Morgunblaðið - 07.06.2000, Qupperneq 38

38 MIÐVIKUDAGUR 7. JÚNÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 7. JÚNÍ 2000 39
IHtfgmtöiifetfr
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DEILT UM ELD-
FLAUGAVARNIR
AFORM Bandaríkjastjórnar um uppsetningu eldflauga-
varnakerfis hafa sætt harðri gagnrýni í Evrópu. Rök
Bandaríkjamanna fyrir nauðsyn slíks kerfis eru margvís-
leg. Þeir leggja áherslu á að kerfinu yrði ekki beint gegn
Rússum heldur sé markmið þess að koma í veg fyrir að ríki
á borð við Norður-Kóreu eða Iran geti varpað kjarnorku-
sprengjum á skotmörk í Bandaríkjunum. Þá benda þeir á
að samkvæmt ABM-samkomulaginu sé leyfilegt að setja
upp takmarkað eldflaugavarnakerfi. Það hafi Rússar gert
en ekki Bandaríkjamenn.
A Vesturlöndum hafa menn haft vaxandi áhyggjur af því
að ríki, sem ekki vilja lúta hefðbundnum reglum í sam-
skiptum ríkja, hafa í auknum mæli verið að koma sér upp
tækni er gerir þeim kleift að skjóta kjarnaflaugum á milli
heimsálfa. Enginn dregur heldur í efa að í þessum ríkjum
gætu komist til valda öf! er svífast einskis.
Þar sem eldflaugavarnakerfi er í eðli sínu almennt en
ekki sértækt óttast margir að taki Bandaríkjastjórn
ákvörðun um að þróa og setja upp slíkt kerfi muni það
hrinda af stað nýju vopnakapphlaupi. Vafalítið myndu rík-
isstjórnir Rússlands og Kína reyna að svara fyrir sig með
þróun áþekks kerfis eða þá fjölgun kjarnorkueldflauga í
vopnabúrum sínum. Það gæti aftur á móti ýtt undir að Pak-
istanar og Indverjar gerðu slíkt hið sama. Bandaríkjamenn
hafa reynt að gera lítið úr áhyggjum Kínverja og sagt að
hægt verði að draga úr þeim með því að bæta tengsl á öðr-
um sviðum, t.d. pólitísk og efnahagsleg tengsl.
Það eru hins vegar ekki síður nánustu bandamenn
Bandaríkjamanna í Atlantshafsbandalaginu sem hafa Iátið
í ljós efasemdir. Þannig varaði Gerhard Sehröder, kanslari
Þýskalands, við því í ræðu er hann hélt í Aachen sl. föstu-
dag í tilefni af því að Bill Clinton Bandaríkjaforseti var
sæmdur Karlamagnúsarverðlaununum, að eldflaugavarna-
kerfi gæti orðið til að raska hernaðarjafnvægi í heiminum.
Þrátt fyrir að Bandaríkjamenn hefðu rétt til að taka
ákvarðanir er vörðuðu þeirra eigin öryggi ættu þeir að hafa
samráð við bandamenn sína í Evrópu um varnarkerfið þar
sem áhrifa þess myndi gæta langt út fyrir Bandaríkin.
Aratugum saman vofði hættan á umfangsmiklu kjarn-
orkustríði yfir heiminum. Líklega hefur hættan ekki verið
minni nú frá því að kalda stríðinu lauk, þótt vissulega sé
ástæða til að hafa verulegar áhyggjur af þróun mála í sam-
skiptum Indlands og Pakistans. Það má því spyrja hvort
það sé réttlætanlegt að taka þá áhættu að nýtt vopnakapp-
hlaup brjótist út. Það gæti jafnframt haft stórskaðleg áhrif
á samskipti Evrópu og Bandaríkjanna, ef upp yrði sett
varnarkerfi þvert á vilja evrópsku NATO-ríkjanna. Sú
hætta sem Bandaríkjamenn benda á er svo sannarlega til
staðar. Hins vegar er ljóst, að hvorki Rússar né sum
Evrópuríkin a.m.k. telja hana réttlæta svo umfangsmikið
varnarkerfi, sem Bandaríkjamenn hafa í huga. Það er vís-
bending um, að þessar þjóðir telji að annað búi að baki.
