Dagblaðið Vísir - DV - 16.01.1988, Side 51

LAUGARDAGUR 16. JANÚAR 1988.
63
Islensk tunga
Mánuð-
ir og ár
Gleðilegt ár, ágætu lesendur, og
hafiö þökk fyrir það liðna. Nú er
ég búinn aö taka mér ríflegt þing-
mannafrí frá þessum pistlum og
kominn tími til að heijast handa á
nýjan leik.
Enda fer fyrir mér eins og öðrum
ísíendingum að fyllast eldmóði og
Eiríkur Brynjólfsson
kjarki með hækkandi sól og verð-
lagi meðan við horfum vonglöð
móti sumri.
Útilefni nýs árs og af því að við
teljum tímann í mánuðum þykir
mér rétt að skoða uppruna mán-
aðaheitanna og sitthvað sem þeim
tengist.
Mánuðir ársins
Hér verða ekki tekin tii umræðu
fornu íslensku mánaðaheitin held-
ur þau sem notuð eru núna.
En þau eiga uppruna sem hér
segir:
Janúar: er komið af latneska orð-
inu januarius og dregið af goða-
nafninu Janus en sá hafði tvö
andlit.
Febrúar: er komið úr latínu, fe-
bruarius, dregið af orðinu februare
(= að hreinsa) og af februa sem var
hreinsunarhátíð Rómverja, haldin
15. febrúar. Má því segja að febrúar
þýði hreinsunarmánuður.
Mars: er einnig komið úr latínu,
dregið af lýsingarorðinu martius
sem stafar frá guðanafninu Mars
eða Martis en hann var guð hern-
aðar og jarðræktar, hvernig svo
sem það fer saman.
Apríl: er úr latínu eins og önnur
mánaðaheiti, aprilis. Gæti verið
dregið af aperio ( = ég opna) og
þýðir þá mánuðurinn þegar árið
hefst en það væri samkvæmt fornu
tímatali. Önnur tillaga um upp-
runa þessa orðs er að það sé dregið
af Aphro sem er stytting á nafninu
Afrodite en hún var grísk ástar-
gyðja. Fyrri skýringuna tel ég
sennilegri.
Maí: er af latínu, majus, en það
er dregið af nafni frjósemisgyðj-
unnar Maja.
Júní: er enn úr latínu, Junii,
dregið af Junius og þaöan af gyðju-
heitinu Juno.
Júlí: komið úr latinu, Julii, dregiö
af nafninu Julius en mánuðurinn
heitir eftir Gajusi Júlíusi Sesar,
hershöfðingja og keisara, en hann
fæddist einmitt í júlí.
Ágúst: er komið úr latínu, au-
gustus (= virðulegur), en mánuð-
urinn er nefndur til .heiðurs
Ágústusi keisara, þess er lét þau
boð út ganga á sínum tíma að skrá-
setja skyldi alla heimsbyggðina.
September: er úr latínu, dregið
af orðinu septem sem þýðir sjö.
Orðið þýðir því sjöundi mánuöur-
inn en það var hann samkvæmt
rómversku ári. Reyndar getum við
fariö fljótt yfir sögu úr því sem
komið er. Október, nóvember og
desember eru dregin af latnesku
orðunum october, november og
december, af orðunum octo ( =
átta), noem (= níu) og decem ( =
tiu), og eru því áttundi, níundi og
tíundi mánuður ársins og af sömu
ástæðu og september er sjöundi
mánuður ársins.
Þá sakar ekki að geta þess sem
liggur í augum uppi að orðið mán-
uður er dregið af orðinu máni en
ár á forfóður alla leið í gríska orð-
inu hora (= klukkustund), sbr.
enska orðiö hour sem er þá sam-
stofna ár. Óvandaður maður hvísl-
aði þvi svo eitt sinn í eyra mér að
orðið hóra væri samstofna þessum
orðum og dregiö af því að viðtals-
tímar slíkra kvenna hafi verið
nákvæmlega ein klukkustund;
svona svipað og gerist með sálfræð-
inga nú á dögum. En þessa sögu sel
ég ekki dýrar en ég keypti hana og
læt þessu lokið í dag.
____________________________Vísnaþáttur
Olafur kallinn aumi
út er gengirm. að slá
Til að létta lundina
í sólskinsskapi heitir nýútkomin
bók með nýrri og gamalli fyndni.
Þegar útgefandi var svo elskulegur
að gefa mér eitt eintak hefði hann
getaö sagt: „Þú getur við tækifæri
stolið þar vísu í þáttinn þinn.“ En
það gerði hann ekki. Ég ætla að láta
nægja að krækja í tvær stökur af
sömu blaðsíðunni.
