Morgunblaðið - 18.05.2000, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDAGUR 18. MAÍ 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Skólar
og gjöld
Það er hins vegar jull seint að ráðast
að þessari ákvörðun Háskólans með
öll voþn á lofti tilþess að flæma enn
einu sinni skólagjaldadrauginn brott,
því hann lifirgóðu lífi í leikskólum
landsins.
UPPISTANDIÐ
vegna fynrætlana
Háskóla íslands um
að krefjast skóla-
gjalda fyrir MBA-
nám eru með öllu óskiljanlegar.
Skólagjöld eru nú þegar staðreynd
á íslandi og hafa verið um árabil.
Og hér er ekki átt við gjöld við Há-
skóla Reykjavíkur eða endur-
menntunarstofnun Háskólans.
Skólagjöld eru nú þegar innheimt
á fyrsta stigi skólakerfísins, leik-
skólastiginu. Þar mun liggja nærri
að foreldrar, sem ekki njóta nokk-
urra ívilnana, greiði um 200 þús-
und krónur á ári í skólagjöld, sem
er talsvert fyrir ofan innritunar-
gjaldið, sem nú er innheimt í Há-
skóla Islands.
VIÐHORF
Eftlr Karl
Blóndal
I eina tíð
var litið á leik-
skóla sem fé-
lagslega þjón-
ustu. Nú er
öldin önnuð, starf leikskóla komið
á námskrá og samkvæmt viðtekn-
um uppeldiskenningum taliðsnar
þáttur í þroska og uppvexti bams
að vera í því umhverfi, sem boðið
er upp á í leikskólum.
Sömu sögu er ekki að segja um
MBA-nám. Sá uppeldisfræðingur
er vísast vandfundinn, sem fengist
til að halda því fram að nauðsyn-
legt væri þroska hvers einstak-
lings að fara í MBA-nám í því
skyni að verða meistari í viðskipt-
um og stjómun.
Uppeldisgildið er því tæplega
ástæðan fyrir því að Háskólinn
hyggst heimta skólagjöld íyrir
MBA-námið. Þau rök hafa hins
vegar heyrst að námsmenn geri
sér betur grein fyrir gildi námsins
séu þeir látnir greiða skólagjöld.
Þá verði minna um fusk og fum, en
einbeitingin látin sitja í fyrirrúmi.
Hvort skólagjöldin hafi áhrif á
kennarana eða þann anda meðal-
mennsku, sem oft og tíðum virðist
liggja eins og mara á Háskólanum,
hefur hvergi komið fram, en það
getur tæplega verið nóg að nem-
endumir fái aðiiald, stofnunin hlýt-
ur að þurfa það líka. En nemend-
umir verða sem sé fyrsta flokks
vegna skólagjaldanna, þótt því sé
látið ósvarað hvemig slíkt hið
sama verði tryggt með skólann og
kennarana.
Þessi skólagjaldasvipa hlýtur að
vera ástæðan fyrir því hvað nem-
endur í leikskólum landsins em
framúrskarandi, enda verðskyn
bama á skólaskyldualdri hárfínt.
Gott dæmi um það er krafa fjög-
urra ára drengs, sem fór fram á að
faðir hans keypti allt dótið í Þýska-
landi þegar hann tilkynnti að hann
væri að koma heim frá útlöndum.
Einn er þó reginmunur á íyrir-
huguðum skólagjöldum Háskólans
og skólagjöldum leikskólanna.
Gjöld þess fyrmefnda verða sýnu
hærri, sem reyndar mætti afsaka
með því að MB A-námið verður
sennilega talið lánshæft hjá Lána-
sjóði íslenskra námsmanna önd-
vert við leikskólanámið. Háskólinn
hyggst krefjast milli 1,2 og 1,4
milljóna króna fyrir tveggja ára
nám, sem yrði því rúmlega þreföld
sú upphæð, sem tveggja ára leik-
skólanám kostar. Skólagjöld Há-
skólans yrðu hins vegar aðeins um
fjórðungur þess, sem krafist er í
dýrustu háskólum Bandaríkjanna
þar sem skólagjöld geta numið
rúmlega tveimur milljónumkróna
á ári, en verður þó að teljast nokk-
uð hátt miðað við nám, sem engin
reynsla er komin á enn þá þannig
að neytandinn getur ekki haft hug-
mynd um hvað hann er að kaupa.