Bandaríkjamönnum hefur ekki tekizt á fullnægjandi hátt
að hreinsa sig af þeim grunsemdum.
BJARTSÝNIA
BJÖRTUM NÓTTUM
* , ,,
OPERUSTUDIO Austurlands ætlar að taka til sýninga
Rakarann í Sevilla eftir Rossini eftir nokkra daga og
verður frumsýningin á Eiðum. Þetta er mikið og jákvætt fram-
tak og er hluti af tónlistarhátíð Austurlands, sem rekin er und-
ir heitinu „Bjartar nætur í júní“.
Þetta framtak þeirra Austfírðinga er ákaflega þakkarvert.
Það breytir ásýnd Austurlands og gefur fólki tækifæri til þess
að njóta góðra tónbókmennta. Slík framtakssemi gefur líka líf-
inu gildi og hvetur fólk til þess að sækja slíka menningar-
viðburði, lífíð verður skemmtilegra og bjartara.
Mönnum hefur orðið tíðrætt um vandamál landsbyggðar-
innar og tilraunir stjórnvalda til þess að hvetja fólk til búsetu á
landsbyggðinni. Framtak á borð við þetta menningarátak
Austfirðinga á meiri þátt í að breyta ímynd þessa landshluta
og veita fólki þar viðspyrnu til nýrrar framfarasóknar en
ræðuhöld stjórnmálamanna. Jafnframt ætti þetta frumkvæði
Austfirðinga að verða öðrum tO eftirbreytni.
Menningarstarfsemi er að eflast utan Reykjavíkursvæðis-
ins. Það sýnir menningarlífið á ALureyri, sem er orðið mjög
fjölskrúðugt, en það á líka við um ísafjörð.
Rarik býr sig undir breytingar á skipulagi raforkumála
Stefna að því að virkja í
Villinganesi og í Grændal
Rafmagnsveitur ríkisins standa frammi fyrir
breytingum með nýjum orkulögum og segir
Kristján Jónsson rafmagnsveitustjóri að
nauðsynlegt sé að fjármagna kostnað við
dreifíngu rafmagns í strjálbýli með öðrum
hætti en gert er í dag. Hann leggur einnig
áherslu á að fyrirtækinu verði gert kleift að
auka eigin orkuöflun m.a. með virkjunum við
Villinganes og í Grændal.
Morgunblaðið/Ásdís
Kristján Jðnsson rafmagnsveitustjdri.
Afkoma einstakra þátta í rekstri RARIK
árið 1999 ■
Dreifikerfi í þéttbýli
+172 millj.kr.
Framieiðsla 1 Flutningur ! Dreifikerfi í strjábýli +66 millj. kr. lj^-111 millj. kr. -256 millj. kr. L Sala pD millj. kr.
T . ! Hitaveitur Tap a reglulegri starfsemi +23 millj. kr. 106 milij. kr. I L
Börn bíða eftir foreldrum sínum í síðustu þingkosningum í Slóvakíu.
Reuters
Markaðskerfí þar sem
fyrirgreiðslan ræður
ríkjum - leiðin út
ANÝAFSTÖÐNUM árs-
fundi RARIK kom fram að
um 106 milljón króna tap
var á reglulegri starfsemi
fyrirtækisins, en sé tekið tillit til
óreglulegra þátta skilaði fyrirtækið 74
milljóna króna hagnaði. Eins og önnur
orkufyrirtæki stendur Rarik frammi
fyrir miklum breytingum sem eru að
verða á orkumarkaðinum, en stjórn-
völd áforma að innleiða samkeppni í
áföngum. Stjómendur Rarik hafa að
undanförnu búið sig undir þessar
breytingar, en ákvarðanimar þar um
eru í höndum stjómvalda.
í samtali við Morgunblaðið var
Kristján Jónsson rafmagnsveitustjóri
fyrst spurður um hvers vegna stöðnun
hefði ríkt í raforkusölu Rarik á síðasta
ári.
