Þjóðviljinn - 24.12.1961, Blaðsíða 29

I
!
/
)
!
F
!
!
!
T
J
r
r
r
f
J
r
r
r
i
i
!
(
!
r
i
góðsemi til, að framfæra sig. Erlendur
hafði alla stund verið bláfátækur, og
sennilega lengst af staðfestulítill, eða
lausingi einn. Verið gat að meðal
barna Árna Þorleifssonar hefðu verið
dætur, sem gleymzt hefur að geta um,
eins og Þorleif, en ekki verður nú úr
því bætt.
Þórður bjó nú á Árnheiðarstöðum.
Hann fékk auknefnið Poka-Þórður.
Átti saga að liggja til þess, en í sam-
bandi við þennan poka átti Þórður að
auðgast mjög og þó einkum Árni son-
ur hans, er bjó eftir hann á Arnheið-
arstöðum, fékk þá byggða 1718, þá
29 ára gamall. Hann var kallaður
Árni auðgi. Hann eignaðist drjúgum
fasteignir, og veit enginn tölu þeirra
jarða, sem hann komst yfir, því þegar
skýrslur koma fram um jarðeignir
manna 1762, er Árni búinn að láta
börn sín hafa jarðir til heimanfylgju,
einkum dætur sínár, GdÖrúnu er
giftist Hans Wíum sýslumanni um
1741, og Sigríði er giftist' Halldóri
presti Gíslasyni 'á‘ Desjarmýri fyrir
1750.
Auður Árna mun hafá kýnt undir
þá grunsemd, að hann stýddist við
arfafé, er menn vissu óglöggt deili á,
því þótt Þórður faðir hans hefði verið
góður bóndi á sinni tíð og 'Árni tékið'
við góðu búi, og ábýii golt, þá vai-
hagur íslenzkra bænda ekki slíkur á
18. öld að stórum ’a'uðí' ýrði sáfnað á
búskap einum, því ekki hafði Árni
nein umboðsleg völd, er gætú' géfið
fé f aðra hönd, utan það að hann vár
lögréttumaður, en það mun fáum
bændum hafa reynzt gróðalind.
Sögurnar urn pokann, sem gáfu
Þórði auknefnið, og menn ætluðu að
hefði haft að geyma alla undirstöðu
þessa óhemju auðs, sem var í höndum
Árna, voru á ýmsa lund sagðar fram
í minni þeirra manna er til skamms
tíma lifðu. Nú skeyta menn þeim í
engu.
Allar þessar sögur, eða flestar þeirra
segir séra Einar í Ættum Austfirðinga,
og hefur eftir móður sinni, að sú saga
sem mest hefði gengið og flestir tekið
mark á, var á þá leið, að Þórður kom
í Djúpavogskaupstað, syðsta kaup-
staðinn á Austfjörðum á einokunar-
tíma, en þangað lá verzlun Fljóts-
dæiinga, er í umdæmin var skipað um
1624.
Skip er þá inni og fer Þórður um
borð. Hann rekur þar augun f peninga-
poka einn allgildan og ágirnist hann
fastlega. Eigi sá hann sér þess kost að
ná pokanum, en gefur sig á tal við
skipsdrenginn og spyr hvernig honum
líki lífið. Drengur lét lítið af vist sinni
á skipinu. og þar kemur að Þórður
segist skuli koma honum undan, ef
hann geti komið með peninaapokann
á afvikinn stað, þar sem Þórður hafði
afburðahest til staðar að komast und-
an. Drengúr kvað það bana sinn ef
mistækist, en Þórður stappaði f hann
stálinu og kvaðst skipta peningunum -
til helminga, og gera hann að ríkum
bónda á Islandi. Tókst drengnum nú
að ná pokanum, en Þórður stígur á
bak hesti sínum, er nefndist Óði-BIeik-
ur, með pokann fyrir framan sig en
drenginn fyrir aftan.
Þessa Óða-Bleiks er getið í þjóðsöe-
um, er þeir Þórður og séra Benedikt í
Bjarnanesi háðu kappreið. en prestur
reið á Bjarnanes-Kokk, hesta fræg-
ustum. og vann prestur. Þórður fer
sém leið liggur inn með Berufirði og
upp á fjallveg þann er Öxi heitir og
lá fyrir innan daladrög Skriðdals í
áft að Fljótsdal, og var komið ofan
í Suðurdal hjá Víðivallagerði. Er
nokkuð kom upp á Öxi verður Þórður
þ$ss var, að honum er veitt eftirför„.
o$ þykist hann sjá að Bleik beri ekki
undan með svo þunga byrði. er hann
ný bar. Hrindir Þórður þá drengn-
um af baki, en eftirreiðarmenn hirtu
'V-i'S!-.
hann og hengdu i skipsreiðanum dag-
inn eftir. Eftir það bar Þórð undan
með pokann.
