Þjóðviljinn - 28.01.1984, Blaðsíða 9

Helgin 28. - 29. janúar 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9
helgarsyrpa
Úr því ég fór aftur að tala um Mannfólkið
í síðustu Helgarsyrpu, kannski ég víki enn
að þessu gáfaða og undarlega samsetta
fólki; sem var sumt svo veikt og sterkt í
senn.
Ekki man ég betur en ég hafi sagt soltið
frá upphafi fjölskylduveldisins sem stóð
kannski á grunni Hansakaupmanna í aðal-
bóli þeirra í Lúbeck, eða Lýbiku sem svo
heitir í íslenzkum ritum. Gróið fjármála-
veldi í nokkra ættliðu en fór hnignandi við
forfínun þegar hugurinn sveigðist að list og
menningu í Mannættinni. Þar átti blóð-
blöndun kannski verulegan þátt í að hefja
hugina frá reglusamri fjármálaumhyggju á
hærri svið andans, og til göfugri sam-
kvæmishátta.
Hvaðan er öll þessi ólga komin í blóð
mitt? spyr Klaus Mann. Og eirðarleysið?
Og hverja lesti mína og veikleika mætti
rekja til einhvers áa míns í árdaga - hann
nefnir skipstjóra, kaupmenn og minnist
jafnvel á sjóræningja sem hann muni aldrei
vita hvað hafi heitið. Hann segir ennfrem-
ur: Það sem ég hélt vera mitt sérpersónuleg-
asta drama er kannski ekki annað en fram-
hald á harmleikjum sem hafa gerzt í kæf-
andi heimilishlýju norðurþýzks yfirstéttar-
húss.
Reyndar sótti afi hans sér spúsu til Brasil-
íu. Heimili þeirra var talið eitt hið allra
veglegasta í Lýbiku með andríku sam-
kvæmislífi og yfirstéttarfágun. Afinn var
þingmaður og skorti hörku á við forvera
sína í fésýslunni; og gekk á auðinn við glað-
vært samkvæmislíf og háleit hugðarefni.
Þegar hann féll frá var auðurinn á þrot-
um, fyrirtækið ieyst upp, og frú Júlía frá
Brasilíu flutti til Múnchen, og varð því
kannski sumpart fegin; því hin snareyga
suðræna kona með öra geðið kunni víst
aldrei við sig allskostar innan um ljósar blá-
eygar og fasbundnar norðurþýzku góð-
borgarafrúrnar í hinni virðulegu frjálsu
Hansaborg Lúbeck.
Börnin voru fimm. Elztir voru Heinrich
sem hét eftir föður sínum og Thomas. Síðan
voru dætur tvær, og átti fyrir þeim báðum
að liggja að stytta sér aldur. Sú yngri Carla
hafði erft suðræna fegurð móðurinnar,
gerðist leikkona; og lifði með frjálslegum
hætti á bóhemavísu, sneri körlum kringum
sig af hind; en lauk dögumsinnar jarðvistar
með því að læsa að sér í húsi móðurinnar, og
gleypa eitur.
Elztu bræðurnir voru í senn líkir og ólík-
ir. Þeir þóttu hysknir við skólalærdóminn
strax norður frá í Hansaborginni, sem hefði
ekki þótt með öllu illt ef þeir hefðu staðið
sig öllu betur í íþróttum, segir Klaus: En
það var nú ekki heldur. Hinsvegar flaug
fyrir að þeir væru allir á kafi í bókmenntum;
sem þótti öllu lakara.
Einhvern veginn tókst nú samt að þræla
þeim í gegnum skóla þótt væri með litlum
glæsibrag. Síðan fóru þeir ungir saman til
Italíu í námsferð og dvöldu þar um sinn og
sökktu sér í list. Þeir voru samrýndir þá, og
undu við skáldskap, unz þeir fluttu heim; og
fóru brátt að vekja athygli á sér báðir sem
rithöfundar.
Klaus rekur nokkuð hvað skildi með
þeim bræðrum strax á þeim dögum í æsku.
Andstæðurnar sem voru kynfylgja komu
öllu skýrar fram hjá Thomasi. Sonur hans
talar um bóheminn með vonda samvizku,
heimþrá smáborgarans innra með lista-
manninum, þrá í róti geðsins eftir reglu og
áreiðanlegum forsendum virkra daga,
reglubundum lífsháttum. Hina sleitulausu
baráttu við upplausn, að koma á skipan
með óbugandi viljastyrk.
