Morgunblaðið - 06.02.2000, Síða 26

26 SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Einn frum-
kvöðla græ
byltingarin
Dr. Björn Sigurbjörnsson ráðuneytisstjóri
er einn af reyndustu mönnum í rannsóknum
á kynbótatækni, en jurtakynbætur og erfða-
breytingar á fæðu mannsins eru nú mjög í
umræðunni. Elín Pálmadóttir tók því hús á
jessum vísindamanni sem í áratugi var í far-
arbroddi á alþjóðavettvangi. I aldarlok telur
FAO hann einn fjögurra frumkvöðla „grænu
byltingarinnar“, sem m.a. bjargaði með nýj-
um plöntuafbrigðum þjóðum í Asíu og víðar
frá hungurvá.
Morgunblaðið/Sverrir
Dr. Bjöm Sigurbjörnsson: Einn ijögurra frumkvöðla „grænu byltingarinnar“ að mati FAO.
Dr. Bjöm og Helga Pálsdóttir, eiginkona hans, í Kína með fulltrúum kínversku Landbúnaðarakademíunnar í
Peking, þegar hann 1988 var kjörinn þar heiðursprófessor fyrir að taka Kínverja með í „hrísgrjónabylting-
unni“ svo þeirra hrísgrjón em af þessum afkastamiklu stökkbreyttu afbrigðum.
En það hefur engin framför orðið síð-
an 1970. Til dæmis hafa engin afbrigði
komið fram sem hafa aukið afrakstur-
inn á hrísgrjónum. Menn eru komnir í
strand og enginn veit af hverju.
TIL að átta sig á ferli dr.
Bjöms Sigurbjömssonar
og þeirra rannsókna sem
hann stjómaði á vegum
stofnana Sameinuðu þjóðanna vikum
við fyrst að upphafmu á íslandi er við
höfðum komið okkur fyrir í skrifstofu
ráðuneytisstjóra landbúnaðarráðu-
neytisins, þar sem hann, aftur á
heimavelli, er eftir langa útivist kom-
inn í íslenska stjómsýslu landbúnað-
armála. Um 1960 tók þessi blaðamað-
ur Mbl. fyrst við hann viðtal í
Gunnarsholti, þar sem hann þá var
með áhugaverðar komræktartilraun-
ir og víxlræktun á melgresi. Næsta
viðtalsefni var um áratug seinna í
Vínarborg, þar sem Bjöm við jurta-
kynbótadeild FAO Matvæla- og land-
búnaðarstofnun SÞ og Alþjóðakjam-
orkustofunina IAEA vann með
geislunum á afdrifaríkum nytjajurt-
um heimsins að því að fá fram ný af-
brigði til að auka hveitiuppskeru
heimsins og síðan hrísgrjónaafköstin,
sem hvort tveggja varð afdrifaríkt
fyrir stóra hluta heims.
Bjöm kom heim frá námi 1960 eftir
að hafa lokið doktorsritgerð sinni um
íslenska melgresið. Hafði þá unnið í
þijú sumur við rannsóknir á því í
Gunnarsholti. Hann hafði bytjað á að
víxlrækta melgresi en var aðallega að
rannsaka hvaða erfðategundir væm
til á íslandi. „Þetta er kallað stað-
brigði, sem þýðir að á mismunandi
stöðum á íslandi hafa þróast gjörólík-
ar tegundir af melgresi," útskýrir
hann... „Til dæmis er það melgresi
sem vex í Þykkvabænum áberandi
miklu öflugra, stærra og þróttmeira
en annað melgresi. Þetta er erfða-
fræðileg þróun sem hefur átt sér stað
í náttúmnni. Ég var orðinn það þjálf-
aður að ég gat þekkt úr hvort mel-
gresi kom frá Meðallandinu, Þykkva-
bænum eða Hólsfjöllum þó það væri
allt í sama reit. Þetta fékk Land-
græðslan að vita og hefur lagt
áherslu á að nota öflugar tegundir af
melgresi, en ekki eins og áður var
einhveija blöndu,“ segir Björn.
