Morgunblaðið - 24.12.2000, Side 22

22 É SUNNUDAGUR 24. DÉSEMBER 2000
m’orgXjnb'ladid
íslendingar hafa löngum bundið sterkar
tilfinningarvið rjúpuna, þennan einkenn-
isfugl vetrarins ogtákn um sakleysi -
ritað um hana, ort Ijóð, teiknað og málað.
En landsmenn hafajafnframtígegnum
tíðina nýtt sér fuglinn til matar og sem
veðurspámann. Og slíkt hafa aðrar þjóðir
á norðurhveli einnig gert. Sigurður
Ægisson kynnti sér nánar þá hluti og
ýmislegt fleira sem þjóðtrúin hefur um
þennan merkilega fugl að segja.
ENGINN fugl er jafn eftirsóttur
meðal veiðimanna hér á landi og
rjúpan og eflaust hefur svo verið allt
frá upphafi byggðar. Elstu rituðu
heimildir um slíkar veiðar á íslandi
eru frásagnir af Droplaugarsonum á
Amheiðarstöðum í Fljótsdal, Helga
og Grími, sem „höfðu það jafnan til
skemmtanar að fara að rjúpum“.
Áður fyrr voru rjúpnaveiðar tölu-
vert stundaðar í atvinnuskyni og er
talið að öldum saman hafi landsmenn
veitt á bilinu 150-300 þúsund rjúpur
á ári, allt eftir því hvað stofninn var
stór, og var talsvert flutt út af þeim.
Ekki mun það vera gamall siður að
borða rjúpur á jólum hér, en hann
virðist elstur á Austurlandi. Hefur
Guðmundur Þorsteinsson frá Lundi
leitt að því getum, að rjúpur hafi
íyrrum aðallega verið jólamatur fá-
tæklinga, sem ekki höfðu ráð á að
slátra til jólanna. En nú á tímum er
málum öðruvísi háttað, því áætlað er
að um 10 þúsund íslendingar haldi til
fjalla í upphafi vetrar ár hvert, til að
reyna að næla sér í þá villibráð á há-
tíðarborðið. Árið 1998 voru skotnar
um 110 þúsund rjúpur, sem er um
10% af stofninum. Er litið á rjúpna-
veiðar fremur sem tómstundagaman
og hafa fáir af þeim miklar tekjur. Á
seinni árum hafa miklar deiiur staðið
um réttmæti þessara veiða og hafa
menn skipst þar í tvær fylkingar.
Hánorrænn fugl
Rjúpan er hánorrænn fugl, aðlag-
aður lífi í vetrarhörkum. Heimkynn-
in eru í löndunum allt í kringum
norðurpólinn en einangraðir ijúpna-
stofnar finnast auk þess í háfjöllum
suður um Evrópu, t.d. í Ölpunum og
Pýreneafjöllum, og líka í fjallgörðum
Síberíu að Altaífjöllum í Mongólíu, í
hæstu fjöllum í Mið-Honshu í Japan,
í Skotlandi og á Nýfundnalandi. ís-
lenska rjúpan er skyldust norður-
amerískum ijúpum og hefur sam-
kvæmt því numið land hér úr vest-
urátt einhvem tímann á jökul-
tímanum, hefur líklega notfært sér
ísalög til að komast yfir Grænlands-
sund til Vestfjarða. Og enn gerist
það að ijúpur frá Norðaustur-Græn-
landi flækjast hingað á vetrum, ann-
að slagið.
íslenska fuglsheitið ijúpa er æði
gamalt í málinu, kemur þegar fyrir á
13. öld, í Snorra-Eddu. En önnur
heiti þessarar tegundar eru m,a. fjall
(a)ijúpa, háfjallaijúpa, heiðaijúpa og
snærjúpa. Á meðal ijúpnaskyttna er
stundum notað orðið hvítlóa. Karl-
fuglinn er að auki nefndur hróker(r)i,
karri, ker(r)i, ijúp(u)karri, ijúp(u)
ker(r)i og ropkarri.
Islenska þjóðtrúin
íslensk þjóðtrú hefur ýmislegt af
ijúpunni að segja. Eðlilegast er að
geta í fyrstu kynna hennar og al-
mættisins, en þau áttu eftir að verða
afdrifarík. í þjóðsagnasafni Sigfúsar
Sigfússonar er eftirfarandi sögu um
það að finna:
„Rjúpan, sem er systir fálkans, er
snotur fúgl og hraðfleygur. Það er
vöm hennar móti bróður sínum, fálk-
anum, að hún verður samlit snjónum
á vetrin, en jörðinni á sumrin, og
gengur honum því illa að sjá hana.
