Þjóðviljinn - 10.07.1982, Blaðsíða 18

18 SIÐA — ÞJÓBVILJINN Helgin 10.-11. júll 1982
Um verkalýðsmál á Akureyri á kreppuárunum__
Fjör kenni oss eldurinn,
frostið oss herði
Sumardag einn 1973
heimsótti ég Steíngrim
Aðalsteinsson og ræddi við
hann um verkalýðsmál á
Akureyri á kreppuárunum.
Eins og alkunna er, var
Steingrímur á þeim árum
formaður Verkamanna-
félags Akureyrar og
bæjarfulltrúi á Akureyri,
en síðar alþingismaður og
loks formaður Sósialista-
félags Reykjavíkur.
t fyrstu spurði ég hann um upp-
vaxtarár hans.
„Hvar og hvenær ertu fæddur,
Steingrimur?”
„Ég er fæddur 13. janúar 1903
að Mýrarlðni í Glæsibæjarhreppi.
Þaö er skammt utan við Akur-
eyri.”
„Ertu af eyfirskum ættum?”
„Já, foreldrar minir voru bæði
Eyfirðingar. Móðir min hét Krist-
björg Þorsteinsdóttir, bónda á
Mýrarlóni, en faöir minn hét
Aðalsteinn Hallgrímsson. Faðir
hans var framan af ævi búsettur i
Hörgárdal, en fluttist siöan inn i
Eyjafjörð.”
„Hve mörg voruð þið syst-
kinin?”
„Við vorum sex, og var ég
næstelstur, ári yngri en Kristin
systir min, sem var elst. Bræöur
minir eru Jónas, Ólafur, Karl og
Eiður, sem er dáinn.”
„Ólstu upp aö Mýrarlóni?”
„Foreldrar minir fluttust i
Glerárþorp þegar ég var á fyrsta
ári. Þar reistu þau litið býli, eins
og tiðkaðist á þeim árum. 1
kringum það var litill túnblettur,
og áttu þau nokkrar kindur. Faöir
minn stundaði sjóinn. Árið 1914
kom hann eitt sinn fárveikur i
land, haföi fengið lungnabólgu
af kulda og vosbúð. Hann var
lagður á sjúkrahús og dó þar.”
„Þú hefur þá verið ellefu ára.”
„Móðir min stóð uppi með
okkur börnin. Hún vann eins og
hetja alla daga. Þá var mikill
saltfiskur verkaður og sól-
þurrkaður, breiddur á Glerár-
eyrum. Þangað sótti hún vinnu. A
sumrin þegar sild veiddist, salt-
aði hún meðal annars úti i Jötun-
heimum. Einn bræðra minna tók
Stefán bóndi á Varðgjá að miklu
leyti til sin. Og ég var um tima inn
i Eyjafirði, fyrst á Hliðarhaga i
firöinum vestanverðum, undir
fjöllum að kalla, og siðan á Gilsá.
Yngri bræðurnir voru i sveit á
sumrin og léttu þá á heimilinu, og
þegar þeir stálpuðust hjálpuðu
þeir til. Þetta bjargaðist ailt
saman, mamma þurfti aldrei að
þiggja af sveit.”
„Hvar gekkstu á barnaskóla?”
„1 Glerárþorpi var barnaskóli,
8 vikur á vetri, og gekk ég á hann
þangað til pabbi dó. Eftir að ég
fór inn i Eyjafjörð, sótti ég far-
skóla, sem lika stóð 8 vikur á
vetri. Einn veturinn forfallaðist
ég vegna veikinda, ekki alvar-
legra þó. 011 min barnaskóla-
ganga var samtals 28 vikur.
„Fékkstu frekari tilsögn?”
„A sextánda ári, haustið 1919,
varö ég vinnumaður á Æsu-
stöðum, og var þar i tvö ár. Þá
var Gunnar Benediktsson prestur
á Saurbæ, og var ég nokkurn tima
hjá honum við nám. Gunnar var
ágætur kennari, en hann þjónaði
sjö kirkjum, öllum Eyjafirði, og
haföi litinn tima aflögu til
kennslu. Vorið 1922 skreið ég þó
upp I annan bekk Gagnfræðaskól-
ans á Akureyri.”
„Þá hefur þinn hagur væi^k-
ast?”