„Það hefur verið fólksfækkun á
okkar orkusölusvæði, sem er lands-
byggðin, og þess vegna hefur raforku-
salan staðið í stað. Að vísu hefur orðið
dálítil aukning í iðnaðarnotkun sem
vegur nokkurn veginn upp samdrátt
vegna fólksfækkunar. Þegar til fram-
tíðar er litið teljum við að búast megi
við einhverjum samdrætti í orkusölu á
landsbyggðinni. Fyrir okkur sem
landsbyggðarfyrirtæki er það alvar-
legt mál. Markaðurinn er að minnka
en við þurfum eftir sem áður að halda
uppi sömu þjónustu. Jafnframt er
gerð sú krafa til okkar að verð á því
rafmagni sem við seljum sé svipað og
á höfuðborgarsvæðinu. Það er því
augljóst að verkefni Rarik verður sí-
fellt erfiðara ef þessi þróun heldur
áfram.
Við höfum á undanförnum áram
reynt að styrkja rekstrargrundvöll
þessa landsbyggðarfyrirtækis m.a.
með því að kaupa rafveitur sveitarfé-
laga. Það styrkir grunninn á móti
þeim erfiðleikum sem felast í dreif-
ingu í strjálbýli. Hagkvæmt væri því
að sameina Rarik og þær veitur sem
eru á okkar orkusölusvæði með þetta í
huga.“
Óarðbærar rekstrareiningar
kosta 500 milljónir á ári
Hvernig hefur afkoman á RARIK
verið síðustu árin?
„Rarik hefur í raun alla tíð verið
rekið með tapi. Á því er mjög einföld
skýring. Við höfum það verkefni að
dreifa rafmagni um hinar strjálu
byggðir landsins, um sveitir, kauptún
og kaupstaði um allt land. Til að sinna
þessu rekum við mjög viðamikið
dreifikerfi. Sem dæmi get ég nefnt að
einungis dreifilínur í sveitum eru um
6.700 kílómetrar, en á höfuðborgar-
svæðinu eru sambærilegar línur 700
kílómetrar. Þetta dæmi gengur því
ekki upp fjárhagslega ef á að halda
uppi sama verði og sömu þjónustu
hvarvetna á veitusvæði Rarik.
í ljósi þeirra breytinga sem eru
framundan á skipulagi raforkumála er
ljóst að fyrirtæki eins og Rarik getur
ekki farið inn á samkeppnismarkað
við núverandi forsendur. Það verður
að finna lausn á fjármögnun þessara
óarðbæru rekstrareininga sem eru í
raun þáttur í byggða-
stefnu stjórnvalda. Að
sjálfsögðu væri hægt að
leysa þetta með því ein-
faldlega að hækka gjald-
skrá á viðkomandi svæð-
um til að tryggja fyrirtækinu nægar
tekjur, en það er sjálfsagt pólitískt
mjög erfitt.
Það er núna starfandi nefnd á veg-
um iðnaðarráðuneytis, fjármálaráðu-
neytis og okkar sem hefur það verk-
efni að finna lausn á þessu máli. Það er
ljóst að það verður að leysa það í
tengslum við nýtt frumvarp til raf-
orkulaga sem iðnaðarráðherra hyggst
leggja fram. í þeirri lagasetningu
verður væntanlega sú stefna mörkuð
að jöfn staða verði milli okkar og ann-
arra orkufyrirtækja í landinu."
Hversu mikill er þessi kostnaður
sem Rarik ber vegna flutnings og
dreifingar í sveitum?
„Við höfum á undanförnum árum
fengið nokkra aðila til að meta þetta
fyrir okkur. Viðskiptafræðistofnun
Háskóla íslands mat þetta fyrir okkur
1996. Þeirra niðurstaða var að miðað
við mismunandi forsendur væru þetta
400-700 milljónir á ári umfram tekjur.
Við fengum Kaupþing einnig til að
meta þetta og komst fyrirtækið að
svipaðri niðurstöðu. Okkar eigin út-
reikningar benda til þess sama. Við
erum því að tala um 500 milljónir á ári
sem þurfa að koma til til að
tryggja sambærilegt verð
á rafmagni á landsbyggð-
inni og á höfuðborgar-
svæðinu. Þetta er fyrir ut-
an beina niðurgreiðslu á
rafhitun, en til hennar er varið 760
milljónum á fjárlögum þessa árs.“
Það hafa verið uppi hugmyndir um
að fjármagna þennan kostnað með
öðrum hætti en gert er í dag.
