Eimreiðin - 01.07.1895, Blaðsíða 10

9o
Mór og kol.
I lopthvolfinu umhverfis jörðina eru, þegar vatnsgufunni er sleppt,
allt að 4/5 köfnunarefni, x/4 lífslopt (súrefni) og auk þess ýmsar lopt-
tegundir, sem miklu minna gætir; er þar efst á blaði kolsýran og þó
ekki meira af henni en 3 hlutar i hverjum 10,000 af lopti. Kolsýra
streymir viða upp úr jörðu, og mundi brátt verða svo mikið af þessari
banvænu lopttegund i andrúmsloptinu, að öllu dýralífi væri hætta búin,
ef ekki eyddist hún á einhvern hátt. Það eru jurtirnar, er einkum sjá
fyrir þvi, að ekki verði of mikið af kolsýrunni i loptinu, þvi að þótt
hún sje dýrunum banvæn, þá er hún lífsskilyrði fyrir jurtirnar; þær geta
sundrað kolsýrunni i frumefnin, kolefni og súrefni; kolefninu halda þær
eptir og mynda úr því og vatni ýms »organisk« sambönd; súrefninu
sleppa þær aptur og verða þær þannig til þess að bæta loptið. Af þurk-
uðum jurtum er nærri því helmingurinn kolefni og allt kolefni, sem er
í jörðu og á, í trjám, mó og steinkolum, hafa juitirnar »búið til« úr
kolsýru loptsins.
I ritgerð þessari mun verða farið nokkrum orðum um, hvernig
jurtirnar verða til þess, að kolefnið safnast fyrir í jörðunni, í mó og
kolum, og ýms atriði er þar að lúta, og skal þess nú þegar getið, að
mór, surtarbrandur (mókol) og steinkol eru liðir í samhangandi breyt-
ingaröð, sem miðar til þess, að úr jurtunum verði á endanum hreint
kolefhi.
I. Mór.
Stöðuvötn myndast þar, sem lægðir og lautir eru á yfirborði jarð-
arinnar, ef loptslag ekki bannar. Stöðuvötn eru skammæ i jarðfræðisleg-
um skilningi; náttúran, bæði hin lifandi og hin dauða, starfar sifellt að
því, að útrýma þeim. Sumstaðar eru það einkum ár og lækir, sem
bera í þau möl og aur og fylla þannig upp i þau með timanum; annars-
staðar er það jurtagróðurinn, sem smátt og smátt gerir mýri, þar sem
vatnið var áður. Virði menn fyrir sjer stöðuvatn eitt í breiðum dal eða
á sljettlendi; það er stórt að ummáli en grunnt, engar ár eða lækir
renna i það svo teljandi sje, en allt vatnið vellur upp um lindir á botn-
inum; ýmsar starartegundir setjast að við bakkana, þar sem grynnst er.
Þær færa sig stöðugt lengra og lengra út í vatnið, blöð og stönglar
deyja og sökkva til botns, en allt af vaxa nýir angar og nýir stönglar
út úr rótarstokkunum og fer svo að lokum, að jurtagróðurinn hylur alveg
yfirborð vatnsins; vatnið er orðið að mýri. Aðrar mýrajurtir setjast nú
að, og rætur allra þessara jurta fljettast saman á ýmsan hátt og mynda
þjetta fiækju, en undir er þunn leðja af rotnandi jurtaleifum og vatni.
En það er af þessum •jurtaleifum að segja, að lopt kemst ekki að þeim
til muna, og þvi verður það, að þegar þær sundurleysast, þá sameinast
efni þeirra innbyrðis; sum mynda lopttegundir, er leita burt, en það,
sem eptir er, verður ávallt tiltölulega auðugra og auðugra að kolefni, og
kemur þannig fram sú jarðtegund, er menn nefha tnó; komist nóg lopt
að rotnandi jurtaleifmn, þá sameinast kolefni þeirra súrefhi loptsins og