Þessi saga líkist að ýmsu sögum Er-
lendar. því um margt er hún ótrúleg,
því ætla má að drengurinn hafi sagt
sögu sína 'og Þórð ekki borið undan
lögunum, ef þannig hefði verið í pott-
inn búið. Aðrar sögur, sem sagðar hafa
verið í þessu sambandi, fá heldur eigi
staðizt.
Haft var það fyrir satt, að að mála-
ferli hafi orðið út af pokanum og
böndin borizt að Þórði, en Erlendur
átt að verja hann mjög kænlega; var
sagt, að Björn sýslumaður á Bustar-
felli Pétursson hefði gengið mjög hart
fram í málinu og meðal annars borið
tjöru i skegg Þórðar, en Þórður átti
að ríða á Alþing með tjöruna í skegg-
inu.
Allt er þetta uppspupi. Fyrir Alþing
kemur þetta mál ekki, hafi nokkurt
mál verið rekið. Björn tók ekki sýslu
fyrr en 1695, og Fljótsdalur var ekki
í sýslu hans. heldur syðsta hlufa Múla-
þings, en því var á þessum tíma skipt
í þrennt. Jón Þorláksson, biskups
Skúlasonar, hafði þann sýslupart á
þeim dögum, sem Þórður bjó í Fljóts-
daþ. ep BjörA gat h^fa verið settur
sa^óknarý Er(þá líkfegt að Be?si,Guð-
mundsson sýsíumaður í miðhlutanum.
sen^, bjó á Skrjðuklaustri, hafi: verið
verjandi, en Jón auðvitað dómari. En
haíi .jpiál orðið, ,út, af pokanum þefur
það - eipungisL ,Yerið i rekið í héraði.'
en þingabækur frá þeim tíma eru
glataðar. Það verður því ekkert sagt
með vissu um þetta pokamálý
Það eitt er víst, að Þórður fékk
nafn af pokanum, þótt hann slyppi
við sakferli af sambandi sínu við hann.
Og hitt er víst að Þórður lifði og dó
við misgrun um óheiðarlega höndlun
á einhverjum poka, hvernig sem í
málum hefur legið.
Séra Einar segir frá þvi að móðir
sín hafi verið stödd á Hreimsstöðum
í Hjaltastaðaþinghá, eitt sinn, er hún
bjó á Stóra-Steinsvaði í sömu sveit.
Það mun hafa verið um eða eftir
1840. Þar bjó þá Þorsteinn Gunnars-
son er var fyrsti alþingismaður Norð-
mýlinga. Hann var drykkfelldur og
stríðinn þegar sá gállinn var á hon-
um og allstórgerður. Kona hans var
Snjólaug Jónsdóttir prests í Þingmúla,
Hallgrimssonar, en móðir hennar var
Ingibjörg Þórðardóttir frá Arnheiðar-
stöðum, Árnasonar auðga. Þær Járn-
gerður, móðir séra Einars, voru því
frænkur samkvæmt framansögðu, báð-
ar fróðar og minnugar og töluðu sam-
kvæmt því. Gegndi þá Þorsteinn til,
eflaust í stríðni: „Já, þú Járngerður
ert komin út af Erlendi. Hann var þó
heiðarlegur maður þótt hann væri fá-
tækur, en þú Snjóka ert komin út af
Poka-Þórði, helvítis þjófnum“.
Þetta mun hafa verið gamalt orð-
spor og víða uppi, en Þorsteinn var
aðkomumaður í Héraði, og hlaut að
hafa fræðzt um málið á Héraði. Þessi
skoðun mun hafa staðið föstum fót-
um í almenningsáliti á Héraði, hvort
sem hún hefur átt við nægileg rök að
styðjast. Um það verður nú ekkert
sagt.
Árni Þórðarson hefur kvænzt og
hafið búskap á Arnheiðarstöðum um
1717—18. Ekki er nú kunnugur aldur
barna haris, svo marka megi en þau
munu byrja að fæðast um 1719. Kona
Árna var Kristín Brynjólfsdóttir frá
Melrakkanesi í Álftafirði, bróðurdótt-
ir Bessa sýslumanns á Skriðuklaustr-
inu, og séra Narfa í Möðrudal. Hún er
13 ára 1703.
