Þjóðviljinn - 16.10.1982, Síða 15

Helgin 16.-17. október 1982 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 15
Horfið til
Húsavíkur
Alllöngu áður en hér var komið
sögu voru bændur farnir að mynda
með sér samtök um að semja við
kaupmenn um verð fyrir innleggs-
vörur, í stað þess að hver pukraði
við það í sínu eigin horni. Valt á
ýmsu fyrir þessum samtökum en þó
var sýnt, að með félagslegri sam-
stöðu var unnt að ná betri kjörum
en ella. Gránufélagið leysti svo
þessi samtök af hólmi. Þó þótti
Jakob sem það hefði brugðist Þing-
eyingum en hann vildi „fá félagið
til þess að setja hér fastan fót á
Húsavík“. Tryggvi kaupstjóri
Gunnarsson krafðist þess þá „ að
safnað væri actíum, eigi minna en
10 þús. kr. til byggingíj hér á Húsa-
vík, til þess að verslun yrði rekin“.
Það tókst ekki „því sem oftar vant-
aði viljann þar sem mátturinn er
mestur".
Árið 1884 flutti Jakob frá Gríms-
stöðum til Húsavíkur. Bar margt til
þeirrar ráðabreytni. Hann átti
mjög annríkt við félagsmálastörf
sem á hann hlóðust. Munaði þar
mest um undirbúning að stofnun
Kaupfélags Þingeyinga og forstöðu
fyrir því í öndverðu. Móðir hans dó
árið 1879. „Reyndist það heimili
mínu mikið skarð fyrir skildi“. Þar
við bættist að „um þessi ár fór
óðum í vöxt heimtufrekja vinnu-
hjúa og vandræði með að halda
þau, einkum þar sem eins var ann-
markasamt og á Grímsstöðum.
Kona mín veikbyggð orðin og
mikið
þreytt að standa í stríði við það og
ég farinn að finna til þreytu af að
ganga svo til vinnu, sem mér fannst
svo alnauðsynlegt, skuldir fóru
vaxandi og ég vildi heldur verða
öreigi fyrir eitthvert merkjanlegt
atvik eða málefni heldur en smá-
síga á hausinn við síeljandi bú-
hnauk“.
Frásögn Jakobs af undirbúningi
að stofnun Kaupfélags Þingeyinga
og bernskuárum þess, er ákaflega
fróðleg lesning. Þar heldur á penna
sá maður, sem sjálfur stóð í eldlín-
unni miðri. Þrátt fyrir erfiðar að-
stæður var hann óþreytandi við
undirbúninginn, hafði óbilandi trú
á að félagsskapurinn gæti létt oki
hinna seigdrepandi fjárhágsþreng-
inga af alþýðu manna og varð sjálf-
ur fyrsti kaupfélagsstjórinn.
/
Agreiningur um
afmœlisdag
Almennt er talið að stofnfundur
Kaupfélags Þingeyinga hafi verið
að Þverá í Laxárdal 20. febrúar
1882. Jakob er þessu ekki að öllu
samþykkur. Eftir að hafa fjallað
um aðdragandann að stofnun fé -
lagsins segir hann:
„Þegar ég nú þannig rifja þetta
allt upp, eftir því, sem mér er ljóst í
minni, kemur mér svo fyrir sem
Kaupfélag Þingeyinga væri önd-
verðlega á þessu ári getið og þó í
rauninni jafnvel fyrri, svona „í
pukri eins og allir“. Og þegar haust
þetta var komið gat eigi lengur dul-
ist að almenningur (margir menn
réttara) var þungaður þessu fóstri,
og að fylling tímans var komin. Ég
réðst því í að boða til almenns frjáls
fundar að Grenjaðarstað hinn 26.
september þetta áminnsta haust
1881. Þangað sóttu nokkuð margir
úr þessum næstu sveitum.
Eins og hafði nú hugsað mér á
undan þessum fundi, bar eg upp
beinagrind af félagsskipulagi, -
einkum og sér í lagi, að með
smáum og mörgum actíum væri
gengið að því að koma upp húsi og
nauðsynlegustu áhöldum hér á
Húsavík og ráða síðan mann til að
annast alla pöntun og framkvæmd-
ir félagsins. Actían, eða félagshlut-
urinn stakk eg upp á að væri sem
svaraði einu gemlingsverði, nefnil.
kr. 10,00 eða einn hlutur gæfi rétt
til að panta vörur upp á kr. 100,00
til geymslu og afhendingar í hús-
inu. Með svona lágum hlut fannst
mér varla neinn búandi maður geta
útilokast vegna fátæktar".
