Þjóðviljinn - 26.08.1988, Blaðsíða 23

Leiklist - umfjöllim
Virðuleg hjón, kuteis og makalaust umburðarlynd.
Leikir sem
fólk fer í
Alþýðuleikhúsið
ELSKHUGINN
eftir Harold Pinter
þýðing: Ingunn Ásdísardóttir
og Martin Regal
tónlist: Lárus. Halldór Grímsson
lýsing: Egill Orn Árnason
leikmynd og búningar: Gerla
leikstjórn: Ingunn Ásdísardóttir.
Það er til skrýtla eða létt skop-
saga um hjónin sem vantaði fútt í
hjónabandið og gripu á það ráð
að fara að hittast á laun sem elsk-
endur, leika ást í meinum. Það er
einhver slík skrýtla sem Harold
Pinter leggur til grundvallar
þessu leikriti um virðuleg og sið-
prúð og umburðarlynd vel stæð
hj ón, Richard og Söru. Þegar þau
kveðjast með kurteisi að morgni
dags, gera þau ástríðulaust sam-
komulag (sem er augljóslega fast-
ur liður í þeirra lífsmynstri) um
að Sara taki á móti elskhuga sín-
um seinnipartinn og eiginmaður-
inn sé þá ekkert að flýta sér heim
á meðan. Um kvöldið spyrja þau
hvort annað hvernig henni hafi
vegnað með elskhuganum og
hvort hann hafi ekki litið við hjá
hórunni sinni. Seinna verðum við
vitni að fundi eiginkonunnar og
elskhugans: hann er þá Richard í
flagaraflíkum og hún hefur einnig
skipt um ham og gerst hóran og
örlagakvendið og þau taka til við
að raungera ímyndanir sínar,
skiptast á um að fara með Sak-
leysið og Freistinguna og Ofbeld-
ið. En eftir því sem leiknum mið-
ar áfram verður það æ torveldara
fyrir þau að halda tveinr pörtum
persónuleikans aðskildum, þeir
vilja brotna í mola og hrynja sam-
an. Og það er Richard sem hefur
frumkvæði um að reka elskhug-
ann á dyr með dálitið svipuðum
hætti og Georg slátrar ímynduð-
um syni þeirra Mörtu í leikriti Al-
bees, „Hver er hræddur við Virg-
iniu Wolf?“ (senr er einmitt skrif-
að um svipað leyti og Elskhugi
Pinters). Má' !ok eru engin í
venjulegum 1 ’ningi: við getum
haldið að fai an hafi náð yfir-
höndinni, að hóran og flagarinn
yfirtaki hjónin virðulegu - við
getum líka lagt spádómsmerk-
ingu í stutta innkomu Jóns mjólk-
urpósts fyrir miðjan leik: kannski
mun Sara leita til hans eftir að
Richard braut þeirra leikreglur.
Ekki er að því að spyrja: þetta
er útsmogið leikrit og undarlega
áleitið með sinni ofur hvunndags-
legu orðræðu og kannski
lágkúrulegri. Þýðingin lét heldur
vel í eyrum, þótt dæmi mætti
finna sem hljómuðu annarlega
(„Mögulega" er sagt á einum
stað: á ekki heldur að segja: getur
verið?).
Alþýðuleikhúsið hefur að
þessu sinni fundið athvarf í Ás-
mundarsal við Freyjuögtu, út-
koman er mikið návígi, leikið á
miðju gólfi, áhorfendur allt um
kring. Leikstjóra og leikmynd-
arhöfundi tekst vel að virkja
þetta rými með einföldum og til-
gerðarlausum hætti. Þau Viðar
Eggertsson og Erla B. Skúladótt-
ir leika hjónin, sem í leiki fara, og
gera margt vel og ekkert kindar-
lega. Þó er sem misvægis gæti í
frammistöðu þeirra að því leyti
til, að þau ná ör«(Sfcari og út-
smognari tökum á sæmdarhjón-
unum Richard og Söru og þeirri
grimmu spennu sem er inni í þeim
lokuð en á elskhuganum Max
(sem Sara kallar svo) og hórunni
hans. Eitthvað fannst þessum á-
horfanda hér á vanta í djöfulskap
og hraðari takta í þeim atriðum.
Og má spyrja, hvort leikstjóri
hefði ekki átt að reyna betur að
skerpa (amk í upphafi) andstæð-
ur ntilli hinna tveggja tilvistar-
sviða, áhorfendum til sterkari
hrellingar?