Virtustu háskólarnir í Banda-
ríkjunum birta einnig tölfræði þar
sem þeir nánast lofa því að rúm-
lega 98 af hundraði sé lofað vinnu
innan þriggja mánaða frá útskrift
með tæplega sjö milljóna króna
árslaun, eina og hálfa milljón í önn-
ur hiunnindi og eina og hálfa til
viðbótar fyrir að skrifa undir
starfssamning. Slíka framtíð geta
þeir átt í vændum, sem fara í skóla
á borð við Harvard, MIT og Stan-
ford. Ekki eru margir þeirra há-
skóla í Bandaríkjunum sem bjóða
upp á MBA-nám og krefjast svip-
aðra skólagjalda og á að gera hér
meðal 50 bestu á lista vikuritsins
U.S. News and World Report, en
þó má finna þá. Einn þeirra er
Brigham Young í Utah þar sem
námið kostar rúmlega 1,3 milljónii-
króna fyrir tvö ár. Þar eru líkumar
á ráðningu rúmlega 90 af hundraði
og meðallaun fyrsta árið um 4,5
milljónir. En það er einnig hægt að
sleppa ódýrar frá MBA-námi vest-
an hafs með því að fara í ríkisskóla.
Gjöld við ríkisháskóla Massachus-
etts í Amherst eru tæp milljón fyr-
ir tvö ár í MB A-námi fyrir að-
komumenn, en aðeins 600 þúsund
fyrir þá, sem koma frá ríkinu. Lík-
ur á ráðningu innan þriggja mán-
aða frá útskrift frá Amherst eru
95% og meðallaun fyrsta árið eru
5,3 milljónir króna fyrir utan
hlunnindi.
Það þarf ekki að taka fram að
við bandaríska háskóla tíðkast
ekki æviráðningar og samkeppnin
er slík að háskólar, sem krefjast
nokkurra milljóna króna í skóla-
gjöld geta væntanlega ekki boðið
nemendum upp á innantómt
snakk. Sagt er að Háskóli íslands
verði með MB A-námi í beinni sam-
keppni við háskóla erlendis.
Bandaríkin eru það umhverfi, sem
hann vill verða borinn saman við. í
slíkum samanburði er ekki byijað
á að bera saman skólagjöldin, held-
ur það sem stúdentinn fær í aðra
hönd. Það getur hver sem er lært
hvað sem er hvað sem er ef hann
leggur sig fram. Vera í góðum
skóla þar sem kennarar eru fyrsta
flokks getur hins vegar skapað ein-
staklingnum það forskot, sem ræð-
ur úrslitum þegar sóst er eftir
draumastarfinu. Þess vegna leggja
einstaklingar það á sig að greiða
svimandi há skólagjöld.
Það er ávallt umdeilanlegt þegar
einstaklingar eiga að fara að
greiða fyrir þjónustu, sem að
mestu leyti er kostuð með al-
mannafé. Ein hættan er sú að ríkið
dragi að sama skapi úr sínu fram-
lagi og þjónustan bætni því ekki
hætishót, eða versni jafnvel. Há-
skólinn má síst við slíku áfalli. Það
er hins vegar full seint að ráðast að
þessari ákvörðun Háskólans með
öll vopn á lofti til þess að flæma
enn einu sinni skólagjaldadrauginn
brott, því hann lifir góðu lífi í leik-
skólum landsins.
Dag Solstad, hluti
norsks þrístirnis
Dag Solstad er hluti
þrístirnis í norskri
skáldsagnagerð. Hann
fékk Bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs
fyrir sögu sína, Roman
1987. Örn Ólafsson
er þó síður en svo
hrifínn af höfundinum
og lætur það í ljós.
ESSI norski rithöfundur
er oft kallaður „en av de
tre storstederne“ í
heimalandi sínu, en sá
orðaleikur, „stórborgirnar þrjár“,
byggist á því að auk Solstad eru
Kjartan Flogstad og Jan Kjærstad
kunnustu skáldsagnahöfundar
landsins. Nú hefur svo Fosnes
Hansen (Titanic-sagan, m.a.) bæst
í hópinn, og mér þykir Vigdis
Hjorth síst lakari en fyrrnefndir
þrír.
Solstad gaf út fyrstu bók sína
1965, smásagnasafn. Síðan hefur
birst hálfur þriðji tugur bóka,
mest skáldsögur, einnig greinasöfn
og bækur um íþróttir.