Árið 1961 hafði Bimi, sem þá var
sérfræðingur hjá búnaðardeild At-
vinnudeildar HÍ, fyrirrennara
RALA, verið falið að gera þar rann-
sóknir á kornrækt, sem byggðust á
því sem Klemens Kristjánsson á
Sámsstöðum hafði verið að gera. Og
einnig að kanna samspilið milli
áburðar, bæði köfnunarefnis og fos-
fórs, svo og komþroska. Starf Bjöms
fólst í því að kanna þau afbrigði sem
til eru í heiminum og gætu hentað hér
á fslandi. Hann var þá að leita að er-
lendum afbrigðum til viðbótar þeim
tveimur íslensku er Klemens hafði
verið með, Tampar og Sigur, sem
voru notuð hér vegna þess að þau eru
svo veðurþolin. Ekkert bítur á þeim,
varla hægt að þreslqa þau. „Þetta eru
þau afbrigði sem sennilegast hafa
verið notuð í Færeyjum og á íslandi
frá upphafi, þangað til komrækt
lagðist hér niður fyrir líklega 300 ár-
um og allt tapaðist sem hér var. Hins
vegar var hér búinn tO grautur og
brauð úr melgresi fram á þessa öld í
Skaftafellssýslum. í kominu var ég
með nokkur hundruð afbrigði af
byggi og líka hveiti og var að reyna að
finna það sem best hentaði. Var í
Gunnarsholti með mörg þúsund reiti.
Við unnum saman að þessu við Gunn-
ar Ólafsson heitinn. Til gaman má
geta þess að við komumst svo langt
að vera til kynningar með sýningu á
kökum úr alíslensku hveiti í sam-
vinnu við Húsmæðraskóla Reykja-
víkur.
Það sem kom út úr þessu var af-
brigði frá Svíþjóð, sem hét Mari, og
hefur verið uppistaðan í komrækt-
inni síðan. Það var kynbætt af Áke
Gustafsson, sænskum prófessor í
Lundi, sem var mikill vinur minn og
ég hafði mikið samband við. Einnig
seinna þegar ég var hjá Sameinuðu
þjóðunum. Þetta afbrigði var fram-
leitt með því að nota röntgengeisla til
að framkalla stökkbreytingu. Með
þessari stökkbreytingu varð Mari
miklu snemmþroskaðra en nokkurt
annað afbrigði. Það var eina afbrigðið
sem þroskaðist og var notað hér fram
á síðustu ár. Þetta afbrigði varð eins
og lykilafbrigði, reyndist t.d. mjög vel
í fjöllunum á Spáni og var á sínum
tíma ræktað víða um heim.“
Bjöm er plöntuerfðafræðingur og
hafði sérmenntast í notkun á geislum.
Hann átti þá að baki búfræðinám á
Hvanneyri, var búfræðikandídat með
meistaragráðu í frumuerfðafræði frá
Manitoba-háskóla í Kanada og hafði
svo tekið doktorsgráðu við Comell-
háskóla í New York með ritgerð um
íslenska melinn. Rannsóknimar í
jurtakynbótum, í sambandi við erfða-
fræði og kynbætur, vann hann allar á
íslandi, hugðist með því umbæta mel-
inn. Aður en hann kom heim hafði
hann farið á mörg námskeið til að
læra meðferð á geislum og geislavirk-
um efnum, sem var ástæðan til þess
að á hann var kallað til Vínarborgar
til að nota geislun og geislavirk efni í
jurtakynbótum. „Það var örlagavald-
ur í mínu lífi, fóru 23 ár í það,“ segir
hann.
Jurtakynbætur með geislun
„1963 var ég sem sagt beðinn um
að koma í tvö ár sem sérfræðingur í
notkun geisla í jurtakynbótum á veg-
um Alþjóðakjamorkustofuninnar í
Vín. Ætlaði bara að vera í leyfi. Jónas
Jónsson búnaðarmálastjóri tók við af
mér og hélt áfram við þessar komtil-
raunir þangað til litla ísöldin kom.
Það var einmitt um 1963 að veðurfar-
ið fór að kólna á íslandi og við töpuð-
um öllu kynbótaefninu okkar bæði
árin 1963 og 1964. Þessi litla ísöld hélt
áfram fram um 1970 og gekk illa með
komræktina eins og ýmsa aðra rækt-
un. Eftir að allur efniviðurinn var
þurrkaður út í köldu veðráttunni var
því sjálfhætt."
