Þjóðviljinn - 26.08.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BERGMANN
I sjónvarpssal er sælan full
Nokkur orð um menningarþrætur, sjónvarpsþorstann og hnignandi bóklestur
Menningarumræöan hjakkaði árum saman í næsta leiðin-
legu fari. Annarsvegar fóru neysluglaðir menn, einatt frjáls-
hyggjumenn af hægrikanti, sem börðust um á hæl og hnakka
fyrir því að afnmunin skyldi skelfileg einokun ríkisins í Ijósvak-
anum. Þeir höfðu hátt um að valfrelsið og neyslufrelsið gæti
varla leitt til annars en góðs, og stundum var svo mikil áhersla
lögð á nauðsyn þess að þjóðin hefði aðgang að fleiri sjónvarps-
rásum allan ársins hring, að ætla mátti að íslendingar hefðu
fram til þessa ekki litið glaðan dag, réttindalausir menn í afþrey-
ingarheiminum. Hinsvegar fóru svo vinstrimenn og menningar-
vitar sem höfðu áhyggjur af íslenskri menningu og tungu í
aðfarandi fjölmiðlagný, sem allur rumdi á enskri tungu.
Þeir voru
ekki glaðir
Hinir fjölmiðlaglöðu voru ó-
sparir á að kalla andstæðinga sína
í þessum sennum kommúníska
forsjárhyggjumenn eða mennta-
hrokagikki, sem ekki gætu séð al-
menning í friði heldur vildu einatt
hafa vit fyrir honum. Át svo hver
úr sínum poka um hríð. Fjölmiðl-
afrelsið komst á. En þá ber svo
til, að mönnum ferst eins og
Magnúsi í Bræðratungu þegar
hann hafði fengið brennivín-
skútinn dýra, sem hjarta hans
þráði mest: þeir voru ekki glaðir.
Þeir fóru að kvarta yfir því að það
væri svosem ekkert um að velja í
ljósvakanum heldur barasta
meira af sama graut upp úr sömu
skál. Nema hvað skálin hafði
stækkað. Ýmsir gerðust meira að
segja svo typpilsinna, að þeir fóru
að loka fyrir sjónvarpið hjá sér æ
oftar og sögðu að sér leiddist.
Hvar er
bókin þín?
Og þó hafði ýmislegt gerst sem
líklega verður ekki aftur tekið.
Til dæmis er nú hægt að staðfesta
það með tölum, sem marga grun-
aði, að fjölmiðlasprengingin svo-
nefnd hefur þegar breytt veru-
lega lestrarvenjum fólks. Ærin
ástæða reyndar til að draga að
þeirri staðreynd athygli. Bæði
vegna þess hve mjög við höfum
treyst á það, að bóklestur væri
sjálf hrygglengjan sem uppi ber
hinn íslenska menningarskrokk.
Og svo vegna þess, að hinir
vídeó- og sjónvarpsglöðu héldu
því mjög stíft fram, að íslensk
menning væri svo seig og stæði
svo djúpum rótum, að ekkert
gæti hnikað henni. Gott ef þeir
þóttust ekki geta fært sönnur á
það að sjónvarpsnotkun jyki
bóklestur ef nokkuð væri. í því
efni var vitnað til lands eins og
Frakklands, þar sem tilteknir
sjónvarpsþættir höfðu ýtt undir
sölu á bókum sem þeim tengdust.
En sá samanburður var reyndar
út í hött, m.a. vegna þess hve stór
hluti frakkneskra heimila hafði
alls ekki lagt það í vana sinn að
umgangast bækur.
í þessu sambandi höfum við
stundum lagt út af heimildum um
útlán á bókasöfnum. Dagblaðið
Tíminn gerði það líka á dögunum
og byggði á nýlegum tölum frá
borgarbókasafni. Kjarni málsins
var dreginn saman í þessa klausu
hér:
„Má ráða af útlánatölum borg-
arbókasafns Reykjavíkur að
bókaþjóðin mikla verði hætt að
lesa bækur innan fárra ára? Út-
lánum Borgarbókasafns Reykja-
víkur hefur hlutfallslega fækkað
um nær helming á rúmum áratug
- úr 13,4 eintökum að meðaltali á
mann um miðjan síðasta áratug í
aðeins um 7,7 eintök á síðasta ári.
Þá voru útlán 14% færri en árið
áður. Alls fækkaði útlánum borg-
arbókasafnsins úr 1.140 þús. ein-
tökum 1975 niður í aðeins 715
þús. eintök í fyrra."
Reyfarinn
á skjánum
Það fylgir þessari sögu, eins og
fram hefur komið áður, að fækk-
unin ein segi ekki alla sögu. Hún
endurspegli fyrst og fremst
„áherslubreytingar í lestri". Með
öðum orðum þeir hópar bóka-
safnsgesta sem áður fylltu poka
sína af ástarsögum og spennu-
sögum eru hættir að lesa sína
reyfara af bók, heldur horfa á þá í
sjónvarpi og af myndböndum.
Þegar þetta er sagt segja marg-
ir: gerir þetta nokkuð til? Skiptir
ekki öllu máli að lesendur
veigameiri bóka skili sér í bóka-
búðirnar og á söfnin? (Það er
reyndar haft eftir Þórdísi Þor-
valdsdóttur borgarbókaverði að
þeim fjölgi sem koma á bóka-
söfnin í leit að ýmislegum fróð-
leik.)