„ Jú, það er rétt. Viðskiptavinir Rar-
ik hafa staðið undir þessum kostnaði á
undanförnum árum, auk þess sem
hann hefur verið fjármagnaður með
hallarekstri. Rarik hefur því þurft að
ganga á eignir sínar. Sú aðferð hefur
verið notuð að láta íbúa í þéttbýli á
okkar orkuveitusvæði bera að hluta til
þann kostnað sem hlýst af dreifingu í
strjálbýli. Orkubú Vestfjarða er í
sömu stöðu hvað þetta varðar. Við
teljum þetta ekki réttlátt, að við-
skiptavinir okkar sem eru innan við
17% þjóðarinnar, beri einir kostnað
við þessa jöfnun. Við teljum eðlilegt að
þetta sé fjármagnað úr sameiginleg-
um sjóðum landsmanna. Þar eru tvær
aðferðir til; annars vegar að greiða
þetta af skattfé og hins vegar að
greiða þetta með álagi á orkuvinnslu.
Það er leið sem Skotar hafa farið, en
þeir búa við svipuð vandamál í Norð-
ur-Skotlandi. Þeir taka fjármagn frá
orkuvinnslunni og nota það til að
greiða niður kostnað við flutning og
dreifingu. Norðmenn hafa aftur á
móti farið þá leið að reikna út halla af
óarðbærum rekstrareiningum. Síðan
er það eftir nákvæma skoðun greitt af
skattfé. Þetta er leið sem menn hafa
frekar hallast að hér á landi.
Það er ákaflega brýnt að finna
lausn á þessu vegna þess að stjórnvöld
stefna að því að ný raforkulög taki
gildi í ársbyrjun 2002.“
Vilja halda flutnings-
kerfinu innan Rarik
Samkvæmt drögum að frumvarpi
til raforkulaga er gert ráð fyrir að
orkuframleiðslan verði skilin frá
flutningi orkunnar. Hvaða þýðingu
hefur þetta fyrir Rarik sem er fyrir-
tæki sem starfar í framleiðslu, flutn-
ingi, dreifingu og sölu á raforku?
„Það liggur kannski ekki alveg ljóst
fyrir, en meginatriðið í þessu nýja
skipulagi er að komið verði á sam-
keppni í raforkuframleiðslu og raf-
orkusölu. Hins vegar eru flutningur
og dreifing dæmigerðir einkaleyfis-
þættir sem tengiliður milli kaupanda
og seljanda. Meginflutningskerfið er á
vegum Landsvirkjunar og samkvæmt
tillögum Landsnetsnefndar verður
það meginstofninn að sérstöku
Landsnetsfyrirtæki ásamt tengilínum
við Nesjavelli og Suðurnesin. Rarik er
með viðamikið flutningskerfi auk
dreifikerfisins og við höfum lagt á það
áherslu að við getum rekið flutning og
dreifingu sem eina heild og það þurfi
ekki að koma til aðskilnaðar. Vandinn
er hvernig á að fara með raforkuflutn-
ing til rafveitna sveitarfélaga sem eru
innan okkar svæðis. í skýrslu Lands-
netsnefndar er bent á leiðir til að kom-
ast hjá því að skilja flutninginn frá
Rarik. Við teljum það vera styrk Rar-
ik sem orkufyrirtækis landsbyggðar-
innar að vera með flutning og dreif-
ingu saman. Það myndi styrkja okkur
í samkeppni við önnur orkufyrirtæki."
Því hefur verið varpað fram að til
greina kæmi að breyta Rarik í hluta-
félag. Er það mikilvæg breyting að
þínu mati?
