfræði og að sjúkhngar séu ekki eini efni-
viðurinn.
„Ótal margir geta tekið þátt í rannsóknum í
læknisfræði, t.d. sérfræðingar, unglæknar eða
læknanemar auk annarra, svo sem hffræðinga,
lyfjafræðinga og margra annarra. Viðfangsefn-
in eru einnig afar margvísleg, t.d. sjúkt fólk eða
fullfrískt og algengur miksskilningur er að
rannsóknir í læknisfræði fari aðeins fram á
sjúku fólki. Það er
alls ekki rétt og
raunar held ég
megi fullyrða að
stærri hluti rann-
sókna fari fram á
heilbrigðu fólki,
frumum eða bakt-
eríum en beinlínis
sjúkhngum á heil-
brigðisstofnun-
um,“ segir hann og
nefnir að auki til
aðrar tegundir
rannsókna, t.d.
mat lækna á gæð-
um eigin vinnu og
tilraunir á nýjum
tegundum lyfja í
samstarfi við lyfja-
iyrirtæki séu fyrirferðarmiklar.
Hannes bendir á að allar rannsóknir séu í
eðli sínu hagnýtar, þótt notagildi þeirra komi
misfljótt í ijós. Hann segir þess vegna ágætt að
annars vegar sé hægt að sækja styrki í sjóði
sem ekki gera kröfu um beinan hagnað og hins
vegar til fyrirtækja um samstarf við rannsókn-
ir sem þá oftar en ekki gera kröfur um hagnað.
Slíkar mismunandi fjáröflunarleiðir myndu
fryggja að bæði yrði unnt að vinna að s.k.
hagnýtum rannsóknum og grunnrannsóknum.
„Við verðum að leggja mun meiri áherslu á
grunnrannsóknir en gert hefur verið. Vissu-
lega hafa margar þeirra ekki augíjóst notagildi
meðan á þeim stendur, en þegar niðurstöður
þeirra og margra annarra eru teknar saman
má segja að grundvöllur að öllum öðrum rann-
sóknum sé markaður. Mjög mikilvægt er að
stjórnvöld geri sér grein fyrir þessu. Ekki síst
þar sem gróðinn verði mjög áþreifanlegur til
lengri tíma litið þótt hann verði ekki skjótfeng-
inn.“
Hannes bendir á hlutverk Háskólans í þess-
um efnum. Hann sé eins og kónguló í netinu;
óháður með það markmið að standa vörð um
aðferðafræðina, hin vísindalegu vinnubrögð og
akademíska kennslu. I tilfelli Læknadeildar
Háskólans sé starfandi Rannsóknamámsnefnd
sem hafi með rannsóknatengt framhaldsnám
að gera, standi fyrir námskeiðum um að-
ferðafræðina, tölfræði og vísindasiðfræði, svo
eitthvað sé nefnt.
Nám upp á
gamla móðinn
„Hvað varðar akademíska námið í Lækna-
deild þá hefur það verið svolítið upp á gamla
móðinn, byggt upp á mata stúdenta af stað-
reyndum. Hins vegar er þróunin sú að tengja
námið við úrlausnir vandamála. Algeng vanda-
mál lækna í dag hafa þekktar úrlausnir og því
er mikilvægt að kenna læknanemum hvar má
nálgast þær. Séu úrlausnimar ekki þekktar,
þarf að kenna hvemig setja megi upp rannsókn
er veitir svör við vandamálinu. Þannig eigum
við eftir að sjá enn meiri aukningu í rannsókn-
um í læknisfræði í framtíðinni," segir Hannes
Petersen.
Grunnrannsóknir afskiptar
Magnús Jóhannsson, prófessor og for-
stöðumaður Rannsóknastofu lyfja- og eitur-
efnafræða, telur að þrátt fyrir fjárskort og að-
stöðuleysi séu rannsóknir í læknisfræði á
ýmsan hátt öflugar hér á landi, þótt Ijóst sé að
grunnrannsóknir séu afskiptar. Miklu bjargi
að nóg sé af vel menntuðu og færu fólki sem
sinni rannsóknarvinnu af brennandi áhuga og
fórnfysi.