Það er gömul sögn, að Guð bauð
Sankti Maríu að kalla saman alla
fugla og prófa hlýðni þeirra við sig,
með því að leggja fyrir þá ýmsar
þrautir. María bauð þeim að vaða
logandi bál. Hlýddu þeir allir, nema
rjúpan. Hún bar það fyrir sig, að hún
sviði fiðrið af fótum sér. „Sértu þá
héðan frá loðin um fætuma,11 sagði
María. „En af því að þú óhlýðnaðist
boðinu, þá skal bróðir þinn sitja um
líf þitt og drepa þig sér til matar, og
þó sér óvitandi, en kenna ætíð, þá
kemur að hjartanu." Þetta varð.“
Útgáfa Jóns Ámasonar þjóð-
sagnasafnara er svona, í ritverkinu
íslenzkar þjóðsögur og ævintýri:
„Einu sinni boðaði María mey alla
fuglana á fund sinn. Þegar þeir komu
þangað skipaði hún þeim að vaða bál.
Fuglamir vissu að hún var himna
drottning og mikils megandi. Þeir
þorðu því ekki annað en hlýða boði
hennar og banni og stukku þegar all-
ir út í eldinn og í gegnum hann nema
ijúpan. En er þeir komu í gegnum
eldinn vom allir fæturnir á þeim fið-
urlausir og sviðnir inn að skinni og
svo hafa þeir verið síðan allt til þessa
dags og hlutu þeir það af því að vaða
bálið fyrir Maríu.
En ekki fór betur fyrir rjúpunni
sem var sú eina fuglategund sem
þrjóskaðist við að vaða eldinn, því
María reiddist henni og lagði það á
hana að hún skyldi verða allra fugla
meinlausust og vamarlausust, en
undireins svo ofsótt að hún ætti sér
ávallt ótta vonir nema á hvítasunnu,
og skyldi fálkinn sem fyrir öndverðu
átti að hafa verið bróðir hennar æv-
inlega ofsækja hana og drepa og lifa
af holdi hennar.
En þó lagði María mey rjúpunni
þá líkn að hún skyldi mega skipta lit-
um eftir árstímunum og verða alhvít
á vetrum, en mógrá á sumram, svo
fálkinn gæti því síður deilt hana frá
snjónum á vetuma og frá lyngmóun-
um á sumrum."
Aðrir segja frá viðskiptum Maríu
og rjúpunnar á þessa leið:
„Einhverju sinni áttu allir fuglar
að vaða yfir eld og þá brann loðið eða
fiðurhýjungurinn af fótum þeirra því
þeir vora áður allir loðfættir sem enn
nú er rjúpan. En það var henni til liðs
og líknar að hún fór til Maríu meyjar
og bað hana ásjár og kvaðst ei mega
missa fótadúnsins þegar hún þyrfti
að ganga úti í öllum mestu vetrar-
hörkum. María bað hana að setja fót
sinn í lófa sér; síðan fór hún fingrum
um fætur henni og kvað hana nú ei
Þessi mynd er úr „Vogelbuch" frá árinu 1598, sem var rituð af svissneska náttúrusagnfræðingnum Conrad
Gesner. Hún á að sýna ijúpur, leitandi skjóls í fönn, eins og þær raunar gera í miklum kuldum og óveðrum.
Veiðimenn þekktu að sjálfsögðu hvernig ijúpan bar sig að, en sjaldnast var á þá hlustað, enda taldir ómennt-
aður lýður. Fyrir vikið báru túlkanir hinna drátthögu listamanna sannleikann gjarnan ofurliði, eins og hér sóst.
Helstu óvinir rjúpunnar eru fálkar, hrafnar og refir, en auk þess leggja
margar aðrar tegundir villtra fugla sér ijúpu til munns. Þá er ótalin
mannskepnan, sem veldur henni líklega drýgstum skaðanum. Rjúpna-
veiðar hafa eflaust verið stundaðar hér frá upphafi byggðar; Iengi
framan af með snörum, en þegar á leið með skotvopnum. A tímabili var
mikið flutt af ijúpu til útlanda, árið 1927 t.d. um 270 þúsund fuglar. 01-
íumálverk eftir listakonuna Ríkey; Fálkar, ijúpur og veiðimenn.
saka mundi. Og svo vóð rjúpan eld-
inn sem aðrir fuglar og sakaði ekki
og því er hún ein fugla loðfættust.“
Vor og sumar
Næst er að athuga það sem tengist
vori og sumri.
„Þegar maður finnur fyrst á vorin
ijúpuhreiður skal ekki taka eggin
undan henni heldur láta hana verpa
við,“ skrifar Jón Árnason. „En það
má með því móti, að maður setji lít-
inn staur upp á endann niður, sumir
segja í mitt hreiðrið milli eggjanna
en aðrir utan við hreiðrið og hinir
þriðju segja að það nægi að leggja
tréspæni í hreiðrið svo hærra beri á
þeim en eggjunum. Þegar búið er að
þessu og maðurinn er genginn burtu
sest rjúpan á eggin og verpir við
þangað til hún hefur orpið svo mörg-
um eggjum að staurinn fer í kaf eða
að eggjahrúgan taki jafn hátt hon-
um, sé hann settur fýrir utan hreiðr-
ið, og þaðan er orðskviðurinn að
„rembast eins og ijúpan við staur-
inn“ dreginn. Sagt er að rjúpan haldi
áfram að verpa þangað til hún hefur
orpið 19 eggjum en deyi af hinu 20.