Ekki lifandi ævisaga
Hann fékk Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs fyrir sögu sína
Roman 1987, mjög ómaklega,
fannst mér. Það er ævisaga, sögð í
fyrstu persónu. Hún hefst þegar
sögumaður er nýorðinn stúdent,
og fer að vinna á dagblaði í smábæ
í Mið-Noregi. Síðan fylgjum við
honum í gegnum sagnfræðinám,
hjónaband, kennarastarf þá er
hann orðinn félagi í AKP, norska
maóistaflokkinum. Eins og sæmir
verkalýðsdýrkun þess straums,
tekur hann sig til eftir tveggja ára
kennslu og gerist verkamaður. Sjö
árum síðar fer verksmiðjan á
hausinn, og þá verður hann
stundakennari í sögu, þar lýkur
bókinni.
Ævisöguforminu er fylgt í því,
að jafnan er sagt frá, en sáralítið
dvalið við persónur eða atburði,
það verður því ekki lifandi. Þar við
bætist, að sögumaður leggur
áherslu á hið dæmigerða í fari
sínu, hið venjulega. En þá verður
sú spurning áleitin, hvers vegna sé
yfirleitt verið að segja frá þessu
lífi, ef ekkert er sérstakt, ekki einu
sinni í augum sögumanns og frá-
sögn.
Þess í stað koma stundum lang-
ar frásagnir af áhugamálum hans.
Þegar hann var blaðamannsspíra
hafði hann mikinn áhuga á skauta-
hlaupi, og segir þó að í rauninni sé
þetta einkar leiðinleg keppnis-
íþrótt í augum allra annarra en
sérfróðra. Það sannar hann svo
með því að þenja sig á þriðja tug
blaðsíðna yfir þrjátíu ára gamlar
íþróttafréttir frá þessum smábæ í
Mið-Noregi! Eins er þegar forn-
vinur hans er að snúa honum til
maóisma, þá kemur pólitískt stagl,
fullt af endurtekningum, og fyllir á
annan tug blaðsíðna. Hins vegar
eru bara almennar lýsingar á konu
hans og kennslustarfi, svo dæmi sé
tekið. Á hann þó að hafa verið
gagntekinn af konunni. Lesendur
fá hvorki að skilja hvers vegna
hann gerðist verkamaður, né hví
hann hættir í flokknum, þegar
verkamennskunni lýkur, hér eru
bara yfirborðslegar lýsingar á at-
burðum.
Líkt og óskiljanlegt lagaþjarkið
í seinni hluta Njálssögu.
Nýrri skáldsaga Solstad, Niður-
læging og virðuleiki (Genanse og
verdighet, 1992), minnir á margan
hátt á verðlaunabókina og t.d. Irr!
Grönt! frá 1969.
Einnig hér segir frá námsárum
söguhetju og kennarastarfi fram á
sextugsaldur.
Sagan hefst raunar dramatískt,
sagt er frá venjulegum kennslu-
tíma þessa móðurmálskennara í
menntaskóla. Hann er að fara yfir
Villiöndina eftir Ibsen, og hefur
raunar margar merkilegar túlkan-
ir fram að færa á verkinu. En þær
þylur hann bara yfir nemendum
sínum, sem verða alveg óvirkir og
leiðist því.
Langdregnar lýsingar á kennsl-
unni orka líkt, og t.d. óskiljanlegt
lagaþjarkið í seinni hluta Njáls-
sögu, magna smám saman upp
spennu sem skyndilega brýst út.
Þegar kennarinn okkar fer úr
skólahúsinu getur hann ekki
spennt upp regnhlíf sína. Og hann
sleppir sér gjörsamlega á skólalóð-
inni, lemur regnhlífina í tætlur og
öskrar ókvæðisorð að nærstaddri
stúlku. Síðan reikar hann burtu,
gjörsamlega bugaður, og veit að
hann á ekki afturkvæmt í þennan
skóla né starfið sem hann gefur
gegnt síðastliðinn aldarfjórðung.
