Morgunblaðið - 25.10.2000, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 25. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Á öræfa-
slóðum
Ein mynda Guðmundar Páls Ólafssonar í bókinni.
BÆKUR
IVátttirufræðirit
HÁLENDIÐ í
NÁTTÚRU ISLANDS
eftir Guðmund Pál Ólafsson. 437
bls. Utgefandi er Mál og menning.
Reykjavík 2000.
GETUR það verið, að við íslend-
ingar höfum svolitlar ranghugmynd-
ir um miðhálendi landsins? Þar er
vistin kannski ekki jafnhörð og ætla
mætti, náttúran ekki eins rík og við
höldum og þar hefur náttúrunni ver-
ið spillt einna mest á landi hér. Ef vel
er að gætt, er hálendið ef til vill ekki
slík reginöræfi, sem menn vilja vera
láta. Af útbreiðslu margra tegunda
að dæma, er ljóst, að þar er ekki slík-
ur fimbulkuldi, að fáar lífverur nái að
þrífast þar; og dæmigerðar háfjalla-
tegundir eru tiltölulega sjaldséðar
og hafa litla útbreiðslu. Það er held-
ur nöturleg tilhugsun, að meginhluti
af víðáttumiklum heiðalöndum og
hálendisgróðri skuli genginn okkur
úr greipum vegna aldalangrar
áníðslu. Vissulega geta menn á hinn
bóginn verið sammála um það, að
óviðjafnanlegt víðemi, jarðmyndan-
ir, ár og lækir, litbrigði lofts og láðs
og blæfagrar plöntur og gróður-
breiður á stöku stað setja svo sterk-
an svip víða á hálendi landsins, að
það lætur engan mann ósnortinn,
sem gefur sér tíma til þess að dvelja
þar og nj óta náttúrunnar.
Nýverið sendi Guðmundur P. Ól-
afsson frá sér stóra og viðhafnar-
mikla bók, þar sem skyggnst er um
hálendið frá mörgum sjónarhólum.
Bókin skiptist í þrjá hluta. í fyrsta
hluta, Arfínum óvænta, er sagt frá
afmörkun hálendisins, myndun þess
og mótun, gróðri, dýralífi og dulúð.
Þessi hluti er um helmingur bókar. I
öðmm hluta, A vit öræfa, er fjallað
um þrjú svæði, sem skipta má há-
lendinu í, miðhálendið, Tröllaskaga
og hálendi Vestfjarða. Þá em sér-
kaflar um einstaka staði, sem em
rómaðir fyrir fegurð, Þjórsárver,
Veiðivötn, Eyjabakka og Lónsöræfi,
en þar er líka greint frá fomri byggð
á heiðum og í hálendisbrúninni og
gerð grein fyrir fomum þjóðleiðum.
I síðasta hluta, Neista lands og þjóð-
ar, er nokkurs konar ákall til þjóðar-
innar, að hún læri að meta mikla auð-
legð, sem hálendi landsins býr yfir,
því að náttúran er í öllu sínu veldi
DJASS
Múiinn í Betri stofu
Kaffi Reykjavfknr
KURAN KOMPANÍ
OG ADANAK
Kuran kompaní: Szymon Kuran á
fiðlu og Hafdís Bjamadóttir á gítar.
Sunnudagskvöldið 8. október 2000.
Adanak: Hrafn Ásgeirsson, tenór-
saxófón, Davíð Þór Jónsson, píanó
og hljóðgervla, Róbert Reynisson,
gítar og Helgi Svavar Helgason,
trommur og slagverk.
Sunnudagskvöldið
22. október 2000.
DJASSKLÚBBURINN Múlinn
er arftaki Heita pottsins, sem djass-
leikarar og áhugamenn um djas-
stónlist stofnuðu og átti heimili í
Duus húsi er Jóhannes og Gyða réðu
þar ríkjum, en lauk ævinni á Púlsin-
um. Sú eign er Heiti potturinn skil-
aði Múlanum var flygill, Steinway og
synir, er útvarpið lét í skiptum fyrir
tugi tónlistarútsendinga frá klúbbn-
um. Þessi flygill stendur ennþá fyrir
sínu sem sannaðist best á Jazzhátíð
Reykjavíkur í september er finnski
píanóvirtúósinn Iiro Rantala lamdi
uppspretta lífs og unaðssemda þess.
Taumlaus efnishyggja veldur því
hins vegar, að þessi mikli arfur vill
gleymast og ábyrgðin er ekki sem
skyldi. Með bók sinni vill höfundur
augljóslega hvetja til nýrra viðhorfa
í sambúð lands og þjóðar til þess að
»spoma gegn hnignandi jarðlífi,
örva þjóðlíf og heimsmenningu«,
eins og hann kemst að orði í formála.