Jón á Akri og Karl Kristjánsson á
Húsavík voru lengi saman á Aíþingi
og var sá fyrrnefndi oft og lengi í
þeirri miklu virðingarstöðu sem
gengur næst ráðherradómi, að vera
forseti sameinaðs þings. Karl orti:
Hver er æðstur allra Jóna
á ísalandi?
Greinir svo í gátu spakri.
Getur þú ráðið, Jón á Akri?
Sjónvarpið sýndi um skeið myndir
úr daglega lífinu, eitt kvöldið mynd
af baulandi kúm. Sunnlenskur hag-
yrðingur haföi þetta að yrkisefni:
Ástvana kýr um allan heim
öskra í fjallasalnum.
Sjónvarpið ætti að sýna þeim
síðasta nautið í dalnum.
Þess skal getið að þó þessir séu
góðir sýnum vér það háttvísi að taká
ekki bestu og feitustu bitana. Sumar
vísnanna eru líka svo hispurslausar
að efni og framsetningu að vandlæt-
ingarsömustu lesendum vorum
þætti tólgin fullhressilega stungin.
Einbúinn á Uppsölum
Nú rétt fyrir jólin kom út lítið kver
sem heitir Eintal. Það eru vísur og
hugleiðingar eftir Gísla Gíslason á
Uppsölum í Selárdal. Hann var sér-
stæður persónuleiki og gerði Ómar
Ragnarsson hann þjóðkunnan
nokkrum árum áður en gamli mað-
urinn féll frá, fæddur 29. okt. 1907
oglátinn 31. des. 1986. Hann orti svo:
Lífið það er strit og stríð,
starf er aldrei hnígur,
fyrr en eftir ævitíð
önd er burtu flýgur.
Kannski hefur hann hér mann-
skrímsli í huga:
Mætirðu skrímsli máttu ei trega,
maður, þá vex þín neyð.
Heilsaðu bara hægversklega,
haltu svo þína leið.
Líklega er þessi vísa ort viö ástvinar-
missi:
Þér góðir englar lýsi leið,
er liðið hefur dapra neyö.
Og flytji þig í hásal hans,
sem huggun best er sálu manns.
Að lokum þessi:
Ljúfi drottinn lýstu mér,
svo lífsins veg ég finni.
Láttu ætíö ljós frá þér
lýsa sálu minni.
Stökurnar eru frá ýmsum timum
ævidagsins.
Mannlýsingar
Ekki er þessi mannlýsing eldri en
svo að hún geti ekki verið eftir mann
sem enn er á meðal vor þótt eigi verði
nefndur. Sá sem frá er sagt enn í
góðu embætti en langaði um miðbik
ævi sinnar til að prýða eitt mjúkt
sæti í sal Alþingis, gerði nokkrar at-
rennur en náði ekki marki:
Illa spáði ætiö hann
öðrum fyrir mönnum.
Augna kaldur eldur brann
eins og gysi í fonnum.
Ekki veit ég hvort nokkur þekkir
höfund þéssara vísna, ætli megi ekki
flokka þær undir þjóðkvæði?
Ólafur kallinn aumi
út er genginn að slá.
í veraldar vonsku. flaumi
velkist hann fuglinn sá.
Hátt nemur höggin greiða,
heystráin falla á grund.
Allt saman upp má reiða
öðrum megin á hund.
Aðeins öðruvísi hafa sumir þetta „í
glaumi" í'staö flaums og „heyiö hníg-
ur“ í stað þess sem hér er. En ég
kann best viö þessa gerð. Þetta mun
hafa verið sungið undir alkunnu
sálmalagi, falla þá vísumar tvær í
eina.
Fyrirhafnarlítið hnoðuðum vér
saman þessari stöku með eigin hönd-
um, enn í jólaskapi.
Best ég fari að berja mér,
búið er jólakrofið,
botn i vísnabelgnum sér,
báglega get ég sofið.
Ljúkum svo þætti með tveimur vís-
um úr nýrri bók eftir Böðvar
Guðlaugsson, kennara og skáld í
Kópavogi. Hann er alltaf gamansam-
ur. Þessi bók heitir Ljóð af tvennum
toga:
Ragur er ég að ijúfa þögn
og reifa mál á fundum,
en gæti sjálfsagt gapað ögn
gáfulegar stundum.
Um ónefndan flokk var sagt i blaði,
og var aldrei nema satt, að byði fram
klofið:
Flokkurinn minn og flokkurinn þinn
fá skal óskipt lofið.
Margur bauö fyrir málstað sinn
minna fram en klofið.
Utanáskrift: Jón úr Vör,
Fannborg 7, Kópavogi