En hvað um það: þetta var um
margt vönduð sýning hjá Ingunni
Ásdísardóttur og öðrum aðstand-
endum sýningarinnar. Það er
alltaf eitthvað „öðruvísi“ við sýn-
ingar Alþýðuleikhússins og þessi
eiginleiki er freisting sem
mönnum ætti að vera meira en
ljúft aö láta undan.
Árni Bergmann
HUGVEKJA
E.M.J.
Um forstióralaust ár
í aprílmánuði 1905 bárust þau
tíðindi um Reykjavík, að gull
hefði fundist í Vatnsmýrinni við
rætur Öskjuhlíðar. Gullæðið í
Klondyke var mönnum mjög í
fersku minni, enda voru þá
minna en tíu ár síðan það hafði
farið af stað, og því greip um sig
mikill spenningur í höfuðstaðn-
um í Kvosinni: skyldu gulu korn-
in sem sést höfðu þegar grafið var
í gegnum sandlög vera raunveru-
legt gull? og hvaða afleiðingar
myndi þessi fundur hafa fyrir
þjóðina? Maður nokkur sem var
kunnugur í Klondyke tók eitt
kornið, flatti það út og setti þynn-
una á hnífsegg: bognaði hún þá
og lögðust báðir endarnir með-
fram hnífsblaðinu. Sagði maður-
inn að þessa prófun notuðu gullg-
rafarar í Alaska og væri enginn
vafi á því að gula kornið væri gull.
Eftir svo augljósa sönnun brugð-
ust menn skjótt við, hlutafélagið
„Málmur h/f“ var stofnað og allar
horfur á mikilli gullvinnslu í
Vatnsmýrinni.
En eins og mönnum er kunn-
ugt, kom fljótt í ljós að það var
alls ekkert gull hvorki í mýrar-
flákum við Reykjavík, né í Esj-
unni né heldur á neinum öðrum
stað á landinu, og brugðust allar
vonir manna um skjótfengið ríki-
dæmi Mörlandans byggt á Vatns-
mýrargulli. Þessi saga er nú flest-
um gleymd, en ýmsum kann þó
að þykja það nokkur dægradvöl
að velta því fyrir sér hvað hefði
gerst ef raunverulega hefði verið
gullsandur við rætur Öskjuhlíð-
arinnar. Vafalaust sjá einhverjir
fyrir sér voldugar hallir
gullfurstanna í austrænum stíl,
mikinn gullforða í einhvers konar
íslensku Fort Knox, sem tryggði
traustan og stöðugan gjaldmiðil,
og vel uppbyggt og auðugt land
með góðum húsakosti, hrað-
brautakerfi og einteinunga þvers
og kruss og hinu fullkomnasta
þjónustukerfi þar sem ekkert
skorti, svo ekki sé gleymt há-
skólum, tónleika- og óperusöl-
um, kvikmyndaverum og öðrum
musterum andans.
En því miður er erfitt fyrir
hvern þann sem hefur svolitla
nasasjón af eðli Mörlandans að
vera svona bjartsýnn, og er hætt
við að sú auðlind sem gæti tryggt
honum slíka velferð finnist seint á
okkar annars hlunnindaríka
hnetti. Gullnám á Skerinu hefði
nefnilega að öllum líkindum þró-
ast eftir nokkuð öðrum leiðum,
og til að gera stutta þá sögu, sem
vafalaust hefði orðið flókin og
langdregin, þá hrýs manni hugur
við þeim endalausu styrkjum,
óafturkræfu rekstrarlánum, nið-
urgreiðslum og útflutningsbót-
um, sem valdhafar landsins hefðu
orðið að taka úr vösum skatt-
píndra borgara til að styrkja gull-
iðnaðinn þegar hann væri á fal-
landa fæti á nokkurra mánaða
fresti og „afkoman alveg stór-
hrikaleg", eins og sagt er, svo
ekki sé minnst á allar gengisfell-
ingarnar, sem nauðsynlegt hefði
verið að framkvæma til að bjarga
gullútflutningnum og gera hann
samkeppnisfæran á erlendum
markaði.