Ofan rituð lýsing á efni ritsins nær
sannast sagna heldur skammt, því að
meginmál bókar er fleygað með æði
mörgum innskotsgreinum, ljóðum,
sögnum, skáldskap og fornum og
nýjum fræðum, að ógleymdum
teikningum af lífverum, kortum og
síðast en ekki sízt litljósmyndum,
sem setja sterkastan svip á bókina.
Það er ekki lítið í fang færzt að draga
saman efni í slíka bók. I fyrsta lagi
eru mörk hálendisins hvergi nærri
glögg og oft vandséð, hvar það hefst.
Þá hefur ótrúlega mikið verið ritað
um það hér og hvar í ritum eins og
heimildaskráin ber með sér, þó að
hún sé hvergi tæmandi. Innskots-
greinar eru margar, jafnvel of marg-
ar, og af ólíkum toga. Sumar virðast
eiga lítið erindi í bókina, en tilgangur
höfundar virðist sá að ná fram
ákveðnum áhrifum með þeim. Líka
eru birtir bútar úr bréfum til höfund-
ar og þar hefði mátt búa betur um
víða. Loks eru fróðleiksmolar ýmsir
úr bókum, sem oft eru nýttir til fyllri
frásagna.
I stórum dráttum má segja, að
meginmál bókarinnar fjalli um jarð-
myndanir, landslag, plöntur, gróður,
dýr, dýralíf, fomar leiðir, byggð, bú-
skap, sögu og þjóðtrú, sem snerta
hálendið. Höfundi er greinilega mjög
í mun að fræða lesendur, segja frá
sérkennum, benda á fegurðina, sem
blasir við við hvert fótmál, vilji menn
bergja af þeim branni, en jafnframt
innræta þeim auðmýkt gagnvart lif-
andi og lífvana náttúru. Honum er
það fyllilega ljóst, og kemur það
margoft fram, að núverandi ástand á
hálendi er mjög ólíkt því sem var
forðum. Framtíð hálendisins er nú í
höndum okkar, og okkur ber skylda
til að standa vörð um þá auðlegð,
sem enn er eftir.
Höfundur kemst á margan hátt
vel frá þessu verki, er hann endur-
segir fræðin og greinir frá athugun-
um ýmissa náttúrufræðinga. Oft
styðst hann við beinar tilvitnanir en
á öðrum stöðum lætur hann undir
höfuð leggjast að tilgreina heimildir.
Vert hefði verið að nefna Guðmund
hann sundur og saman án þess að
stillingin haggaðist - að vísu má ekki
gleyma hlut píanóstillarans Sigurðs
Kristinssonar, er lamdi flygilinn
dögum saman á undan tónleikum
Iiro og félaga hans í Trio Töykeat,
þekkjandi stíl Iiro.
Múlinn hóf starfsemi sína á Jóm-
frúnni en fluttist síðan í Sölvasal á
Sólon Islandus. Ekki verður með
sanni sagt að hljómgæði þessara sala
hafi verið góður, en í Betri stofu
Kaffi Reykjavíkur, þar sem fyrstu
Múlatónleikar haustsins voru haldn-
ir sunnudagskvöldið 8. október, er
annað uppi á teningnum. Þar er
hljómburður góður og stofan öll hin
vistlegasta.
Kuran I.ompaníið reið á vaðið í
Betri stofunni og skipa það Szymon
Kuran fiðlari og Hafdís Bjamadóttir
gítarleikari.
Szymon Kuran, Pólverjinn frækni,
hefur sett mark sitt á íslenskt tón-
listarlíf um árabil. Hann hefur lengi
verið stqð og stytta Sinfóníuhljóm-
sveitar íslands, en er hættur þar
störfum. Á djassvettvanginum hefur
Kjartansson í sambandi við flokkun
vatnsfalla og myndun stapa og
Trausta Einarsson við skiptingu í
há- og lághitasvæði. Þá er ekki rétt
með farið, að Ingvi Þorsteinsson sé
frumkvöðull að gróðurkortum, held-
ur var það Björn Jóhannesson. Það
er leitt að gleyma slíkum ágætis-
mönnum.