Hinsvegar gekk Heinrich upp í frelsi
listamannsins, fyrirleit undirgefni smáborg-
arans, hins undirdánuga. Hann sóttist eftir
samfélagi við listamenn og aðra andans
menn, sökkti sér í franskar bókmenntir.
Hans menn voru Stendhal og D’Annuncio,
Zola, Anatole France; meðan Thomas
sökkti sér niður í þýzka höfunda nærri í tíma
eins og Fontane og Storm, eða Rússann
Turgenéff. Thomas sótti aftur í samkvæmi
til auðugra listsækinna borgara, salon-
borgaranna í Múnchen, glyspraktina þar.
Þegar heimstyrjöldin brauzt út urðu al-
varlegar greinir með þeim bræðrum út af
afstöðunni til stríðsins. Það spannst út af
bók sem Heinrich skrifaði um Zola, og réð-
ist á þær afturgöngur á kreiki í samtíð sem
héldu áfram þjösnaskapnum sem Dreyfus
var beittur, ofbeldinu úr því máli, og höfðu
ekkert lært, og ýmsir lásu það úr að hann
sveigði að yfirvöldum í Þýzkalandi sem
hefðu samskonar afstöðu. Thomas var einn
þeirra sem skildu hann svo, og brást hart
við. Ágreiningur þeirra bræðranna varð svo
heiftúðugur að þeir slitu sambandi, og töl-
uðust ekkert við öll stríðsárin.
Thomas Mann segir í bréfi tii Pauls
Amann árið 1917:
Þar komið þér kæri prófessor við auman
Thor
Vilhjálmsson
skrifar
Marlene Dietrich í Bláa englinum
Thomas Mann
Heinrich Mann
blett. Sambandið með bróður mínum og
mér, sem hefur verið brothætt árum saman,
gat ekki haldizt eftir að stríðið brauzt út.
Feginn hefði ég víljað halda því áfram hvað
sem í hefði skorizt og hvað sem kostaði en
pólitísk ástríða bróður míns er mannlegum
tilfinningum hans ríkari; hann fyrirlítur
Þýzkaland, eða altént Þýzkaland þessa
stríðs, of ákaflega til að stilla sig um að kalla
afstöðu mína glæp gegn réttlæti og sann-
leika og rjúfa tengslin. Sársaukafullt mál og
skammarlegt. Glaður vildi ég sýna honum
þá virðingu að trúa því að hann þjáist einnig
vegna þess.
Heinrich hallaðist á sveif með Romain
Rolland sem vildi að andan&menn lyftu sér
yfir víglínurnar og reyndu að koma á sátt-
um. Frægt er rit Rolland: Audessus de la
Melée; Ofan við átökin. Framan af var
Heinrich Mann einangraður vegna afstöðu
sinnar sem hann hélt til streitu, og sýndi
aldrei neinn bilbug þótt hart væri sótt að
honum úr öllum áttum í þeirri móðursýki og
stríðsglamri sem ríkti almennt.
Thomas Mann tók hinsvegar mjög þjóð-
ernislega afstöðu og snerist harkalega gegn
áróðri Vesturveldanna sem töluðu um
Þjóðverja sem eintóma villimenn og köll-
uðu þá Húna eftir hinum illræmda þjóð-
flokki sem fór eins og eldur um akur og eirði
engu á þjóðflutningatímunum.
I Der Wendepunkt segir Klaus frá þeim
breytingum sem urðu á föðurnum á þessum
árum þegar hann varð Der Kriegsvater,
stríðsfaðirinn,- í andlitssvip hans bar ekki
lengur á góðleikanum né háðinu frá fyrri
tíð; hve framandi hann varð og fjarlægurr
og hann lokaði sig inni að loknum morgun-
verði klukkan níu á morgnana, og sást ekki
fyrr en á hádegi þegar hann birtist aftur
þungbúinn undir áhyggjufargi; og var þá að
semja bók um afstöðu sína: Betrachtungen
eines unpolitischen, Hugleiðingar ópólit-
ísks manns. Hve þreyttur hann hafi virzt
þegar hann hvarf aftur úr vinnustofu.
Hvaða afl var þetta sem keyrði hann svona
áfram, dularfullt; einhver álög sem knúðu?