Skal því hafa gætur á að taka burt
staurinn og eggin úr hreiðrinu þegar
19 era komin því níðingsverk þykir
það að pynta fyrst rjúpuna með
þessu til að verpa og láta hana síðan
bíða dauða af því.“
Hér má nefna, að áþekk sögn, er-
lend, er til um æðarfuglinn.
Hitt er svo annað, að fleiri skýr-
ingar eru til á upprana orðtaksins
sem Jón nefnir. Ein er sú, að það
komi frá þeim tíma er menn veiddu
ijúpur með því að leggja snörur í bit-
hagana. Gekk þessi veiðiaðferð út á,
að snörumar lentu um háls fuglanna
og kæfðu þá misfljótt; ef fuglarnir
rembdust við að losna, gekk þetta
hraðar fyrir sig. Og þriðja skýringin
er rakin til þess, að menn tjóðraðu
gjaman rjúpur við staura og notuðu
sem agn við fálkaveiðar á öldum áð-
ur. Var þá spotti bundinn í annan fót
þeirra, nógu langur til að þær gætu
flögrað örlítið um og vakið þannig at-
hygli ránfuglanna.
Sagt er að fjöldi eggja í rjúpu-
hreiðri endi alltaf á oddatölu, og eins
hitt að ef fyrstu eggin sem maður
finnur á ævinni era í rjúpuhreiðri
eigi hann að eignast jafnmörg börn
og þar era. Aðrir segja að einu gildi
hvaða hreiður maður rambi fyrst á,
bamatalan fari eins eftir eggjafjöld-
anum fyrir það. Taki maður eggin
verður að fara gætilega, því jafn-
mörg börn manns koma til með að
deyja og eggin era sem brotna. Og sé
um einhver fúlegg að ræða, á maður
að eignast jafnmörg lausaleiksbörn.
í bók Ingólfs Jónssonar frá
Prestsbakka, Þjóðlegar sagnir og
ævintýri, er saga þessu tengd, höfð
eftir öldraðum Áustfirðingi. Hún
fjallar um Pál nokkum og kynni hans
af rjúpuhreiðri, en orð lá á, segir þar,
að Páll vissi meira en aðrir menn.
Frásögnin, sem er í dæmisögustíl, er
annars á þessa leið:
„Eitt vorið, þegar óvenju hart var í
ári, gekk Páll út á heiðina til að huga
að eggjum. Fann hann þá rjúpu-
hreiður með tólf eggjum. Rjúpan
barði vængjum og bar sig illa.
Fannst Páli hann skynja hugsanir
hennar eins og töluð orð, en þær
vora: „Þú, Páll, átt böm og getur því
skilið mig. Lofaðu mér að halda sem
flestum mínum.“
Páli fannst þetta sanngjamt og
tók aðeins fjögur egg. Hélt hann svo
brátt heim og leið þetta atvik senn úr
huga. Seint á túnslætti vaknaði Páll
einn morgun við vængjablak á
glugga yfir rúmi sínu. Klæddi hann
sig og fór út. Var þá komin rjúpan,
sem hann hafði hitt á liðnu vori, með
unga sína átta talsins. Gerði hún Páli
skiljanlegt, að hún vildi fá hann með
sér niður túnhallann. Lét Páll það
eftir henni, en neðan við túnið rann á.
Var þar stundum veiðivon, en stopul
mjög. Rjúpan stefndi að ánni og stað-
næmdist með ungahóp sinn við dálít-
inn hyl. Áin var vatnslítil eftir lang-
varandi þurrka og hylurinn nánast
sem pollur. Páll ætlaði ekki að trúa
sínum eigin augum, þegar hann sá
átta væna laxa liggja i hylboranni,
jafnmarga og böm rjúpunnar, þau er
hann hlífði fyrr. Hann lét ekki langan
tíma fara til ónýtis, heldur óð út í hyl-
inn og hafði innan skamms náð öllum
löxunum með beram höndum og
komið þeim á þurrt land. Eftir að
hafa þrætt laxana á snæri, sem hann
tók úr vasa sínum, fór hann að huga
að rjúpunni. Hún var farin sína leið
með fjölskyldu sína. Páll kom þennan
morgun færandi hendi heim í bæinn
sinn og varð þar hin bezta laxaveizla
eins og nærri má geta.
Um veturinn, þegar jarðbönn urðu
á heiðinni, kom rjúpan, vinfugl Páls,
með unga sína stóra og fullfleyga.
Páll miðlaði þeim moði úr fjárhúsi
sínu og hélzt vinátta þeirra um hríð.