I bókinni er komið inn á mörg
fræðasvið. Ósanngjarnt er að gera
þá kröfu til höfundar, að hann sé vel
heima í þeim öllum, en þá verður
hann að þekkja sín takmörk og haga
skrifum eftir því. Hvað grasafræði
varðar, verður að segjast sem er, að
þar er pottur víða brotinn. Sífelldur
ruglingur er á notkun orðanna gróð-
ur og flóra, en á þeim er grundvallar-
munur. Lýsingar á plöntutegundum
eru ffemur ómarkvissar. Sagt er, að
laufblað á ljónslappa sé handskipt,
en það er fingrað; blöð holtasóleyjar
eru sögð trékennd en hið rétta er, að
þau eru skinnkennd en sitja á tré-
kenndum stilk; ekkert er til, sem
heitir »komsúrulaukar« (bls. 188) og
á höfundur annaðhvort við jarð-
stöngul eða æxlikorn (vallarkom),
svo að fáein dæmi séu nefnd. Hér er
kannski um sparðatíning að ræða, en
hitt er sýnu verra, þegar höfundur
klúðrar algildum sannindum, eins og
þar sem segir (bls. 130), að »sumar
tegundir tillífa ljós«. Hið rétta er, að
sumar tegundir tillífa koltvíoxíð og
vatn og nota til þess ljósorku. Einnig
má geta þess, að skilgreining á eðlis-
varma er ekki kórrétt.
Mest sakna eg þess, að veðráttu
eru gerð lítil skil. Hiti (þar notar höf.
hitastig), úrkoma, snjóalög, tíðleiki
vinda og sólfar ráða svo miklu um líf-
ríkið, að full þörf er á að greina frá
því meira en í almennum orðum.
Ætla mætti, að höfundur hefði kom-
izt að því á ferðum sínum, að nokkur
hann verið þekktastur fyrir leik sinn
í sígunasveiflusveitinni Kuran sving
og áður sem fiðlari bræðingssveitar-
innar Súldar. Hafdís Bjamadóttir er
enn nemandi við djassdeild Tónlist-
arskóla FÍH en hefur þó oft leikið
opinberlega með ýmsum hljómsveit-
um - en upp á síðkastið fyrst og
fremst með Kuran kompaníinu. Þau
era nýkomin úr tónleikaför frá Belg-
íu og Danmörku.
Flest verkanna sem þau fluttu
vora frumsamin eða spunnin á staðn-
um. Tvö vora þó af þekktara taginu;
Corcovado Jobims og Sagn Arild
Andersens. Þeim tókst mun betur að
koma til skila hinni norsku þjólaga-
hefð er Arild byggir verk sitt á en
bossanóvu Jobims. Meðal spuna-
verkanna var blús þarsem Foxy lady
Jimi Hendrix skaut skemmtilega
upp kollinum. Hafdís hefur margt til
branns að bera og hinn einfaldi stíll
hennar býr yfir persónulegum
þokka, en enn er langt í land til hinna
þroskuðu listamannalendna. Szym-
on er í mörgu snjall í spunanum, en
þegar klassískur djass er annars
munur sé á lífríki hálendisins á hin-
um ýmsu stöðum, en hvergi era
dregin nein slík mörk. Hann minnist
á, að norðan jökla sé úrkoma lítil, en
það þarf ekki endilega þýða, að það
hamli vexti allra lífvera, heldur verð-
ur lífríkið með öðrum svip.
Orðfæri bókarinnar er allgott,
þegar á heildina er litið. Nú er í tísku
að tala um alls konar »banka« og hér
era bæði þjóðleiðir og ritstörf Egg-
erts og Bjarna kölluð »þekkingar-
bankar« og afstaða gjóskulags til
leiðarlaga er nefnd »tól gjóskulaga-
fræðinga«. Sagt er, að svifkrabbar
lifi »á opnu vatni« yfir djúpinu, og
straumandasteggir séu »fagurlitað-
ir«. I fyrra tilviki er átt við það, sem
flestir kalla »vatnsbol« (pelagial), og
réttara er að segja, að steggir séu
fagurlitir. Þá má minna á, að betur
fer á að segja, að landsvæði sé í vari
fyrir regni heldur en í »regn-
skugga«.
Að sönnu koma fjöldamörg ör-
nefni fyrir, en eins og flestir vita er
ekki vandalaust að fara þar rétt með.
Hér hefur vel til tekizt; reyndar er
Jökulsá í Fljótsdal nefnd »á Fljóts-
dal« á einum stað og á korti, og
Þjófadalir era nefndir Miðdalir
(Miðdalur) í texta en ekki á korti.
Allmargar teikningar era í bókinni
og era þær flestar af plöntum.
Teikningar af háplöntum (æðaplönt-
um) era sóttar í tvær sænskar bæk-
ur og era skínandi vel gerðar. Þar
sem vaxtarmót tegunda á hálendi
landsins er oft með öðram svip en
annars staðar á Norðurlöndum er yf-
irbragðið mjög framandi. Illa hefur
tekizt til við mynd, sem á að sýna
fjallabrúðu (bls. 273), því að hún er af
snænarvagrasi. Litteikningar af
mosum era gerðar af hagleik sem
slíkar, en þær, sem eiga að sýna
keldukló, tjarnahrók, tjarnakrækju
um set
vegan dvínar styrkur hans.
