Morgunblaðið - 18.05.2000, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 18. MAÍ 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sífellt á höttunum eftir
nýjum höfundum
Á sænsku leiklistardögunum í Stokkhólmi
hélt Graham Whybrow, yfírdramatúrg
Royal Court-leikhússins í London, fyrir-
lestur um starfsemi leikhússins. Hávar Sig-
uijónsson ræddi við hann um sérstöðu
Royal Court í leiklistarheiminum.
Morgunblaðið/Hávar
Graham Whybrow er yfirdramtúrg Royal Court-leikhússins í London.
ROYAL Court-leikhúsið var
stofnað um miðjan 6. áratug
aldarinnar þegar leikritun í
Bretlandi var í mikilli lægð. Stofn-
andinn var leikstjórinn Georg Divine
og markmið hans var einfalt; að sýna
einungis ný leikrit og fá höfunda til
að skrifa leikrit fyrir leikhúsið. Höf-
undaleikhús er yfirskriftin. „Þetta
er lykillinn að stefnu leikhússins,“
segir Whybrow. „Höfundurinn er
aðalatriðið. Allir aðrir listamenn,
leikarar, leikstjórar, leikmyndahöf-
undar, eru til þess að þjóna textan-
um, verki höfundarins."
Mikilvægasta leikhús Evrópu
Þessi stefna hefur skapað Royal
Court-leikhúsinu þann orðstír að
gagnrýnandi New York Times skrif-
aði á dögunum að Royal Court-leik-
húsið í London væri „mikilvægasta
leikhús Evrópu við þessi aldamót".
Vafalaust geta margir tekið undir
það. Aðspurður um hvers vegna leik-
húsinu hafi tekist þetta í nær hálfa
öld fómar Whybrow höndum og seg-
ist ekki hafa svarið. „Við reynum að
halda vöku okkar við val á leikritum
og vera sífellt á höttunum eftir nýj-
um hugmyndum í verkum nýrra höf-
unda. Við veljum ekki „vel skrifuð,
skemmtileg" leikrit vegna þess að
þau eru líkleg til að ná vinsældum.
Við erum ekki að leita að leikritum
fyrir leikarara, leikstjóra eða áhorf-
endur. Við erum að leita að því nýj-
asta og ferskasta sem höfundar okk-
ar eru að fást við.“
Þetta hefur verið hin listræna
stefna Royal Court-leikhússins frá
upphafi og það sem hefur vakið at-
hygli á því um heim allan síðan. Með-
ai þeirra höfunda sem fram komu í
upphafí vora John Osborne (Horfðu
reiður um öxl) John Arden (Serjeant
Musgravés Dance), Harold Pinter
(The Room), Arnold Wesker (Chips
with Everything) og Edward Bond
(Saved). Þessir höfundar hafa allir
öðlast alþjóðlega frægð en Whybrow
rifjar upp að fyrstu viðtökur hafi
ekki bent til þess. „Gagnrýnendur
rifu í sig Horfðu reiður um öxl og
Serjeant Musgravés Dance. Sýning-
ar urðu ekki margar og áhorfendur
voru innan við þúsund. En Divine
hélt fast við listræna stefnu sína og
hún hefur í raun ekkert breyst þó
starfsemi leikhússins hafi aukist á
seinni árum. Allt er það þó í þessum
sama tilgangi."
Leikrit þroskast
ekki á hillunni
Graham Whybrow segir stefnuna
jafn einfalda í orði og hún sé flókin í
borði. „Við höfum þá stefnu að flytja
einungis ný leikrit. Allir höfundar
sem telja sig einhvers virði senda
okkur handrit. Okkur berast á milli
70-100 leikrit í hverri viku. Þau eru
öll lesin og öllum höfundum er svar-
að strax, hvort við höfum áhuga á
verkinu eða ekki, hvort okkur finnst
það gott eða lélegt og hvers vegna.
Ég hef þá stefnu að opna allan póst
sjálfur. Ég lít svo á að það sé þjón-
usta við höfundinn. I öðrum leikhús-
um fara handrit upp stigann og tína
tölunni á leiðinni. Þar koma ekki
nema örfá handrit fyrir augu leik-
hússtjórans og dramatúrgsins. Und-
irmenn og aðstoðarmenn hafa áður
vinsað úr það sem þeim líst ekki á.
Þeir eru því að taka ákvarðanir sem
listrænir stjórnendur ættu að taka.
Ég vil líka svara öllum persónulega.