Var þá tekið til að safna hluta-
fjárloforðum:
„Urðu það alls 32 menn sem á
þeim fundi gengu í félagið með
samtals 49 hlutum: 490 kr. í loforð-
um. Af fundarmönnum voru fyrir
hverja sveit kvaddir menn til þess
að kalla saman fundi, og skyldi
kjósa þar menn til sameinaðs fund-
ar um veturinn, búa þar undir
pöntun og koma með peninga til
þess að senda fyrirfram. í sam-
bandi við þetta var stungið upp á
deildaskipun, því ég hafði hugsað
þá þegar aðalskipulag félagsins, en
frumvarp til laga skyldi koma til
hins ráðgjörða vetrarfundar, sem
ég tók að mér að sjá um og að boða
til fundarins. Ennfremur skyldu þá
vera til prentuð hlutabréf.
Hér var því kaupfélagið þennan
dag stofnað, - 26. september er
þess afmaélisdagur að áliti mínu og
að líkindum allra þeirra, er á fund-
inum voru. Þó seinna hafi komið
fram sú hugmynd, að félagið hefði
ekki verið stofnað fyrri en á fundin-
um, sem þarna var ráðgerður og
haldinn 20. febrúar um veturinn,
eins og skýrt verður seinna frá, þá
hygg ég það koma af ókunnugleika
þeirra, sem seinna komu í félagið
og svo því, að gjörðabók félagsins
byrjar með þeim fundi“.
tré
Seinna sá Jakob ekki ástæðu til
að halda þessu svo mjög til streitu
og ofaná varð, svo sem kunnugt er,
að stofndagur félagsins teldist 20.
febr. 1882.
„Faðir samvinnu-
hreyfingarinnar
á íslandi“
í bókinhi ræðir Jakob Hálfdán-
arson um sjálfan sig og störf sín og
ýmsa samferðamenn á opinskáan
og hreinskilinn hátt. En hvað hafa
svo aðrir að segja um loftkastala-
smiðinn frá Grímsstöðum og hlut
hans að landnámi samvinnu-
hrevfingarinnar á íslandi?
A stofnfundi Sambandskaupfél-
ags Þingeyinga, sem haldinn var í
Ystafelli árið 1902, var Jakob ekki
mættur. Þá stóð Kaupfélag Þingey-
inga á tvítugu. í bréfi, sem fundar-
menn sendu Jakobi, segir m. a. svo:
„Vér höfum saknað þín mjög í
þessum hópi á þessari stundu og
finnum oss því knúða til að láta
bréflega í ljósi innilegt þakklæti
vort og vinarþel til þín, þess
manns, er vér álítum að félagið eigi
upptök sín og tilveru mest og best
að bakka“.
Arið 1912 segir Sigurður í Ysta-
felli í Tímariti kaupfélaganna, að
Jakob hafi verið sá maður, „sem
langmestan þátt átti í stofnun
kaupfélagsins, og sem með sínum
eigin hugsunarþrótti, dugnaði,
ráðvendni og ósérplægni stuðlaði
manna lengst og best að því að
þessi nýbreytnisstefna, - sem á
undan framkvæmdum hans var ó-
þekkt hér á landi, - festi traustar
rætur og bar farsæla ávexti, þrátt
fyrir andróður og aðköst ýmissa
samtíðarmanna. Það er því vissu-
lega ánægjulegt fyrir Jakob Hálf-
dánarson að geta nú - í hárri elli -
litið yfir dagsverkið, sem braut-
ryðjandi nýrrar þjóðlífshreyf ■
'ingar“.
Jónas Jónsson frá Hriflu hefur
þau orð um Jakob í Tímariti ísl.
samvinnufélaga árið 1919 að hann
sé „faðir samvinnuhreyfingarinnar
á fslandi".
Margur hefur mátt una verri
vitnisburðum. -mhg
Er ekki orðið tímabært að stofna Færeysk-íslenskan menningarsjóð? spyr Heðin Klein kennari frá
Sandey, sem hér er staddur ásamt konu sinni Malan Joensen.
Við viljum stórefla
menningarsamskipti
Islands og Færeyja
- Ég er hingað kominn til
þess að vinna að eflingu
félagslegra og menningarlegra
samskipta íslendinga og
Faereyinga, sagði Heðin
Klein, kennari frá Sandey í
Færeyjum, í viðtali við
Þjóðviljann á þriðjudaginn.
Heðin er hér staddur ásamt
konu sinni, Malan Joensen, og
munu þau dvelja hér í eina viku.