„Mér féll ágætlega i
Gagnfræöaskólanum. Siguröur
Guömundsson skólameistari
Steingrlmur Aðalsteinsson.
kenndi islensku, og hafði ég
áhuga á henni, svo að sæmilega
fór á með okkur. Sögu kenndi
Brynleifur Tóbiasson, Árni Þor-
valdsson ensku, mjög viðfelldinn
maður, dálitið sérkennilegur þó,
Hulda Stefánsdóttir dönsku, og
Lárus Rist leikfimi. Annan vetur
minn I skólanum kenndi Davið
Stefánsson i forföllum Brynleifs,
og það var gott að vera með
Davið Stefánssyni, hvar sem var.’
„Viltu minnast á einhverja
sambekkinga þina?”
„Þeir voru náttúrlega all-
margir. Ég get nefnt Þórarin
Björnsson skólameistara, Eirik
Brynjólfsson, lengi ráösmann á
Kristsneshæli, og Jónas
Halldórsson, sem var úr Eyja-
firði.”
„Hvenær laukstu gagnfræða-
prófi?”
„Voriö 1924.” j
„Það þótti góð menntun i þá
daga.”
„0 já. Ég taldi mig ekki hafa
möguleika á lengra námi. Gagn-
fræðaskólanum á Akureyri var
ekki breytt f menntaskóla, fyrr en
nokkrum árum siöar. Ég lét þess
vegna við þetta gagnfræðapróf
sitja. Mikið gagn hafði ég áreiö-
anlega af þessu námi, þótt ekki,
væri lengra.”
„Hvað tók þá við?”
„Verkamannavinna. Ég tók þá
vinnu, sem bauðst, en atvinnuá-
standið var misbrestasamt. Einn
vetur, 1926-1927, tók ég farkennslu
austur á landi, I Fáskrúðsfjarðar-
fræðsluhéraði, eins og það var
nefnt. Ég kenndi á tveimur bæj-
um á Reyöarfjarðarströnd og á
einum i Fáskrúðsfirði.”
„Hvernig lét þér kennslan?”
„Mér þótti gaman að vera meö
þessum börnum. Og eftir getu
reyndi ég að hjálpa þeim. Viö
Reyðarfjörö var Hafranes annar
bærinn, sem ég kenndi Þar var
steinhú, góð hibýli, og i heimili
voru tveir til þrir tugir manna. A
meðal barna i farskólanum þar
voru unglingar, sem komnir voru
af barnaskólaaldri, og reyndi ég
að kenna þeim aukreitis.”
„Lá leið þin svo aftur á eyr-
ina?”
„Já, ég fór aftur að vinna
verkamannavinnu. Næsta ár,
1927, var stofnað verkamannafé-
lag í Glerárþorpi, og var ég val-
inn formaður þess. Þá fóru að
hlaöast á mig ýmis störf.”,,Varla
hefur Verkamannafélag Glerár-
þorps verið fjölmennt I fyrstu?”
„Mig minnir, að stofnfélagar
þess hafi verið 22. Fyrstu tvö árin
var dauft yfir félagiiiu, en síðan
hjarnaði það við.”
„Varstu i Alþýðuflokknum á
þessum árum?”
„Satt aö segja hafði ég litiö
kynnst róttækum skoðunum, áður
en ég fór að starfa að verkalýðs-
málum, en þá hlaut ég lika að
sinna stjórnmálum, svona með
einum og öðrum hætti. Erlingur
Friðjónsson veitti þá Kaupfélagi
verkamanna forstööu og sat i
bæjarstjórn af hálfu verkalýðs-
félaganna. Og verkalýðsfélögin
sáu til þess, að hann var kjörinn
þingmaður 1927, að mig minnir.
Þótt ég teldi mig vinstri Alþýðu-
flokksmann, var ég eiginlega
aldrei I Jafnaöarmannafélagi
Akureyrar.”
II-
„Lengi varstu kenndur við
Verkamannafélag Akureyrar?”
„Ég var kjörinn formaður þess
i janúar 1930, þá fluttur inn á
Akureyri.”
„Og um skeið formaður eöa
vara-formaöur Verkalýðssam-
bands Norðurlands á þessum
árum?”
„Mig minnir að ég hafi veriö
kosinn vara-formaður þess 1931,
en Einar Olgeirsson formaður, og
veriö formaður þess 1933—1934 og
aftur varaformaður 1935.”