„Það er einn þáttur í málinu að
breyta fyrirtækinu í hlutafélag. Það
sem við þurfum að gera áður, m.a.
vegna aðildar okkar að EES, er að
mæta kröfum um fjárhagslegan að-
skilnað framleiðslu, flutnings, dreif-
ingar og sölu. Það er gerð krafa um
gegnsæjan afkomureikning fyrir alla
þætti starfseminnar. Þetta er sérstak-
lega mikilvægt þegar kemur að því að
niðurgreiða einstaka þætti starfsem-
innar. Þá þarf að liggja mjög skýrt
fyrir hver er afkoma hverrar gi-einar.
Við þurfum að greina gjaldskrá fyrir-
tækisins mjög nákvæmlega þannig að
við getum skipt henni á þessa þætti.
Viðskiptavinurinn þarf að geta séð í
sínum reikningi hvað kostar að fram-
leiða og dreifa rafmagninu. Auk þess
að koma á fót þessum fjórum aðal-
einingum þurfum við líka að stofna
þjónustu- og stoðdeildir sem selja
þjónustu á markaðsvirði til þessara
aðaldeilda. Þjónustudeildii-nar gætu
þess vegna selt öðrum orkufyrirtækj-
um þjónustu sína.
Við höfum lengi lagt til að Rarik
verði breytt í hlutafélag. Það eru
margir kostir við þáð auk þess sem
það er besta félagaformið. Það er auk
þess gert ráð fyrir því í frumvarpi til
nýrra raforkulaga að orkufyrirtækj-
um verði breytt í hlutafélög. Við stefn-
um í samkeppnisumhverfi og við þurf-
um því að efla sölu- og markaðsstarf
okkar.
Þessi vinna er farin af stað innan
Rarik og við stefnum að því að vera
komnir með tillögu að breyttu skipu-
lagi, sem taki mið af þessum stað-
reyndum, snemma á næsta ári.“
Tvær virkjanir í undirbúningi
Stjórnendur Rarik hafa lagt
áherslu á að fyrirtækið fari út í meiri
orkuöflun á eigin vegum.
„Já, við höfum stofnað
tvö hlutafélög. Annars
vegar Héraðsvötn ehf.
með heimamönnum í
Skagafírði sem eiga Norð-
lenska orku ehf. og hins vegar Sunn-
lenska orku ehf. með Eignarhaldsfé-
lagi Hveragerðis og Ölfuss. Virkjun
Héraðsvatna við Villinganes í Skaga-
firði er mjög hagkvæm miðlungsstór
vatnsaflsvirkjun, en hún myndi fram-
leiða 30-40 MW. Við höfum endurnýj-
að verkhönnun á þeirri virkjun og nú
er unnið að umhverfismati fyrir virkj-
unina. Sunnlensk orka stefnir að
virkjun í Grændal sem er í sunnan-
verðum Henglinum. Þar er að mati
jarðvísindamanna um mjög gjöfult há-
hitasvæði að ræða sem gæti skilað
okkur 90 MW virkjun auk heits vatns
og gufu til iðnaðarnota. Við áformum
að virkja þar í 30 MW einingum. Unn-
ið er að umhverfismati vegna rann-
sóknarborunar. Þarna gæti orðið til
mjög hagkvæm virkjun. Hún yrði
reist á þekktu svæði, því það var bor-
að þarna fyrir rúmum 40 árum. Við er-
um auk þess í samráði við sveitarfé-
lögin að leita að iðnaðartækifærum til
að nýta gufuna. Grændalur er fallegur
dalur og viðkvæmur og við viljum
gæta umhverfissjónarmiða við nýt-
ingu orkunnar. Við teljum möguleika
á að koma þarna upp aðstöðu sem
gæti orðið aðdráttarafl fyrir ferða-
mepn.
Ástæðan fyrir því að við viljum
auka eigin orkuöflun er sú að 85% af
allri orku sem við seljum kemur frá
Landsvirkjun. Við höfum lengi talið
að þessi orka sé seld of háu verði.
Landsvirkjun hefur raunar viður-
kennt að verð þeirra sé um 50% hærra
en langtímajaðarkostnaður, sem er sá
kostnaður sem fyrirtækið þarf að fá til
að standa undir fjárfestingum.