Hið þrjózka þunglyndi höfundarins,
fullkominn skortur hans á pólitískri mótun,
grimm spennan; þar sem hann sat í kaldri
vinnustofu sinni og barðist við að berja
þetta saman, þar toguðust á þunglyndið og
árásarhneigðin. Klaus kallar bókina glæsi-
legan tour de force, meistaraverk á bók-
menntavísu, einræðu skálds sem stríðið
hefur rifið upp á rassinum, en stórslys frá
pólitísku sjónarmiði. Þetta er varnarrit
þýzkrar hámenningar, úr smiðju Goethe,
Shopenhauer og Nietzche, með Bach á bak
við sig og Dúrer, og sett upp rétt eins og
Vesturlönd væru haldin af hernaðarlegu
hundaæði og óð að eyðileggja þessa háu
Enn
um
Mann
fólk
menningu; og snýst upp í bitur andmæli
gegn allri pólitík eins og hún væri eingöngu
af hinu illa.
Thomas hafði litið á hugleiðingar
Heinrichs í Zolaævinni sem persónulega
árás á sig. Friðarsinninn Heinrich leit á
styrjöldina sem hina háskalegustu ævin-
týramennsku valdhafa, og vofði yfir að
þýzku þjóðinni væri steypt í vítisloga. Hann
hafði róttæka pólitíska afstöðu. Þegar leið á
styrjöldina fóru varnaðarorð hans að ná til
ýmissa andans manna, og nokkrir þýzkir
rithöfundar sem náðu griðum í Sviss studdu
hann svo sem skáldið Klabund, háðfuglinn
Carl Sternheim, og ekki síst Stefan Zweig.
Áður hef ég sagt frá Karl Kraus sem hamað-
ist öll stríðsárin gegn styrjöldinni, í Vínar-
borg með eldskrift penna síns: Die Letzen
Tage der Menscheit, síðustu dagar
mannkynsins; eitt lengsta og furðulegasta
leikrit sem hefur verið skrifað.
Klaus var tólf ára þegar stríðinu lauk;
árið áður gaf amma hans honum fræga
friðarkröfuskáldsögu eftir Bertu von Suttn-
er, sem sneri honum alveg á sitt band, þótt
hún hefði lítið bókmenntagildi, að hans
sögn.
Alls staðar skín í gegn samúð Klaus
Mann með föðurbróður sínum Heinrich,
virðingin. Frægust bóka Heinrichs er skáld-
sagan Der Untertan sem var skrifuð á árun-
um 1912-1914, og lýsir uppgangsskeiði hins
þýzka ríkis, borgaranna. Nafnið þýðir þegn-
inn, undirsátinn. Þetta er magnað ádeilurit,
um þann sem beygir sig undir valdið,
skríður. Lýtur hinum máttugri, eins og
væru örlögin sjálf, án þess að æmta.
Fleiri kannast kannski við kvikmyndina
Bláa cngilinn sem er byggð á annarri sögu
hans: Professor Unrat, prófessor Ráðleysa.
Um hinn sómakæra borgara sem lendir í
greipum léttúðardrósar og fer í hundana:
Ich bin von Kopf bis Fuss auf Liebe einge-
stellt, das ist meiner Welt, und sonst gar
nicht... Þetta söng Marlene.
Svona urðu þeir viðskila þessir samrýndu
bræður sem Klaus segir að hafi strax í æsku
verið: fullir af þunglyndislegum húmor, at-
hyglisgáfu, tilfinningu og hugmyndaflugi,
og voru löngu staðráðnir í að helga sig bók-
menntum, verða rithöfundar.
Thomas Mann sótti sér kvonfang í eitt
glæsilegasta menningarheimilið í Múnchen
þar sem húsráðendur voru af gyðingakyni.
Það var mikill samkomustaður andans
manna. Heimasætan Katja átti sér tvíbura-
bróður Klaus að nafni, og gekk ekki hníf-
urinn á milli þeirra systkinanna. Faðirinn
var prófessor í stærðfræði við háskólann, og
naut mikils álits meðal lærðra manna, og
safnaði um sig listamönnum, tónlistar-
mönnurn, málurum og skáldum, og dýrkaði
Wagner. Móðir húsfreyjunnar var skáld-
sagnahöfundur og brautryðjandi í kvenrétt-
indamálum, Hedwig Dohm og skrifaði um
konur sem þjáðust undir eiginmönnum sem
ekkert skildu í þeim, lásu Nietzche og
heimtuðu kosningarétt. Ung hafði hún vak-
ið athygli sem leikkona, vegna fegurðar og
gáfna.