„Það sem gerir
stöðuna hins vegar
svo erfiða er léleg
aðstaða, lág laun
og magrir rann-
sóknarsjóðir,“ seg-
ir hann og bendir á
að rannsóknar-
stofnanir séu
dreifðar um borg-
ina, skortur sé á
grannaðstöðu og
grannfjárveiting-
um til kennara.
Þeir hafi lág laun,
mun lægri en ger-
ist meðal háskóla-
manna í nágranna-
löndunum og það
geri það að verkum að mikill tími fari í brauð-
strit.
„Háskóli Islands fær litlar sem engar fjár-
veitingar til rannsókna og Rannsóknasjóður
Háskólans hefur allt of litla fjármuni til ráð-
stöfunar, Vísindasjóður Rannís hefur árlega til
úthlutunar um 150 milljónir kr. en þessi upp-
hæð þyrfti að vera a.m.k. 400 milljónir ef eitt-
hvert gagn ætti að vera að þessum sjóði. Sumir
vísindamenn hafa nefnilega ekki í aðra sjóði að
venda,“ segir Magnús og bætir því við að aðrir
innlendir sjóðir séu mjög litlir. Þá sé erfitt að
sækja um styrki úr sjóðum Evrópusambands-
ins, einkum til grannrannsókna.
Byggingarmál
Háskólans í hnút
Að sögn Magnúsar era byggingarmál Há-
skólans í hnút og hafa verið lengi. Máli sínu til
stuðnings bendir hann á Læknagarð, sem hafi
verið í byggingu í meira en tuttugu ár og tals-
vert skorti enn á að húsið allt hafi verið klárað
og tekið í notkun vegna fjárskorts. Þá sé bygg-
ing nýs Náttúrufræðihúss þegar komið langt
aftur úr áætlun.
„Á meðan era margar stofnanir í leiguhús-
næði hér og þar í borginni og af því skapast
mikið óhagræði,“ segir Magnús og telur brýnt
að úr þessu verði bætt sem fyrst. Um leið þurfi
laun kennara og annars starfsfólks að hækka
og hverri kennarastöðu þurfi að fylgja fjárveit-
ing til rannsókna. Síðast en ekki síst þurfi að
efla veralega opinbera sjóði og veita þannig
meira fé tii rannsókna, ekki síst grunnrann-
sókna.
Grunnrannsóknum
ekki nægilega sinnt
Astæður þess að grannrannsóknum; grand-
velli framfara í vísindum, er ekki nægilega
sinnt hér á landi era lítið fjármagn, bágborin
aðstaða og aukin samkeppni um vinnuafl. Þetta
segir Karl G. Kristinsson, dósent og yfirlæknir
á sýklafræðideild Landspítalans.
Karl segir að skipta megi því upp í tvo þætti
hvemig efla megi rannsóknir í læknisíræði hér
á landi. Annars vegar verði að bæta starfsskil-
yrði vísindamanna og hins vegar að auðvelda
fjármögnun rannsókna, með auknum styrkjum
eða á annan hátt.
„Prófessoram við Háskólann þarf að skapa
viðunandi starfsskilyrði svo þeir þurfi ekki að
sinna of mörgum
verkefnum sam-
tímis. Á þetta hef-
ur skort innan
læknadeildar.
Prófessorar þurfa
oft að verja of
stórum hluta sinn-
ar vinnu við ýmis
þjónustuhlutverk
á kostnað rann-
sókna, stjórnunar
og kennslu,11 segir
Karl og bendir á
að þetta stafi ann-
ars vegar af mikl-
um sparnaði í heil-
brigðiskerfinu á
umliðnum áram og
hins vegar af mann-
fæð hér á landi. Þá þurfi laun prófessora að
vera samkeppnisfær við það sem gerist í einka-
geiranum.