Árna er svo lýst að hann hafi ver-
i'ð lágur meðalmaður á vöxt og þrek-
inn, hægur í framgöngu, en enginn
skörungur. Ekki fór orð af stórbúskap
hans, en góður og farsæll bóndi var
hann talinn. Ekki fer heldur neinum
sögum af harðræðum hans í auð-
söfnun. Það virðist sem hún hafi koiii^
ið hægt og sígandi, en þó orðinn miktl
um 1740, er hann er orðinn fimmtugur
að aldri. Eflaust hefur Kristín verið
mikilhæf kona.
Þau Árni og Kristín áttu 7 börn,
sem til þroska komust, og er nú geysi-
stór ættbálkur frá þeim kominn. Þau
voru: 1. Bessi bjó á Ormarsstöðum í Fell-
um og fékk þá til eignar, átti Málfríði
dóttur Árna á Ormarsstöðum Vigfús-
sonar, Jónssonar á Ormarsstöðum, Ás-
mundssonar, en Þeir langfeðgar áttu
allir Ormarsstaði. Ætt frá Bessa er
mikil og margt af því fólki í Ameríku.
2. Magnús. Hann bjó fyrst í Meðalnesi
og átti þá jörð. ókunn er kona hans,
en dóttur átti hann sem Helga hét.
Magnús varð skammlífur og ólst Helga
upp hjá Þórði föðurbróður sínum á
Arnheiðarstöðum og átti Jón Björns-
son prests Hallasonar piæsts Ólafsson-
ar. Á hún marga afkomendur. 3. Jón.
Hann varð sýslumaður í Snæfellssýslu
og dó fimmtugur 1777. Hann var glæsi-
menni og skartmenni og hélt sig eins
og greifi (greifarímur). Eigi kvænt-
ist hann, en börn voru honum kennd.
Talinn ..var hann auðugur, en litið
þótti koma fram eftir hann af þeim
auði og, ýmislegt ganga í súginn. 4.
Guðrún,: mun hafa verið elzt af börn-
um Árna. Hún átti Hans Wíum, sem
fyrr sagði. 5. Sigríður. átti Halldór
prest Gíslason er fórst í Njarðvíkur-
skriðum 1772. 6. Oddný, átti frænda
sinn Gr:m prest Bessason. 7. Þórður,
bjó eftir föður sinn á Arnheiðarstöð-
um. Átti Ingibjörgu Björnsdóttur frá
Böðvarsdal, Ólafssonar.
Það þótti strax bera á því að börn-
um Árna héldist illa á auði, og hann
tærðist upp í höndum þeirra og næstu
niðja, allra nema Þórðar. Hans auður
komst í lengri sögu og' merkilegri.
Hans Wíum var stórauðugur um tíma,
en dó snauður maður, en hafði þá lát-
ið einkason sinn, er á lífi var, hafa
allmikið fé, en hann eyddi því mjög
fljótt og synir hans voru sumir með-
al húsgangara. Grímur prestur og
Oddný urðu brátt snauð og áttu líf
með óhægindum m.a. í sambúð. Sig-
ríður og Halldór prestur héldu á
nokkrum efnum, en afkomendur þeirra
hafa verið fátækir menn. utan einn,
er var stórbóndi og hinn mesti höfð-
ingi á þessari öld. Auk þess hefur
þótt bera mikið á slysförum í ættinni
og örðugri glímu við örlögin fram yf-
ir það, er sýnast mátti að líkindum.
Aftur á móti er hér um sérlega gott
fólk að ræða og ekki dæmi um mis-
ferli í fari þess, fyrr né síðar.
Þórður Árnason er líklega sá, sem
er bóndi á hálflendu Skriðuklausturs
1753, þótt eigi sé hann þá nerna 22
ára, eftir— síðari aldursákvörðun. Á
Skeggj astöðum í Fellum bjó hann
1762, en á Amheiðarstöðum eftir að
faðir hans dó, 1771, og kannski áð-
ur.
Hann var stórbóndi og þó ekki
nefndur hinn ríki. Hann átti tvær
dætur er á legg komust. Heldur þótti
hann lítill höfðingi og aðsjáll um efni
sín. Ingibjörg dóttir hans átti Jón prest
Hallgrímsson sem fvrr segir. Dó hún
á undan föður sínum. Er þrengja tók
að efnahag Hans Wíum, seldi hann
Þórði allan Eiðastól, og sýnir það
góðan efnahag Þórðar. Þórður þurfti
að rýma frá Arnheiðarstöðum fyrir
prestsekkju, sem átti ráð á bygging-
unni, ekkju séra Páls Magnússonar d.
1788, og tók Eiða 1789. Þar bjó hann
síðan unz hann dó 1798.