Heimiiið ómaði af tónlist og andríkum
orðaskiptum þar sem mjög bar í tal manna
Dostoéfskí, Shopenhauer og Nietzche; til-
þrifamikil glæsimennska ríkti; og þangað
sótti Thomas konu sína sem var honum
mjög ólík og hjónaband þeirra hið farsæl-
asta. Brúðurin unga var sprottin úr jarðvegi
þar sem ýmsir hneigðust til að daðra við
dauðann í hugsun, og gengu jafnvel með
nirvanakomplex sem Klaus nefnir svo.
Enda réð mágkona hennar sér bana. Var von
að Klaus spyrði: Hvaðan er öll þessi ólga
komin í blóð mitt?
Og eirðarleysi?
Mephisto enn
Margir spyrja, hvers vegna er hætt að
sýna Mephisto í Regnboganum? Sjaldan
gefst að sjá kvikmyndir sem vekja hugina
sem þessi til hollra álitamála.
Eins og Heinrich föðurbróðir hans gerði í
Der Untertan fjallar Klaus Mann í sögu
sinni Mephisto um mann sem lagar sig eftir
öllum aðstæðum, beygir sig undir valdið.
Tækifærissinna sem öngu hættir, réttlætir
ætíð sjálfan sig, svíkur allt ef á reynir. Þessu
fylgir kvikmyndin vel. Hendrik Höfgen
segir: Ég hef ekki svarið eið, ég hreyfði bara
varirnar. í París er hann látinn segja: Ég
held að ég hafi verið raunverulega gáfaður.
En skelfilega huglaus. En þegar hann
stendur ásamt verndara sínum innblásnum
af Göring frammi fyrir ofvaxinni og nátt-
úrulausri nazistalist, geldum nektarskúlpt-
úr eftir einhverja nazistabelju dansar hann
eftir pípu andskotans, tekur orðin úr munni
valdsmannsins sem segir: Ein mutiges
Werk, kjarkmikið verk, og segir sjálfur í
ræðu um þetta sviplausa geðfroðuverk: Ein
mutiges Werk.
Er ekki ögn af Mephisto í hverjum sönn-
um Þjóðverja? spyr kampakátur verndar-
inn hans, nazistahöfðinginn. Mephisto sé
þýzk þjóðhetja, ein deutscher nationalhelt.
Og bætir við að það kæmi óvinum þeirra vel
ef meira færi fyrir Faust í hinni þýzku sál.
Og þegar kemur að því að búa til nazista-
hamlet segir Höfgen samstarfsfólki sínu að
Hamlet hafi verið rangtúlkaður til þessa:
Hamlet er norrænn maður, hann drepur.
Hamlet er harður maður, segir hann: hann
fórnar öllu, ást, fjölskyldu, frama til að inna
af hendi skyldu sína. Hann er einfari: er
reitet allein.
Auk þess sem fyrr var talað um fyrir-
myndir og lerkara má bæta við að Dora
Martin sem kemur fyrir framarlega í mynd-
inni (og sögunni) á sér fyrirmynd í frægu
þýzku leikkonunni EJizabet Bergner sem
hélt áfram frægðarferli í Ameríku þegar
ólíft varð fyrir nazismanum í Þýzkalandi.
Otto Ulrich í myndinni var kunnur leikari,
Hans Otto að nafni. Leikarinn sem fer með
hlutverk leikhússtjórans í Hamborg er ung-
verskur. Hann var á sínum tíma þjóð-
leikhússtjóri í Búdapest. Tveim árum fyrir
uppreisnina þar vakti hann gífurlega athygli
og deilur vegna sýningar á Ríkarði 3. eftir
Shakespeare, lék aðalhlutverkið og stjórn-
aði og þótti sveigt að stjórnvöldum mein-
lega. Síðar horfði til hins betra, en skamma
hríð. Eftir uppreisnina var þessum manni
dillað af þeim sem tóku við völdum og hlaut
óþokka af frá þeim, sem sáu vonir sínar
upprættar með harðýðginni. Tamas Major
heitir sá. En hinn sem svo snjallt túlkar
Göringinn í myndinni heitir Hoppe og er frá
Austur-Þýzkalandi.
Gustav Grúndgens, fyrirmyndin að
Hendrik Höfgen, hélt frama sínum með
þýzkum eftir stríð, og naut þess að hann var
talinn hafa skotið ýmsum listamönnum
undan fólsku nazista, og neytt þar aðstöðu
sinnar sem átrúnaðargoðs. Hans endalykt
varð sú að hann framdi sjálfsmorð í Manila
á Filipseyjum 1951.