Þetta eru ekki margorð bréf; ef mér
líst ekki á leikrit þá þarf ekki að hafa
mörg orð um það. Ef mér líst á leik-
rit en tel það ekki henta okkur þá út-
skýri ég það. Ef mér líst á leikrit og
vil ná sambandi við höfundinn þá
segi ég það. Þetta þarf ekki að þýða
að við ætlum að kaupa af honum
leikritið en það getur verið að eitt-
hvað í verkinu sé þess virði að leik-
húsinu væri hagur í því að efna til
samstarfs. Kjarni málsins er sá að
höfundum ber að svara strax, annars
fer í gang hjá þeim einhvers konar
ímyndunarveiki sem lýsir sér þannig
að þá fer að dreyma að verið að sé að
velta vöngum yfir verkinu, allir séu
að lesa það og því lengri tími sem líði
þar til heyrist frá leikhúsinu því
meiri líkur séu á að eitthvað verði
gert með leikritið. Þetta er alrangt.
Nánast undantekningarlaust veit ég
við fyrsta lestur hvort leikrit er bita-
stætt eða ekki. Það mun ekki batna
við geymslu. Það þroskast ekki í
hillu við stofuhita eins og vín eða ost-
ur.“
Áhorfendur á gægjum
Þegar Royal Court-leikhúsið tók
til starfa var eyðilegt um að litast í
breskri leikritun. Höfundar höfðu fá
tækifæri til að fá verk sín leikin þar
sem markaðsleikhúsin í West End
voru einu leikhúsin sem sýndu ný
leikrit. Sjónarmið þeirra um val á
leikritum var þröngt og leikritin
voru keimlík. Helstu höfundamir
voru Terence Rattigan og Noel
Coward, innihaldið var lýsing á lífi
efri millistéttar, gott líf við allsnægt-
ir; áhorfendur komu í leikhúsið og
létu sig dreyma um að öðlast svipuð
lífsgæði og lýst var á sviðinu. „Div-
ine leitaði til meginlandsins eftir fyr-
irmyndum að höfundaleikhúsinu.
Þýskalands og Frakklands. Berliner
Ensamble undir stjórn Bertolds
Brechts var helsta fyrirmyndin. Nú
hefur dæmið algjörlega snúist við og
leikhúsfólk frá Þýskalandi og
Frakklandi kemur til okkar eftir fyr-
irmynd.“
Whybrow segir athygli vert
hversu mikil gjörbreyting hafi orðið
á sambandi áhorfenda við höfundinn
á undanfömum áratugum. „í dag
eru áhorfendur í breskum leikhús-
um enn í svipaðri stétt og fyrir fimm-
tíu árum.
Meirihluti þeirra sem sækir leik-
hús í Bretlandi er úr millistétt en nú
er sambandið milli áhorfenda og
leikritanna orðið allt annað því nú er
áhorfandinn í hlutverki gægjarans,
þess sem gægist inn um glugga eða
skráargat og sér h'f annars konar
fólks, annars konar líf. Ofbeldi,
grimmd, örvæntingu." „Ungir höf-
undar tíunda áratugarins skrifa
mjög ólík leikrit þeim sem skrifuð
voru á 8. og 9. áratugnum. Ungir
höfundar 8. áratugarins í Bretlandi
voru róttækir og höfðu hugsjónir
sem studdust við vinstri sinnaða
hugmyndafræði. (Bond, Barker,
Brenton). Leikritin drógu dám af
þessu, þau voru predikandi, höfund-
arnir vildu segja fólki hvemig þjóð-
félagið ætti að vera. En þeir voru
ýmist að prédika yfir jábræðram
sínum eða náðu ekki til þeirra sem
áhuga höfðu á breytingum." í þessu
samhengi má rifja upp að leikrita-
skáldið Trevor Griffiths sneri sér frá
skrifum fyrir leikhús af þessari
ástæðu og hóf að semja fyrir sjón-
varp þar sem hann taldi að með því
næði hann betur til fjöldans. Þar
hafði hann vafalaust rétt fyrir sér þó
ekki hafi það skilað sér í róttækum
breytingum á breskri pólitík á 8.
áratugnum. Síður en svo.
„Breskir höfundar á þrítugsaldri í
dag hafa alist upp við allt annað póli-
tískt mynstur. Sjáðu t.d. höfund sem
er fæddur 1970-75. Hann er af kyn-
slóð sem upplifir enga pólitíska
breytingu í Bretlandi í 18 ár, frá
1979-97. Þetta hefur áhrif. Höfundar
á þrítugsaldri í dag hafa ekki hug-
sjón. Þeir trúa ekki á breytingar.