Landsvirkjun hefur jafnframt lýst því
yfir að fyrirtækið stefni að því að
lækka gjaldskrá sína um 30% á næstu
tíu árum. Við teljum engu að síður að
það sé hagkvæmt að auka eigin raf-
orkuframleiðslu. í dag framleiðum við
aðeins um 20 MW, en heildarálags-
toppur okkar er 200 MW.“
Styðja stjórnvöld áform ykkar um
að fara út í þessar tvær virkjanir?
„Já, Landsvirkjun hafði áður virkj-
anaheimild við Villinganes, en heim-
ildin var færð yfir til Rarik með lögum
sem samþykkt voru á síðasta ári. Iðn-
aðarráðuneytið hefur veitt okkur
rannsóknarleyfi vegna virkjunar í
Grændal.“
Sölusvæði verða úr sögunni
Þú talar um að Rarik þurfi að efla
markaðs- og sölumál sín. Ertu þá að
tala um að Rarik leiti eftir viðskiptum
utan ykkar sölusvæðis?
„Eftir að samkeppni kemst á verða
sérstök sölusvæði úr sögunni. Þess
vegna gæti Orkuveita Reykjavíkur
selt fyrirtæki á okkar orkuveitusvæði
rafmagn og við gætum selt rafmagn
til fyrirtækja í Reykjavík. Öll orkufyr-
irtækin hafa hingað til haft einkaleyf-
isstöðu og hafa enga reynslu haft af
því að selja í samkeppni. Víða erlendis
er þróunin komin það langt að ýmiss
konar önnur fyrirtæki hafa hafið sölu
á rafmagni eins og verslanakeðjur og
byggingafyrirtæki. Sums staðar er
svo komið að orkufyrirtækin eru að
mestu hætt að selja rafmagn heldur
láta aðra, sem hafa meiri þekkingu í
sölumálum, um að selja þessa vöru.
Þau eru þá einungis í orkuöflun, flutn-
ingi og dreifingu. Rafmagn er í sjálfu
sér eins og hver önnur vara. Ég get
nefnt sem dæmi að í verslunarkeðj-
unni Sainsbury í Bretlandi geta við-
skiptavinir keypt kort sem veitir þeim
aðgang að rafmagni fyrir 5.000 kr. eða
10.000 kr. og í einni vikunni er versl-
unin með afslátt á þessu korti og á
rúsínum í næstu viku. Þetta er nokkuð
framandi fyrir okkur en gefur kannski
vissa innsýn í hvers konar
umhverfi við gætum verið
að sigla inn í.“
Telur þú að viðskipta-
vinir Rarik þurfi að óttast
það umhverfi sem er fram-
undan?
„Nei, það held ég alls ekki. Það er
reynsla á öðrum sviðum viðskipta að
samkeppni leiðir til lækkunar verðs
og betri þjónustu. Það hefur einnig
verið reynslan erlendis. Það er hins
vegar nauðsynlegt að finna leiðir til að
mæta kostnaði við óarðbæra þætti í
rekstri Rarik þannig að sá kostnaður
lendi ekki á notendum Rarik eða leiði
til stöðugs hallareksturs. Þegar menn
fara að keppa á markaði verða allir að
vera jafnir. Það gengur ekki að eitt
fyrirtækið sé með 500 kílóa poka á
bakinu.“
eftir Ivan Miklos
©The Project Syndicate
Á ÞEIM tíu árum sem liðin eru frá hin-
um miklu umbreytingum sem urðu eft-
ir hrun kommúnismans hafa pólitískar
umbætur einskorðast fullmildð við að
halda frjálsar kosningar. Menn hafa
talið efnahagslegar umbætur felast
eingöngu (eða einkum) í því að ná fram
efnahagslegum stöðugleika á alheims-
vísu eins og Washington-samkomulag-
ið svokallaða gerir ráð fyrir.
Það er sama samkomulagið og nú er
mótmælt á götum Washington. Það er
ekki að furða að svo yfirborðskennd
stefnumótun leiði oft af sér skilyrt lýð-
ræði sem og efnahagslíf sem gegnsýrt
er af fyrirgreiðslupólitík.
I heimalandi mínu, Slóvakíu, og
einnig um alla Mið- og Austur-Evrópu
hafa umskiptin reynst vera flóknari,
snúnari og tekið lengri tíma en áætlað
var í upphafi þeirra. Helsta vandamálið
liggur í þeirri staðreynd að arfleifðin
frá kommúnismanum er mun þyngri
byrði en meirihluti fólks og þar með
taldir sérfræðingar gerðu ráð fyrir.
