Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1992, Side 124

128
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
ur mælt húsið upp og skoðað það að hluta undir klæðningu til að skoða
megi grindina og annað sem mætti verða til þess að varpa ljósi á aldur og
byggingarsögu hússins. Hann taldi nauðsynlegt að taka meira innanúr því
og leita eftir frekari ummerkjum sem byggingarsagan hefði skilið eftir sig.
í þriðja lagi ber að nefna að víðtæk heimildakönnun á frumgögnum
hefur heldur ekki leitt neitt í ljós sem mælir gegn því að munnmælin um
flutning eins af húsum einokunarkaupmanna frá Skagaströnd til Blöndu-
óss geti átt við rök að styðjast. Þvert á móti bendir margt til þess að Hille-
brandtshús sé eins gamalt og munmælin herma.
Sögulegt gildi þessa húss er því mikið, bæði fyrir Blönduósinga og
landsmenn alla. Það hefur sérstöðu á landsvísu fyrir það að vera að stofni
til hugsanlega elsta timburhús landsins og í það minnsta meðal þeirra
allra elstu. Það eru ekki mörg hús á landinu sem eru frá 18. öld og enn
standa. Annars vegar eru það nokkur stór steinhlaðin hús. Viðeyjarstofa
er þeirra elst, fullgerð 1755. Nokkur önnur timburhús frá tímum einok-
unarverslunarinnar á 18. öld eru einnig enn til. Aldur torfliúsa er mjög á
reiki, en hugsanlega standa einhver enn sem rekja uppruna sinn aftur á
þennan tíma.
Þá er Hillebrandtshúsið elsta hús á Blönduósi. Það var annað húsið sem
þar var reist eftir að Blönduós varð löggiltur verslunarstaður árið 1875 en
verslunarhús Thomsens sem fyrst var byggt brann í byrjun aldarinnar.
Hillebrandt kaupmaður var með þeim fyrstu til þess að koma upp fasta-
verslun í hinum nýstofnaða kaupstað Blönduósi. Verslunum í sýslunni fjölg-
aði nokkuð um þetta leyti og risu þrjár fastaverslanir á Blönduósi á þrem-
ur árum. Þetta var mikil breyting frá því sem verið hafði fyrr á öldinni.
Þannig tengist húsið líka upphafi þéttbýlis á Blönduósi. Frederik Hille-
brandt kaupmaður í Kaupmannahöfn átti verslunarhúsið sem hann lét
reisa á Blönduósi, þó aðeins í tæpt ár. Sonur hans stýrði verslun hans þar
þann tíma og síðan fyrir Munch og Bryde í nokkur ár. Það var því ekki
lengi sem Hillebrandtarnir tengdust Hillebrantshúsinu!
En verslunarsaga hússins nær að öllum líkindum lengra aftur. Það gæti
að stofni til verið ættað frá Skagaströnd. Félag lausakaupmanna reisti
krambúð þar 1733. Þá var það eina timburhús þeirra á verslunarstaðnum.
Tuttugu árum síðar var því breytt í „kokkhús", þegar ný krambúð var
reist. Það var ekki fyrr en kom fram um miðja 18. öld, að veturseta einok-
unarkaupmanna fór að tíðkast, og var hún ekki gerð að skyldu fyrr en
1777. Varla er því hægt að búast við að til séu eldri hús úr timbri á Islandi
en frá fyrri hluta 18. aldar.
Einnig hefur húsið gildi fyrir það hversu fá eru eftir af húsum einokun-
arverslunarinnar á landinu í heild. Nokkur eru á Isafirði og á Þingeyri er