Þeir efast stöðugt. Þeir skrifa pers-
ónulegri leikrit, sársaukafyllri,
grimmari og svartsýnni. Húmor
þeirra er beiskari. En ég tel samt að
við séum að fá sterkari leikrit en fyr-
ir 15-20 áram. Leikritin sem við höf-
um verið að sjá undanfarin ár era til-
finningalega hlaðnari og í þeim er
meira efni fyrir leikara og leikstjóra.
Ég nefni höfunda eins og Martin
McDonagh (Fegurðardrottningin
frá Línakri), Sarah Kane (Blasted),
Jez Butterworth (Mojo), Mark Rav-
enhill (Shopping and fucking) og
Conor McPherson (The Weir). Jim
Cartwright (Stræti, Taktu lagið
Lóa), má einnig telja í þessum hópi
þó hann hafi komið fram nokkra fyrr
og sé nokkram árum eidri.“
Fjórir hópar höfunda
Whybrow segir að skipta megi
höfundum upp í fjóra hópa eftir aldri
og reynslu. „I fyrsta hópnum era
þeir sem era að skrifa sitt fyrsta
leikrit. Við fáum fjölda slíkra leikrita
í hverri viku. Flest þeirra era mjög
slæm en innan um era gullmolar.
Þrjú af þeim sem ég nefndi hér á
undan sendu okkur sín fyrstu leikrit
í pósti. I öðram hópnum era höfund-
ar sem við höfum flutt leikrit eftir og
viljum gjaman fá annað leikrit frá.
Við pöntum frá þeim leikrit og höf-
um jafnvel áhrif á hvernig leikrit það
á að vera. En við gætum líka séð
leikrit annars staðar og sett okkur í
samband við höfundinn og beðið
hann að skrifa fyrir okkur. Conor
McPherson er gott dæmi um þetta.
Við höfðum spurnir af ungum írsk-
um höfundi sem væri að semja frá-
bær eintöl og hefði framúrskarandi
tök á frásagnarlist. Við buðum hon-
um samning en vildum fá leikrit með
eintölum nokkurra persóna þar sem
sögur þeirra tengdust með einhverj-
um hætti og hefðu áhrif á samskipti
þeirra innbyrðis. Utkoman úr þessu
samstarfi var The Weir sem enn er
verið að sýna eftir tvö ár. Við
framsýndum svo annað leikrit í vet-
ur eftir McPherson sem er jafngott
ef ekki betra. Hann er frábær höf-
undur.
I þriðja hópnum era viðurkenndir
höfundar sem senda okkur leikrit sín
eða við biðjum að skrifa fyrir okkur.
Þar get ég nefnt nýlegt dæmi um
David Hare sem skrifaði einleik um
ástandið í Palestínu (Via Dolorosa)
að okkar beiðni. En það kemur líka
fyrir að við höfnum verkum eftir
mjög þekkta höfunda og get ég nefnt
leikrit Harolds Pinter Moonlighting
sem dæmi um það. í fjórða hópnum
era höfundar sem ekki hafa skrifað
fyrir leikhús en vakið athygli fyrir
annars konar skrif. Þetta er langfá-
mennasti hópurinn en hann er samt
til staðar. Við höfum samt ekki góða
reynslu af því að biðja skáldsagna-
höfunda eða ljóðskáld að skrifa
leikrit; það hefur ekki gefið góða
raun og sannar í mínum huga þau
sjálfsögðu sannindi að leikritaskrif
era sérstök listgrein og ekki öllum
rithöfundum gefin.“
Ekki hægt án stuðnings
Lykilatriði í allri umræðu um
stefnu Royal Court er sú staðreynd
að það nýtur opinbers stuðnings.
,Án hans væri þetta ekki hægt. Við
erum að sviðsetja um 20 ný verk á
ári, flest án mikilla tilfæringa og við
leggjum mjög lítið í umgjörð sýning-
anna. Styrkurinn sem við fáum á ári
er um ein milljón punda (110 milljón-
ir íslenskra króna).“
Til samanburðar má nefna að
Breska Þjóðleikhúsið fær 11 milljón-
ir á ári og Konunglega Shakespeare
leikhúsið fær 9 milljónir. Þessi þrjú
leikhús era þau sem þekktust era í
Bretlandi og halda í mörgum skiln-
ingi upp orðstír breskrar leiklistar.
„Opinber stuðningur er forsenda
þess að hægt sé að reka leikhús með
þeim hætti sem við geram. Annars
væram við algjörlega háð markaðn-
um og gætum ekki valið leikrit til
flutnings án tillits til hugsanlegrar
aðsóknar. Flest leikrit sem við svið-
setjum skila engum hagnaði en þó
kemur fyrir að sýningar slá í gegn.