Til gamans segir Bjöm sögu af
baslinu með komið. 1963 voraði
snemma og þeir ákváðu að prófa
mjög snemmsáða komrækt á Skóga-
sandi. „Við sáðum 8. mars í glamp-
andi veðri. Síðan var ákveðið að sá
með mánaðar miilibili. 8. hvers mán-
aðar og bera saman. Við fórum því
austur á Skógasand með heilan leið-
angur 8. apríl. Mánaðar gamla byggið
var þá komið upp og við sáðum nýju
allan þann dag. Eftir langan sólríkan
dag fómm við inn í tjald klukkan sjö
og klukkutíma síðar fauk tjaldið. Þá
kom þessi svokallaði Hákonarbylur,
sem hlaut nafn af því að þá fór sitka-
grenið og fleira. Ég hafði aldrei lent í
öðm eins. Við komumst við illan leik í
Skógaskóla til að gista. Ræktunin frá
8. mars og 8. apríl fauk út á sjó með
sandinum.“
Bjöm Sigurbjömsson fór svo út til
Vínar, ráðinn af Alþjóðakjarnorku-
stofnun Sameinuðu þjóðanna, sem
var með starfsemi í sambandi við
notkun á geislum. Og árið eftir, 1964,
var stofnuð sameiginleg deild FAO
og Kjamorkustofnunarinnar. Þá
varð Bjöm deildarstjóri í jurtakyn-
bótadeildinni og stjómaði jurtakyn-
bótaverkefnum víða um heim. Var við
það í 11 ár í fyrsta áfanganum áður en
hann kom heim til að gerast forstjóri
RALA. Ætlaði aldrei út aftur, segir
hann. í Vín var hann í fimm ár deild-
arstjóri í jurtakynbótum og svo frá
1968 aðstoðarforstjóri deOdarinnar,
sem náði þá yfir allt svið landbúnað-
arins, búfjárrækt, geymslu matvæla,
jarðvegsfræði, kynbætur o.fl. Þetta
var eina rannsóknadeild FAO.
Græna byltingin
bjargaði frá hungri
Þá var það að blaðamaður á ferð í
Vínarborg komst að því að þessar til-
raunir vom víðfrægar og skiptu
sköpum m.a. í Suðaustur-Asíu. „Það
er rétt, við hjálpuðum mikið til vegna
þess að við lentum í því að vinna með
þeim sem komu á „grænu bylting-
unni“. En græna byltingin fólst í að
auka meðaluppskem á hveiti í þess-
um löndum, frá Miðjarðarhafinu og
austur um til Indlands, úr 600 kg á
hektara í 6.000 kg. Þetta tókst. Það
gerðist líka í Mexíkó og sums staðar í
Suður-Ameríku, því þessi nýju af-
brigði komu frá Mexíkó. Þar starfaði
Norman Borlaug, norskur Amerík-
ani, sem fékk íyrir það friðarverðlaun
Nóbels. En Borlaug er einn af þess-
um fjóram sem FAO telur fmm-
kvöðla grænu byltingarinnar. Annar
er M.S. Swaminathan, mikill vinur
Bjöms sem stjómar samnefndri
stofnun er hann byggði upp með öll-
um sínum verðlaunum í Indlandi.
Hann var sá fyrsti sem fékk World
Food Price upp á hálfa milljón dollara
og var verðlaunaður nú í haust hjá
UNESCO. Heiðursdoktorsnafnbæt-
ur hans em raunar 38 talsins. Time
Magasín valdi Einstein mann aldai’-
innar og um leið vora þeir að leita
uppi fremstu menn aldarinnar frá
hveiju svæði. Nefndu til fjóra Asíu-
menn, tvo frá Indlandi, Mahatma
Gandi og Swaminathan númer tvö.
Þriðji frumkvöðullinn í grænu bylt-
ingunni heitir Afdul Hafis frá Pakist-
an, sem á þeim tíma var starfsmaður
hjá FAO og sá fjórði dr. Björn Sigur-
bjömsson frá Islandi, sem var hjá
þessari sameiginlegu deild í Vínar-
borg. Tilefni þessa vals hjá FAO er ;
grein um upprana grænu byltingar-
innar nú í aldarlok. Hún er í vinnslu
og Björn er með handritið í skrifstofu
sinni. Þar segir að skýrslan frá FAO
sé skýrsla fjögurra framkvöðla
grænu byltingarinnar.
„Það er auðvitað Borlaug sem er
höfundur að afbrigðunum sem notuð
era, en genin komu frá Japan,“ út-
skýrir Bjöm. „Eina sem þau gerðu
var að stytta kornið, sem var einmitt
það sem við voram að leita eftir til
þess að hægt væri að bera meiri
áburð á hveitið. í staðinn fyrir að