Fólk hefur erft ákveðinn hugsunarhátt
þótt það hafni í orði gamla markað-
skerfinu. Nýlega fór fram ráðstefna í
Moskvu þar sem aðalframkvæmda-
stjóri Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, Stan-
ley Fisher, tók til máls. Hann lagði
áherslu á mikilvægi Washington-sam-
komulagsins og hvað til þyrfti til að
umbætur tækjust farsællega. Að hans
mati er það stöðugleiki á alheimsvísu
sem byggist á frelsi á mörkuðum og í
verðlagningu. Einnig skipti máli frelsi í
gjaldeyrisviðskiptum, styrk fjármála-
stjóm, peningahagstjóm og hraðari
einkavæðing. Að sjálfsögðu er sam-
komulagið mikilvægt en það nægir
ekki til að umbætumar gangi vel fyrir
sig. Jafn mikilvægt er að koma á fót
skilvirkum stofnunum.
Ástæðan er sú að skilyrt lýðræði og
fyrirgreiðsla í efnahagslífinu blómstra
af því að stofnanir vantar eða þær era
spilltar. Þetta tvennt fýlgist að enda
sprottið af sama eitraða meiðinum.
Með aukinni skilyrðingu lýðræðisins
eykst spillingin, siðferði er í meiri
hættu, tækifærissinnar nýta sér að-
stæðurnar og möguleika á rentusókn.
Og eftir því sem spilling eykst í efna-
hagslífinu er ekki líklegt að lýðræðið
nái að vaxa og dafna.
Þegar ég tala um skilyrt lýðræði á ég
við kerfi þar sem ríkisstjómir, sem
valdar em í frjálsum kosningum (ekki
alltaf heiðarlega), sýna ekki stjórnar-
skrárbundnum grannreglum og gild-
um virðingu. Hér á ég við lög og rétt,
aðgreiningu valds, óháða dómstóla og
virðingu og vemdun mannréttinda og
frelsis.
Fyrirgreiðslu í efnahagslífinu tel ég
eiga sér stað þegar markaðskerfi sem
byggir á einhverjum viðskiptasam-
böndum og einhveni einkaeign hunsar
mikilvæga hluti eins og möguleikann á
því að réttarkerfið fylgi málum eftir,
ftjálsa og sanngjama samkeppni, jafn-
ræði gagnvart tækifærum, vemdun
eignaixéttar, gagnsæi og opinbert eft-
irlit. Með íyrirgreiðslu í efnahagslífinu
fá íyi'irbæri eins og leynileg sambönd
að leika lausum hala, þar sem pólitískt
vald tekur höndum saman við efna-
hagslegt vald um spillingu, vinagreiða
og fjárdrátt. Eftir því sem þetta sam-
einaða vald nær meiri fótfestu hverfur
allt sem heitir sanngirni í stjómmálum.
Er einhver leið út úr þessum víta-
hiing sem er ekki bara hugsanleg ógn-
un heldur því miður raunvemleiki
margra ríkja? Fyrsta skrefið er að
í heimalandi mínu,
Slóvakíu, og einnig um
alla Mið- og Austur-
Evrópu hafa umskiptin
reynst vera flóknari,
snúnari og tekið lengri
tíma en áætlað var í
upphafi þeirra.
finna rætur vandans sem að mínu mati
hggja í sameiginlegum gildum borgar-
anna sem og hegðunarmynstri þeirra, í
svokölluðum óskrifuðum normum sam-
félagsins.
Þetta óformlega aðhald er að því
leyti ólíkt formlegum reglum að ekkert
opinbert vald þarf til að framfylgja því.
Ástæðan er sú að í öllum lýðræðisríkj-
um (líka skilyrtum) gera stjórnmála-
menn eingöngu það sem fólklð leyfir
þeim að gera.