Þá höfum við gripið til þess ráðs að
flytja þær í West End þar sem okkar
stefna leyfir ekki að sýningar gangi
lengur en í tiltekinn tíma. Oftast ein-
ungis fjórar til átta vikur. Við höfum
heldur engra hagsmuna að gæta
með sýningar á verkunum erlendis.
Sýningarréttur er alfarið höfundar-
ins.“
Orðstír breska ljónsins
Athyglin sem sýningar Royal
Court-leikhússins njóta um heim all-
an era umhugsunarefni þar sem
Whybrow segir sjónarmiðin sem
ráða ferðinni við val á leikritum alls
ekki taka mið af því. „Við hugsum
ekki stöðugt á þeim nótum að við
verðum að gæta að orðstír breska
heimsveldisins og að við séum að
flytja út breska menningu. Við eram
fyrst og síðast að reka leikhús með
mjög ákveðna stefnu gagnvart höf-
undum. Sjálfur hef ég stundum velt
því fyrir mér að sum leikritanna sem
við höfum valið og hafa síðan farið út
um alian heim séu tæplega jafn góð
og öll athyglin vitnar um. En það er í
sjálfu sér ekki okkar höfuðverkur."
Hann kinkar kolli þegar sú hug-
mynd er lögð fyrir hann að höfundar
sem skrifi á ensku hafi gríðarlegt
forskot á höfunda sem semja á öðr-
um tungumálum. „Það er alveg rétt.
Það er ekkert sem segir að ensku-
mælandi höfundar séu að skrifa
betri eða merkilegri leikrit en höf-
undar í Póllandi, Svíþjóð eða á Is-
landi. En athyglin beinist að bresk-
um og bandarískum höfundum
vegna þess hversu sterk ítök enskan
á í heiminum. Það er þó ekki eina
skýringin. Hvað okkur varðar þá vil
ég halda því fram að stefna Royal
Court og einstök tengsl leikhússins
við höfunda og trú þeirra á getu leik-
hússins til að sviðsetja verk þeirra,
dragi að okkur bestu höfundana.
Stefnan er hvetjandi í sjálfu sér og
fæðir af sér góð leikrit.“
------------
• •
Einar Orn í
Bókmennta-
hraðlestinni
2000
INNAN skamms
hefst ferðalag
rúmlega 100 rit-
höfunda um
Evrópu með Bók-
menntahraðlest-
inni svokölluðu
sem kennd hefur
verið við árið
2000. Einn ís-
lenskur höfundur
verður með i för
og er það Einar Örn Gunnarsson.
Farið verður um ellefu lönd á sex
vikum, með viðkomu í tuttugu borg-
um, frá Portúgal í vestri til Rúss-
lands í austri, og á leiðinni kynna rit-
höfundamir verk sín, taka þátt í
bókmenntaumræðum og upplestram
og kynnast starfsfélögum frá öðram
Evrópulöndum.
Þeir höfundar sem taka þátt í
verkefninu eru flestir ungir að áram
og koma frá fjöratíu Evrópulöndum.
Einar Örn er nú á föram til Lissabon
þar sem lestarferðin hefst 4. júní nk.
-------------------------
Síðustu
sýningar
Vér morðingjar
SÍÐUSTU sýningar á Vér morð-
ingjum eftir Guðmund Kamban, sem
sýnt er á Smíðaverkstæði Þjóðleik-
hússins, verða annað kvöld, föstu-
dagskvöld, og laugardaginn 20. maí.
Vér morðingjar fjallar á áhrifa-
mikinn hátt um hjónabandið, ást og
afbrýði, sekt og sakleysi.
Leikendur era Halldóra Björns-
dóttir, Valdimar Örn Flygenring,
Kristbjörg Kjeld, Linda Asgeirs-
dóttir, Magnús Ragnarsson og Þór
H. Tulinius.
Þórhallur Sigurðsson leikstýrir.
-----M-t-------
Sýning
framlengd
MYNDLISTARSÝNIN G sautján
barna í Nönnukoti í Hafnarfirði hef-
ur verið framlengd til 4. júní. Mynd-
listarmennirnir era allir mjög ungir
að áram og era í Litla myndlistar-
skólanum. Verkin era öll unnin eftir
sömu uppstillingunni: kaffikönnu,
kleinum, kaffikvörn og öðram
nytjahlutum úr Nönnukoti.
Sýningin er opin frá kl. 14 til 19
alla daga nema mánudaga.