Það má því segja, að það hafi
verið mikil mildi forsjónarinnar,
að hér skyldi ekki vera eitt ein-
asta vinnanlegt gullkorn í jörðu,
nógu slæmt er ástandið svo sem
án þess. En þrátt fyrir það er
efnahagslífið komið í strand eina
ferðinaenn, ogernú þörfáskjót-
um og víðtækum ráðstöfunum til
að bjarga þjóðinni frá yfirvofandi
hruni og tryggja afkomu grund-
vallaratvinnuveganna, svo sem'
fiskveiða, verslunar og banka-
starfsemi. Svo virðist sem tvær
leiðir séu nú færar til þess, og er
fljótgert að líta á þær.
Önnur leiðin er sú að halda há-
vaxtastefnunni áfram, þangað til
velflestar fasteignir einstaklinga
hafa fallið í skaut bönkunum,
sem hafa tekið þær upp í óborg-
aðar skuldir og vexti af þeim.
Væri þá komið fyrir öllum þorra
landsmanna eins og gömlu kon-
unni sem tók smá lán til að dytta
að gluggunum á húsinu sínu og
þurfti ekki að hafa meiri áhyggjur
af viðhaldi þess, þar sem bankinn
tók það í heilu lagi upp í vexti af
smáláninu. Með þessari leið væri
tryggð afkoma bankanna um
nokkurn tíma, en þeir berjast nú í
bökkum vegna síaukins fiðrings í
gráa markaðnum.
Hin leiðin er sú að falla frá há-
vaxtastefnunni, banna algerlega
verðtryggingu á innistæður í
bankabókum, nema þær séu
bundnar til 99 ára, og skattleggja
allar vaxtatekjur. Jafnframt væri
gengið fellt. Þannig myndi spari-
fé landsmanna brenna inni á
nokkrum mánuðum, og kæmist
þá í framkvæmd það sem kallað
hefur verið „að færa spariféð yfir
til atvinnuveganna“. Það gæti
reyndar gerst á tvennan hátt:
Sennilega myndu það verða
fyrstu viðbrögð manna að rjúka
upp til handa og fóta um leið og
verðtrygging væri afnumin, taka
út allt sparifé sitt og hlaupa í
dauðans ofboði út í næstu búð
sem fyrir verður og kaupa þar allt
sem á boðstólum er. Er fræg sag-
an um manninn sem hljóp einu
sinni út úr banka, þegar ekki
votði þó annað verra yfir en
gengisfelling, og keypti á einu
bretti sex hrærivélar, en slíkir at-
burðir myndu nú gerast aftur í
margfalt stærri mælikvarða og
væri hægt að kalla það „að færa
spariféð yfir til verslunar og við-
skipta“. Þetta gæti þó komið öðr-
um atvinnuvegum í klípu, og þá
einkum veikt stöðu bankanna
gagnvart skuldandi atvinnuveg-
um, og til að koma í veg fyrir það
mætti gera einhverjar aukaráð-
stafanir til að festa spariféð í
bönkunum svona rétt meðan það
er að brenna inni, en það tæki
aldrei nema stuttan tíma. Á þann
hátt mætti sem sagt „færa spa-
riféð yfir í framleiðslustörfin",
þ.e.a.s. nota ylinn af brennandi
sparifé til að kynda undir í útveg-
inum og öðrum slíkum greinum.
Þetta yfirlit yfir þær helstu
efnahagsaðgerðir sem völ er á
leiðir þó eitt í ljós: hver aðgerð
fyrir sig getur ekki bjargað vanda
nema einnar atvinnugreinar, ým-
ist framleiðslu, bankastarfsemi
eða verslunar, og eru þá aðrar
eftir sem áður úti á klakanum.
Þetta er því engan veginn nægi-
legt til að bjarga ástandinu í
heild, og má því búast við að
ríkisstjórnin verði að finna ein-
hverja leið til þess að beita þeim
öllum í senn, byrja á því að beita
hávaxtastefnunni til að flytja fast-
eignirnar yfir í bankareksturinn,
sem verður þá svo mjög tryggður,
að hann þolir það fyllilega þegar
spariféð er síðan flutt yfir í aðra
atvinnuvegi. Á þennan hátt er
hægt að segja að afkoma grund-
vallaratvinnuveganna sé loksins
tryggð. Ef spariféð hrekkur ekki
til, er auðvelt að fara þá leið, sem
nú er reyndar mjög á dagskrá, að
lækka launin um tíu af hundraði.