„Varstu þá orðinn kunnugur
Einari Olgeirssyni?”
„Einar Olgeirsson varð kennari
við Gagnfræðaskólann á Akur-
eyri, lærddmsdeild, og vann eftir
það ötullega að verkalýðsmálum.
Og kynntist ég honum þá. Strax
eftir stofnun Kommúnistaflokks
Islands 1930, tók kommúnista-
félag til starfa á Akureyri, og
gekk ég i það. Aður hafði ég ekki
verið i pólitisku félagi.”
„Þið áttuð hlut að Verka-
manninum?”
„ Verkamaöurinn hafði þá
alllengi komið út, verið gefinn út
af verkalýðshreyfingunni, og
haföi Halldór Friðjónsson, bróðir
Erlings, lengi verið ritstjóri
blaðsins. Eftir að Kommúnista-
flokkurinn var stofnaöur, eöa
klauf sig út úr Alþýðuflokknum,
máttum við okkar meira i rit-
stjórninni og réðum loks blað-
inu.”
„Og ykkur tókst að halda
Verkainanninum reglulega úti?"
„Já, það tókst, en kostaöi tals-
veröa vinnu og fjármuni.”
„A ýmsu gekk i verkalýös-
málum á þessum árum?”
„Eftir stofnun Kommúnista-
flokksins fóru kommúnistar með
stjórn nokkurra verkalýðsfélaga
norðanlands, einkum verka-
mannafélaganna á Akureyri og
Siglufiröi. Alþýðuflokkurinn og
Alþýöusamband Islands voru þá
ein skipulagsleg heild, og Alþýðu-
flokkurinn sætti sig ekki við, að
stjórn verkalýðsfélaga gengi
honum úr höndum. Hann klauf
verkamannafélögin á Akureyri
og Siglufirði og stofnaði ný, en
þau náðu ekki fótfestu.”
„Þú fórst snemma i framboð
fyrir Kommúnistaflokkinn?”
„Asamt Gunnari Jóhannssyni
var ég i framboði fyrir
Kommúnistaflokkinn i Eyja-
fjarðarsýslu 1933 og fengum við
liðlega 250 atkvæði.”
„Hvenær varstu kjörinn i
bæjarstjórn Akureyrar?”
„Fulltrúaráð verkalýðsfélag-
anna á Akureyri bauð fram lista i
bæjarstjórnarkosningunum i
janúar 1934. Listinn hlaut 402
atkvæði og tvo fulltrúa kjörna, og
var ég annar þeirra.”
„Vinnudeilur norðanlands á
fjórða áratugnum þóttu sögu-
legar, einkum Nóvu-deilan 1933
og Iðjudeilan 1937.”
„Nóvudeilan svonefnda i júli
1933 var fyrir margra hluta sakir
merkileg. Þetta voru kreppu- og
atvinnuleysisár. Verkafólk á
Akureyri sem annars staðar var
aðþrengt vegna atvinnuleysis og
litilla tekna. Verkamannafélag
Akureyrar bar upp þær kröfur við
bæjarstjórnina haustið 1932, að
hún stofnaði til atvinnufram-
kvæmda þá um veturinn. Eftir
miklar bollaleggingar tók bæjar-
stjórnin á leigu tunnuverksmiðju
sem Hjalti S. Espholin átti og stóö
ónotuö. Lét bæjarstjórnin smiða
þar um 30 þúsund sildartunnur i
atvinnubótavinnu, en vildi ekki
taká á sié áhættu af verkinu. Ef
tunnurnar seldust illa, átti það að
bitna á verkamönnum, en ekki
bæjarsjóöi. Verkamenn áttu ekki
að hafa neina kröfu á bæjarsjóð,
jafnvel þótt tunnurnar seldust
ekki nema fyrir efniskostnaði og
verksmiðjuleigu. Verkamanna-
félag Akureyrar gat ekki fallist á
þá skilmála.”
„Þegar horft er til baka, viröist
þetta vera óvenjulegur aðdrag-
andi vinnudeilu.”
„Þá var tiðin önnur. — Bæjar-
stjórnin bauöst þá til að tryggja
verkamönnum 70 aura lágmarks-
Hafnarstræti á Akureyriáriö 1929. Verslunarhús KEA Ibyggingu t.v.