Kristín hét hin dóttir Þórðar. Hinn
2. september 1796 giftist hún séra.Vig-
fúsi í Garði í Kelduhverfi Björnssyni,
Magnússonar. Hann var þá ekkjumað-
ur, vel stæður og skörungur. Kristín
kom með mikið fé úr föðurgarði, þar
á meðal Eiðastól, í bú þeirra Vigfús-
ar. Vigfús prestur dó í 808, og 'átti -nú
Kristín mikið fé. er henni hélt vef við
hendur. Hún giftist aftur eftirmannL
séra Vigfúsar í Garði, Birni presti
Halldórssyni. Hann var ekkjumaður
og einbirni hans var Halldór presfur
á Sauðanesi. Þau Vigfús prestur og
Kristin áttu son, Benedikt f. 1797. Ólst
hann upp með stjúpa sínum og móð-
ur, en Kristin dó 1831. Af henni fór
miklu orði og hún var kölluð Kristín
ríka.
Þeir Benedikt sonur Kristínar og
Halldór sonur Björns gengu báðir
skólaveginn og voru órofa vinir, og
urðu báðir stórrikir menn að örfum
úr heimagarði og þó' Benedikt enn
meir. Hann varð stúdent 1816, og var
þá enn heima í Garði, 2 ár, en lór þá
að Mælifelli til séra Jóns Konráðs-
sonar og gekk að eiga Þorbjörgu dótt-
ur hans 1819. Bjó svo um stund á
Hafgrímsstöðum í Tungusveit, en
keypti Hóla i Hjaltadal 1825 og flutt-
ist þangað, og gerðist prestur í Hóla-
prestakalli 1827. Benedikt fékk mikið
fé meö kvonfangi sínu, og hann gerðist
einn hinn mesti fjárgæzlumaður og
varð stórauðugur. Hann eignaðist
margt merkilegra handrita og var
heppinn læknir. Ævisögu sina samdi
hann og er hún i handritasafni Jóns
Sigurðssonar í Landsbókasafni. Þótti
hann mikilmenni. Benedikt hafði eign-
azt þrjár dætur með konu sinni, og er
sögn að hann hafi verið þeim strang-
ur í uppvexti þeirra. Komust þær á
unglingsaldur, en dóu þá með stuttu
millibili og enn átti hann 2 börn er
dóu ung. Benedikt var stórum harmi
lostinn af rnissi dætra sinna og settist
það að honum hversu hann hafði ver-
ið þeim strangur, meðan þær báru
blóma sinn í föðurgarði. Litlu síðar
fæddist honum sonur, hinn 11. febrú-
ar 1838. er látinn var heita Jón. Minnt-
ist nú Benedikt þess, sem hann iðraði
mest. í sambandi við dætur sínar og
skyldi nú þessi drengur eigi á sliku
kenna. Eiginlega er nú ljóst að
Benedikt hefur eigi verið heill heilsu
eftir barnamissinn. Hann tók aðstoðar-
prest 1839, og sótti burt frá Hólum
1840, og vildi fá Glaumbæ, en var
synjað þess og tók hann sér það nærri.
Jón tók nú að rísa á legg og eigin-
lega er það að skilja, að hann hafi ver-
ið alinn u.pp í vitlausara manna hönd-
um, allt hafði verið látið eftir honurn,
hvað sem hann af barnabrekum girnt-
ist að fá í hendur eða gera, og ganga
af slíku ótrúlegar sagnir, sem tæpast
verða rengdar. Ekki er hugsað um að
láta hann læra til prests, og hafði hann
þó verið vel skynugur rnaður, heldur
elst hann upp sem einn dröttur, sem
enga stjórn lærir á sjálfum sér og
cnga ábyrgðartilfinningu ber á lífi
sínu, og kemst nú á tvítugsaldur. Það
var þessi sjúka yfirbót, sem séra
Benedikt var að gera við minningu
dætra sinna, sem kom fram í|
sjúklega uþpeldi hans á Jóni.
Þannig komst Jón á tvítugsaldur, og j
þá er nú ekki um annað að ræða, en j
séra Benedikt annist það sjálfur að !
koma honum í hiónaband, því auðvit-
að kemur það ekki til mála, að þessi j
maður eigi sínar eigin tilfinningar, en
-laij-þann að» hafa f frammi einhver ;
barnabrek í hvf máU. að eignast lífs-
förunaut, bá er nú af sú tíðin að slíku
verði sinnt. i.
frá Garði, fóst-|
bróði^^^ú p^nedikts sat á Sauðanesi, |
vel metinn velstandsklerkur. Hann *
hafði fyrr átt Sigríði Vigfúsdóttur,
hálfsystur séra Benedikts, og náttúr- !!
lega spillti það ekki þeirra samkomu- j'
lagi. En að Sigríði andaðri, hafði hann ;
. átt Þóru laundóttur séra Gunnars .1.
JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS — ^23