„Sú rannsóknaraðstaða sem er fyrir hendi er
ekki fullnægjandi. í læknadeild er hún aðallega
staðsett á sjúkrahúsum eða í húsum þeim
tengdum og þai- glíma menn við eilíft plássleysi
og baráttu um fermetra. Nú þegar skortir rými
fyrir ýmsar deildir og í slíkum tilvikum er að-
staða til grannrannsókna neðarlega í forgangs-
röðinni," segir Karl.
Nauðsyn nýrra
hugmynda
Að sögn Karls hefur skort nokkuð á skilning
ráðamanna á mikilvægi grunnrannsókna. Þær
séu grandvöllur framfara, því sé ekki nóg að
sinna hagnýtum rannsóknum eingöngu - sí-
felld nauðsyn sé á nýjum hugmyndum sem
þróa megi til fullnustu. Aðeins þannig geti ís-
lendingar t.d. vænst þess að fá einkaleyfi á
mikilsverðum tækninýjungum sem lagt geti
grandvöll að enn frekari verðmætasköpun.
„Auðvitað háir peningaleysið okkur mjög.
Vísindamenn í grannrannsóknum hafa ekki í
dag í marga sjóði að sækja styrki. Rannís er
stærsti aðilinn en auk má nefna Rannsóknasjóð
Háskólans og Vísindasjóð Landspítalans. Þar
fyrir utan má nefna nokkra minni sjóði tengda
einstökum sjúkdómum, en svo era alls engir til
á öðram sviðum. Gallinn við þessa sjóði er
smæð þeirra, þeir veita tiltölulega litlar upp-
hæðir og því þarf gjarnan að sækjast eftir fé í
þá alla og dugir þó ekki til. Að auki er hægt að
sækja fé til rannsóknarsjóða Evrópusam-
bandsins, en slíkt útheimtir gríðarlega undir-
búningsvinnu. Styrkir úr þeirri átt era bundnir
skilyrðum um samstarf við önnur lönd og slíkt
eykur skiljanlega enn á umfangið. Fyrir að-
standendur tiltölulega lítilla verkefna, sem þar
að auki era önnum kafnir við hefðbundin þjón-
ustuverkefni á sjúkrahúsum, er meira en að
segja það að sækjast eftir fé úr þeirri átt,“ út-
skýrir Karl.
Sem dæmi nefnir hann að Rannís varði í
fyrra aðeins 11,7 milljónum króna til nýrra
verkefna innan heilbrigðis- og lífvísinda. „Þetta
era því allt of litlar upphæðir sem nægja ekki
einu sinni til að styrkja allra bestu verkefnin. Á
meðan þetta breytist ekki er ekki von á góðu.“
Breytlnga
að vænta?
Karl segist vænta breytinga á þessu, enda sé
slíkt nauðsynlegt og beinlínis grafalvarlegt að
halda í horfinu í þessum efnum. „Ég hef séð
hugmyndir á blaði um samkomulag mennta-
málaráðuneytisins við Háskólann um fjárveit-
ingu sem beintengja á við rannsóknir eins og
gert er við kennslu. Þetta veit á gott og er í
raun alveg bráðnauðsynlegt til að veita for-
stöðumönnum fræðasviða svigrúm til að halda
grannrannsóknum gangandi."
Að auki nefnir hann að samkeppni um vinnu-
afl hafi aukist mjög með tilkomu sterkra rann-
sóknarfyrirtækja á borið við ÍE og UVS. Um
leið skekkist mjög rannsóknarvirkni hér á
landi.
„Tilkoma þessa íyrirtækja er gríðarleg lyfti-
stöng fyrir íslenskt samfélag. Hins vegar era
dekkri hliðar einnig á málinu og staðan nú er
þannig að ungt fólk sækist fremur eftir störf-
um í þessum fyrirtækjum en til annarra rann-
sókna. Þessi fyrirtæki era auðvitað gríðarlega
sterk fjárhagslega og þeir sem háðir era smá-
styrkjum héðan og þaðan eiga erfitt með
keppni um vinnuafl. Þess vegna era rannsóknir
á öðrum sviðum en erfðafræði ekki samkeppn-
isfærar og geta dregist aftur úr,“ segir Karl.
_ Elías
Ólafsson
Hannes
Petersen
Magnús
Jóliannsson