En því miður getur meirihluti fólks í
lýðræðisríkjum fyrrum kommúnista-
ríkjanna ekki beitt þessum óformlegu
gildum og aðferðum svo máli skipti. í
þroskuðum samfélögum hafa slík gildi
verið fóstruð áratugum saman með því
að framfylgja stjómarskrárbundnu
umburðarlyndi.
Rithöfundurinn Fareed Zakaria
benti á að þessi gildi hafi einnig verið til
staðar í ríkjum sem kalla má frjálslynd
einræðisríki eins og í Austurríska-ung-
verska keisaradæminu.
Að þessu leyti er arfur sögunnar í
Mið-Evrópu sérstaklega flókinn. Á
tuttugustu öldinni hefur fólk, sem nú
býr á landsvæðinu sem heitir nú
Slóvakía, búið í sjö ríkjum og þurft að
lúta fimm tegundum pótitískrar stjórn-
ar. Það hófst með frjálsiyndu einræði
Austurríska-ungverksa keisaradæmis-
ins (1901-1918), síðan tók við frjálslynt
lýðræði tékkneska lýðveldisins á milli-
stríðsárunum (1918-1939), fór yfir í
fasískt ríki Slóvaka í seinna stríðinu
(1939-1945), aftur yfir í frjálslynt lýð*
ræði Tékkóslóvakíu (1945-1948), það-
an til sósíalíska lýðveldisins Tékkó-
slóvakíu (1948-1989) og þaðan yfir í
Alþýðulýðveldið Tékkóslóvakíu (1989-
1992). Með flauels-aðskilnaðinum var
ríkinu skipt í Slóvakíu og Tékkneska
lýðveldið.
Síðan þá hafa ríkt tímar frjálslynds
lýðræðis en einnig skilyrts lýðræðis
þegar Vladimir Meciar var við völd, á
ámnum 1994-1998.
Mynstur frá þessari sveiflukenndu
fortíð hafa óhjákvæmilega áhrif á nú-
tíðina. Slóvaski félagsfræðingurinn
Vladimir Krivo skoðaði kosninga-
mynstur fólks í einstökum hémðum
Slóvakíu á áranum 1918-1939 og einnig
1990-1998. Skoðun hans leiddi í ljós að t
sveitarfélög og hérað sem hölluðust að
frjálslyndum flokkum á millistríðsár-
unum aðhylltust ennþá slíkar skoðanir
þegar frelsi gekk í garð 1989-1998. í
öðrum sveitarfélögum og hémðum hélt
meirihlutinn áfram að styðja alræðis-
flokka og hafnaði hefðbundnum skoð-
unum um frelsi og skipti þá ekki máli
hvort frjálslyndir eða andstæðingar
þeirra færa með völdin.
Er mögulegt að bijóta sér leið út úr
vítahring þessa skilyrta lýðræðis og
íyrirgreiðslukerfi í efnahagslífinu? I
Slóvakíu eru til jákvæð dæmi um slíkar
tilraunir. í kosningunum 1998 tapaði
Vladimirs Meciar og stjóm hans og
sýndi það svo ekki verður um villst að
útleið er til. Fimm meginþættir lágu til
grundvallar þessum breytingum:
• kynslóðaskipti
• bættmenntun
• framboð á upplýsingum
• sameinuð stjórnarandstaða sem
virti hefðbundin gildi sem snúa að frelsi
• vaxandi áhrif samfélagsins Marg-
ir þessara þátta mögnuðust vegna
beinnar andstöðu við óstjóm Meciars.
Þessir þættir em sérlega mikilvægir
svo að lönd eins og Rússland, Ukraína,
Hvíta-Rússland og Balkan-löndin geti
orðið að sönnum og fijálslyndum lýð-
ræðisríkjum þar sem markaðskerfi að
hætti nútímans væri til staðar. ,
Sömu grundvallarþættir eru einnig
nauðsynlegir ef umbætur í ríkjum Mið-
Evrópu eiga að ná fram að ganga. Hin
þróaðri lönd sem og alþjóðastofnanir
ættu að beina athygli sinni að þeim og
reyna að styrkja þá.
Höfundur er fidrmálaráðherra
Slóvakíu.
Dálítil aukning
í iðnaðar-
notkun
Afkoman þarf
að liggja mjög
skýrt fyrir