- Samskipti okkar FæreyingaA
við útlönd verða fyrst og fremst í
gegnum Danmörku, sagði Heð-
in. Börnin læra dönsku í skólum
frá 3. bekk og margir sækja há-
skólanám til Danmerkur. Við hjá
Norræna félaginu í Færeyjum
viljum gjarnan að þessi samskipti
verði fjölbreyttari og við teljum
að Færeyingar og íslendingar eigi
það margt sameiginlegt bæði í
• menningu og skapgerð, að eðli-
legt væri að stórauka menningar-
leg og félagsleg samskipti land-
anna.
Reyndar voru sámskipti Fær-
eyinga og íslendinga mun meiri á
6. áratugnum en þau eru nú, en
þá var algengt að Færeyingar
stunduðu sjómennsku hér á ís-
landi.
Nú eru hins vegar breyttar að-
stæður, og samskipti okkar hafa í
rauninni dregist saman. Við í
Norræna félaginu viljum hins
vegar að þessari öfugþróun verði
snúið við.
- Hvaða úrbætur teljið þið að
hægt sé að gera?
- Þrátt fyrir skyldleika tung-
umálanna er sta-sti þröskuldur-
inn í samskiptum okkar sá, að við
skiljum hvert annað ekki nógu
vel. Við í Norræna félaginu í Fær-
eyjum höfum því stungið upp á
því, að fyrsta skrefið væri að bæta
tungumálakunnáttuna. í fær-
eyskum kennslubókum fyrir
framhaldsskóla í bókmenntum
og málfræði eru textar á íslensku,
í margir kennarar veigra sér
að fara út í vegna þess að þeir
ekki nógu vel að sér í ís-
lensku. Okkar tillaga er sú, að
skipulagt verði hér á íslandi hálfs
mánaðar námskeið fyrir þessa
kennara, þannig að þeim veitist
auðveldara að veita fræðslu um
íslenskt mál og málefni á eftir.
Síðan væri hægt að skipuleggja
nemendaskipti eða hópferðir
færeyskra skólabarna til Islands
og íslenskra til Færeyja. Við vilj-
um líka stefna að því, að a.m.k.
einn framhaldsskóli í Færeyjum
geti boðið upp á kennslu í ís-
lensku.
' - Hvernig mætti hugsanlega
fjármagna menningarsamskipti
af þessu tagi?
Rœtt við
Heðin
Klein,
kennara
frá
Sandey í
Fœreyjum
- -Til þess eru sjálfsagt ýmsar
leiðir, en við höfum í viðræðum
við íslenska Norræna félagið bent
á, að upp úr síðari heimsstyrjöld-
inni hafi verið stofnaður Dansk-
færeyskur menningarsjóður, og
ef til vill væri tímabært að fara að
hyggja að stofnun Færeysks-
íslensks menningarsjóðs. Slíkur
sjóður gæti efalaust fengið miklu
áorkað. Stofnun slíks sjóðs væri
hins vegar verkefni færeyskra og
íslenskra stjórnvalda.
Þessi mál eru á umræðustigi á
milli Norrænu félaganna á íslandi
og í Færeyjum og við höfum feng-
ið jákvæðar undirtektir hjá ís-
lenskum aðilum. Hins vegar höf-
um við ekki tekið málið upp við
stjórnvöld, en það verður næsta
stigið, þegar við höfum rætt mál-
ið okkar á milli, að tala við stjórn-
völd viðkomandi landa.
- Er Norræna félagið í Fær-
eyjum öflugt?
- f því eru nú starfandi um 6 -
700 félagar, og þótt það sé ekki
eins öflugt og það íslenska, þá
hefur starfsemi þess eflst stórlega
að undanförnu. Félagið var fyrst
stofnað í byrjun 6. áratugarins,
en dó út eftir fáein ár. Það var
síðan endurreist fyrir 6 árum.
Norræna húsið í Færeyjum verð-
ur væntanlega opnað í maímán-
uði næstkomandi, og þá mun
starfsaðstaða okkar batna til
muna.
Heðin Klein er nú kennari í
Sandey. Hann var áður þing-
maður fyrir Þjóðveldisflokkinn í
6 ár og var um tíma sjávarútvegs-
ráðherra. Hann sagðist nú vera
hættur beinum afskiptum af
stjórnmálum, en nota frítíma
sinn m.a. til þess að yrkja ljóð.
Hann dvelur hér ásamt með konu
sinni, Malan Joensen, í eina viku,
og hélt á miðvikudaginn fyrirlest-
ur í Norræna húsinu um menn-
ingarleg samskipti Færeyja og ís-
lands. -ólg.