Á sunnudagskvöldið var lék nokk-
urra daga gömul hljómsveit spuna-
verk, er byggð vora á stefjum og
hugmyndum píanista sveitarinnar,
Davíðs Þórs Jónssonar. Andanak
nefndist sveitin og hljóp í skarðið
fyrir Flís tríóið sem hefur bæði Dav-
íð og Helga trommara innanborðs.
Tónleikamir hófust á löngum
spuna í anda hins hefðbundna frjáls-
djass og þar opinberaðist bæði
styrkur og veikleiki sveitarinnar.
Leikgleðin perlaði af þeim og þegar
eggjandi fönkhrynurinn tók völdin
sauð á keipum. Aftur á móti gekk
þeim illa að grípa hugmyndir hvers
annars á loft og þróa áfram og frjáls
ryþmaleikur fór fyrir lítið. En þeir
gáfust aldrei upp og eftir sem leið á
kvöldið óx þeim ásmegin. Sveimur
nefndist annað verkið á dagskránni
og fönkteknóblærinn minnti stund-
um á RinneRadio og Hrafn með
langar líðandi línur, ekki óskyldar
þeim er Gato Barbieri kenndi heilli
saxófónkynslóð.
Eftir hlé upphófst blús og tókst
og lindaskart, svo að dæmi sé tekið,
era tæpast líkar þeim. Hér hefur
eitthvað farið úrskeiðis. Á bls. 24 er
ágæt ljósmynd af lindaskarti en þar
er nafnsins ekki getið.
Sem fyrr segir prýða fjöldamarg-
ar litljósmyndir síður bókarinnar og
í þeim er styrkur hennar falinn. Höf-
undur hefur tekið sjálfur flestar
myndanna en einstöku mynd hefur
hann fengið frá öðrum, enda væri
það með ólíkindum hefði honum tek-
izt að ná þeim öllum. Það skemmti-
lega við myndirnar er, að þær era
mjög ólíkar hver annarri. Mynd-
bygging, birta og sjónvídd era hver
með sínum hætti í myndunum og
ljær það bókinni fallegan heildar-
svip. Hins vegar er oft erfitt að átta
sig á því hvar er að finna texta við
myndirnar. Bókin er fagur prent-
gripur, prentun og litgreiningar eru
vel af hendi leystar. Prófarkalestur
og allur frágangur er mjög vandað-
ur; prentvillur era sárafáar og auð-
ráðnar (t.d. pagíoklas fyrir plagíók-
las)
Við lestur bókarinnar ætti engum
að blandast hugur um, að hálendi
landsins er magnþrangið, hvernig
sem á það er litið. Mikill fróðleikur
er hér saman kominn og heildar-
myndin er skýr. Höfundi hefur tekizt
að hrífa lesandann með sér og hann
hefur lætt að honum því viðhorfi, að
hér sé fjársjóður, sem standa beri
vörð um; forsenda þess að skilja og
virða samhengi náttúrunnar er
heildarsýn, segir á ein.um stað við lok
bókar. Höfundi hefur sannarlega
auðnast að veita okkur hana og fyrir
því mun bók þessi væntanlega stuðla
að betri umgengni og umhirðu á há-
lendinu en hingað til. Verði svo hygg
eg, að höfundurinn megi una glaður
að loknu stóru og fallegu verki
Ágúst H. Bjarnason
Davíð Þór að gamerísera leik sinn
áður en Hrafn upphóf riffblástur við
fönkaðan hryn. Nefndi Davíð þenn-
an þriðja þátt Blús í ö.
Lokaverkið kallar Davíð Einir og
ríktu þar spænsk áhrif eins og hjá
Miles og Gil Evans eða Corea á
stundum. Hrafn blés ágætan frí-
djasssóló hefðbundinn (Murray ætt-
in), en einsog fyrri daginn tókst þeim
ekki að ná saman fyrr en hrynurinn
varð fönkaðri og að lokum varð Einir
hin fegursta ballaða.
Þessir tónleikar voru hinir
ánægjulegustu, sér í lagi vegna þess
hversu opnir þessi ungu piltar era
fyrir áhrifum úr öllum áttum og
vinna úr þeim á eigin forsendum.
Davíð og Helgi búa yfir mikilli spila-
reynslu og Hrafn lék um tíma með
Jagúar. Róbert er nýgræðingur en
lofar góðu og margt í sólóum hans
bar hugmyndaauðgi vitni.
Á sunnudagskvöldið kemur verða
ungliðar enn á ferð undir stjórn
Helga trommuleikara. Er það hin
firnaskemmtilega hljómsveit Drum
And Brass og spannar efnisskráin
vítt svið - meira að segja lög úr
Kardimommubænum.
Vernharður Linnet
Múlinn flytur