Og hvað verður þá um konu hans,
sem er nýbyrjuð í námi, komin að
fimmtugu? Þær hugleiðingar verða
honum tilefni til að rifja upp ævi
sína, allt frá því að hann var há-
skólastúdent. Og það snerist mest
um vin hans, sem hvarvetna var
miðpunktur alls. Okkar maður
dáðist að honum fyrir að vera jafn-
vígur á allt, og gera ekki upp á
milli þess að þekkja skíðahetjur og
heimspekinga (það birtist í spaugi-
legu atriði þegar þeir félagar sitja
á krá og horfa á skíðastökk í sjón-
varpi, þá breytist nafnaruna skíða-
kappanna smámsaman í upptaln-
ingu frægra heimspekinga sam-
tímans). Þegar marxisminn kemst
í tísku, finnur þessi heimspekistú-
dent að Kant var bara forboði
hans, en þegar þessi tíska fjarar út
á áttunda áratuginum, verður
marxisminn honum tæki til að
skilja auðvaldið, fremur en leið til
frelsunar alþýðu. En nú er lesand-
inn löngu búinn að skilja það sem
söguhetjan áttar sig aldrei á, að
þessi vinur hans er öldungis ósjálf-
stæður, hugsar um það eitt að vera
með þar sem mest gengur á. Hann
fer síðan til Bandaríkjanna, til að
vinna fyrir auðvaldið og eftirlætur
söguhetjunni „ólýsanlega fagra"
konu sína og dóttur. Við fáum svo
nokkrar endurminningar um sam-
líf þeirra hjóna, þar sem aldrei er
talað út um hlutina, að því er virð-
ist af ótta við að þá myndi allt
splundrast. Á sama hátt hugsar
söguhetjan um það að enginn tali í
rauninni saman lengur í hans
kunningjahóp, nema á almennum
rásum, svo sem að bera saman
skuldaþrældóm sinn.
Og þó er þetta menntað fólk sem
hefur samanlagt þekkingu á flest-
um sviðum mannlífsins. Hann
saknar námsáranna, þegar enda-
laust var rætt um hlutina.
Raunar þorði hann aldrei að
taka til máls, og var líka jafnan
sammála síðasta ræðumanni í and-
stæðum skoðanaskiptum. En hon-
um fannst hann samt vera með í
öllum þessum eldhug.
Sögumaður yfirgnæfir allt
Enn er svipað á ferðinni í skáld-
sögunni Nótt Andersons prófess-
ors, frá 1996.
Uppvöxtur, einkum námsár, og
pælingar í miðaldra, efnuðu mið-
stéttarfólki. í sögumiðju er þessi
prófessor, sem verður vitni að
morði á jólanótt, en getur ekki
sagt neinum frá því, síst lög-
reglunni, þrátt fyrir samviskukval-
ir. Loks vingast hann við morð-
ingjann, og botnar þó varla í
sjálfum sér. Eins og oft áður situr
söguhetja föst, ræður sér ekki.
Það einkennir allta tíð frásagn-
arhátt Solstad, að sögumaður yfir-
gnæfír allt, mjög lítið er um bein
samtöl eða sviðsetningu á annan
hátt. Oft fjarlægist frásögnin sögu-
hetjuna skyndilega eins og fugl
fljúgi hátt upp: „Þessi maður, á
gangi eftir íbúðagötu í átt að mið-
bænum í borg sem heitir Osló, og
er höfuðborgin í landinu Noregi, í
Norður-Evrópu." Allt var þetta
ljóst fyrir, og er því til þess eins að
skapa firringu, eða e.k. hlutlægni.
Þetta eru á ýmsan hátt merki-
legar sögur, taka á vanda og ótta
hversdagslífs lesenda. Gallinn er
eins og í Roman 87, tafsið. Endur-
tekningar geta verið áhrifaríkar í
skáldsögu, sýnt þráhyggju, eða ef
þær eru með tilbrigðum, þá geta
þær sýnt margskonar túlkanir
sömu atburða. En í þessum sögum
eru sömu hlutirnir sagðir 2-3 sinn-
um á hverri opnu, og sé ég þó ekki
að endurtekningarnar bæti neinu
við. Hér eru bara margendurtekn-
ar upplýsingar.
Mér dettur helst í hug sú skýr-
ing, að þessi frásagnarháttur geri
aumkunarverða söguandhetjuna
skynjanlegri lesendum, emda þótt
hann sé ekki formlega sögumaður.
Þessar skáldsögur eru óvægin út-
tekt á kynslóð Solstads, en þá
kemur þetta á móti, að sögumaður
talar kumpánlega við lesendur, um
veikleika þeirra og takmarkanir.
Ég tel víst að samtvinnun þessa
tvenns valdi vinsældum sagna Sol-
stads, og áreiðanlega ættu þær að
geta höfðað til sambærilegs les-
endahóps á Islandi.