Sumir kunna að sjá ýmis tor-
merki á því að stjórnvöldin geti
farið allar þessar leiðir f einu, en
við því er ekki annað svar en það
að eins gott er að hinir vísu yfir-
menn efnahagsmála venji sig
strax á hugmyndaauðgi. Það
verður hvort sem er ekki vanþörf
á snjöllum hugmyndum eftir
nokkurn tíma, þegar landsmenn
verða aftur búnir að eignast
sparifé og koma sér upp fast-
eignum, og þörf verður að grípa
enn einu sinni til efna-
hagsráðstafana til að færa þetta
hvort tveggja yfir í atvinnuveg-
ina.
Ef til eru þeir menn, sem hafa
áhyggjur af þessari framtíðarsýn,
er rétt að taka það fram, að til er
enn önnur leið. Um hana hefur
þó verið býsna hljótt, og er sér-
lega athyglisvert, að þeir sem eru
annars hlynntir þeim hugmynd-
um sem hún byggist á hafa alls
ekki fært máls á henni. En þar
sem ritstjórar blaðsins eru nú
skroppnir upp í kaffi og ég sit hér
einn og eftirlitslaus og hjala við
eitthvert móðins apparat með
skjá, ætla ég að nota tækifærið til
að rjúfa þögnina og boða þessa
leið. Þetta er sem sé leið frjáls-
hyggjunnar, en þó að vísu önnur
hlið hennar en sú sem oftast er á
dagskrá. En hún er í stuttu máli
fólgin í því, að þeir yfirmenn
efnahagsmála og fyrirtækja, sem
hafa tekið snarvitíausar ákvarð-
anir, þeir sem hafa fengið lán til
uppbyggingar og rekstrar
atvinnugreina og sóað þeim t.d. í
húsabrask, montframkvæmdir
eða alls kyns bruðl, þeir sem í
fyrirhyggjuleysi hafa slegið stór-
lán til að byggja upp stórfyrirtæki
án þess að athuga fyrst hvort
nokkur rekstrargrundvöllur væri
fyrir þeim og þurfa síðan stöðuga
styrki til að standa fyrir botn-
lausum taprekstri, þeir sem not-
færa sér það að ríkið er reiðubúið
að vernda framleiðslu þeirra með
tollum til að hækka vöruna ennþá
meir í staðinn fyrir að byggja
hana upp og gera hana þeim mun
samkeppnishæfari, þeir sem frí-
lista sig erlendis í stað þess að
verja öllum stundum til að kynna
sér nýjungar í sinni atvinnugrein,
þeir sem gera af ásettu ráði óhag-1
stæð innkaup erlendis til að geta
haft álagninguna þeim mun
hærri, þeir sem reyna stöðugt að
krýja út meiri lán og styrki í stað
þess að finna leiðir til að gera
reksturinn hagkvæmari, í stuttu
máli allir þeir sem fylgja hinni því
miður sígildu íslensku stefnu „tak
aurinn og hlaup“, þessir menn
verði allir, hver sem einn, að taka
afleiðingum gerða sinna, og fái
ekki að halda áfram von úr viti að
valsa með stórfé, eignir og fyrir-
tæki, ausa til sín fé almennings og
stofna hvert fyrirtækið eftir ann-
að og fara með þau öll á hausinn.
Leiðin er sem sé sú að þessir yfir-
menn verði gerðir ábyrgir og þeg-
ar þeir eru búnir að sigla öllu í
strand fái þeir þann skell sem því
hæfir, og verði ekki gert kleift að
halda áfram á sama hátt. Á þá
.verði lokað öllum fyrirgreiðslu-
dyrum og þeir látnir hrapa niður í
myrkrið, - og það yrði mikið
bomsara-boms mínir elskanlegu.
Kannske fengju fslendingar í
kjölfar skattlausa ársins eitt
„forstjóralaust ár“ en svo tækju
við nýir menn, menn sem kynnu
ábyrgð í rekstri.
Að öðrum kosti er erfitt að sjá
hvert leiðin liggur um síðir, þegar
einar efnahagsaðgerðir taka við
af öðrum á nokkurra mánaða
fresti. Kannske kynni það að
enda með því að íslendingar sæju
sér ekki annan kost vænstan en
biðja drottin allsherjar að taka
frá þeim þau gjöfulu fiskimið sem
eru frumorsök svo mikils tap-
rekstrar, rétt eins og hann forð-
aði þeim undan gullinu árið 1905.
e.m.j
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 23