Víst gerir þetta til. Þórdís ótt-
ast í viðtali við Tímann, að þetta
leiði til þess að hópur fólks verði
ólæs með tímanum, eins og vitað
er að hefur átt sér stað í Banda-
ríkjunum. Fleira hangir reyndar
á þeirri spýtu: bæði það að sá sem
alls ekki hefur bók um hönd,
hann missir af vissri þjálfun hug-
ans og er því í baksi sínu við að
skilja heiminn þeim mun verr
settur andspænis þeirri sundur-
virku „truflun hugans" sem mikil
sjónvarpsnotkun hefur að líkind-
um í för með sér. Og síðast en
ekki síst: þegar foreldrar hætta
með öllu að hafa bækur um hönd
eykur það líkur á því að börn
þeirra geri það ekki heldur. Þau
komist aldrei inn á áhrifasvæði
bóka, hvorki merkra né ó-
merkra.
Börnin
sem hurfu
Menn vita náttúrlega að fjöl-
miðlasprenging með 3-6 tíma
sjónvarpsnotkun á dag hefur
feikileg áhrif á gjörvalt frístund-
amynstrið. Og þau róttækustu og
afdrifaríkustu eru áhrifin á þá
kynslóð sem horfir á skerminn
áður en hún byrjar að skríða og
babbla. Grónir siðir og venjur
halda að vísu sínu aílmörg ár eftir
að sjónvarpsbylting hefst. En svo
getur skyndilega átt sér stað
mikið hrun: við höfum í þessum
pistlum stundum vitnað til vest-
urþýskra heimilda: þar hrapaði
lestur bóka, blaða og tímarita
meðal barna skyndilega um
helming. í því viðtali við Tímann
sem áðan var getið er ekki talað
sérstaklega um útlán bóka til
barna. En lífsreyndur bókaútgef-
andi hélt því fram við mig á dög-
unum, að yngstu lesendurnir
væru þegar horfnir. Síðasta kyn-
slóð barna sem las mikið. það var
sú sem ólst upp á bókum Guðrún-
ar Helgadóttur um Jón Odd og
Jón Bjarna og þá fjölskyldu. Hún
skilaði sér svo áfram í tölverðum
unglingabókalestri. En það kom
ekkert í staðinn. Við blasir auðn
og tóm.
Sameignin
rýrnar
Hér er djúpt í árinni tekið og
vonandi enn hægt að benda á
drjúga sveit réttlátra bókaorma
lítilla í sjónvarpssódómunni
miðri. En líklega er hér samt um
að ræða alvarlegasta mnenning-
arvandann sem á þjóðina leitar
þessi misserin. Við höfum auðvit-
að alltaf átt bókamenn og bókar-
lausa. Samt var bókin (og áhug-
amannaleikhúsið) einhver sá
samnefnari, sá tengiliður sem átti
sér ítök í frðumörgum einstak-
lingum og leiddi það til þess að
íslensk menning varð í ríkari mæli
sameign fólksins en við þekkjum
í löndum gróinnar stéttaskipting-
ar. Og þessi sameign, hún gerði
það líka mögulegt að margbreyti-
legu menningarlífi væri haldið
uppi í mjög litlu samfélagi.
Fjölmiðlafrelsið eða fárið, það
er hinsvegar mikið tilræði við
þetta ástand. Það flýtir fyrir því
að þjóðin greinist í afmarkaða
hópa, sem við getum okkur til
hægri verka kallað „bókafólk" og
„sjónvarpsfólk", og verði bilið á
milli þeirra - og barna þeirra - æ
breiðara og dýpra. Og við höfum
því miður ekki efni á slíkri skipt-
ingu, sem rýfur samstöðuna um
íslenska menningu með vaxandi
kveinstöfum í þessa veru hér: Til
hvers að spandera fé í þjóð-
leikhús og sinfóníu? Til hvers að
gera út þessi svokölluðu skáld og
listamenn? Til hvers að búa til
þessi andskotans íslensku leikrit
þar sem ekkert gerist? Til hvers
að vera að þýða allt á íslensku,
þetta mál sem enginn skilur?
Sú góða
barátta
Ætla menn svo að gera
eitthvað?
Tja, það er ekki gott að vita.
Svo mikið er víst, að ef við höld-
um okkur áfram við bókasöfnin,
þá er liðsemd stjórnvalda lítil.
Borgarbókavörður kvartar yfir
minnkun fjárveitinga til bóka-
kaupa: hún leiðir til þess að þrisv-
ar sinnum færri eintök af nýjum
bókum koma á söfnin, langir
biðlistar myndast, áhugasamir
lesendur fara fýluferð - allt verð-
ur þetta bóklestri í óhag.
Við hinir, við höldum vitan-
lega áfram með nöldrið okkar.
Við getum haldið áfram hnútu-
kasti í garð þeirra sem aldrei fá
nóg af sjónvarpi og brýna gogg-
inn til næstu atrennu: að berjast
fyrir nýjum möguleikum til að
taka á móti gervihnattasjónvarpi.
Við getum haldið áfram blygðun-
arlausri Iofgjörð um bókina, sem
forsvarsmenn flestra fjölmiðla
hafa gengið í samsæri um á síð-
ustu árum (og kvað hafa skilað þó
nokkru). Það getur vel verið að
þetta sé vonlítil barátta, en hún er
að minnsta kosti bæði skemmti-
leg og nauðsynleg. Og við getum
okkur til trausts og halds vitnað í
góðan dreng, nýlega látinn, Ólaf
Jóhann Sigurðsson. En hann
sagði í viðtali við Þjóðviljann á
fertugsafmæli íslenska lýðveldis-
ins 1984 m.a. á þessa leið:
„Ráðamenn þjóðarinnar, hvað
þá aðrir, hafa risið upp og and-
mælt þessu bölsýnisrausi og talið
íslenska menningu svo staffíruga
að ekki væri nokkur minnsta
ástæða til að óttast um hag henn-
ar. íslensk menning þyldi annað
eins og kapalkerfi og vídeó í
heimahúsum. Það væri lítilmann-
legt að vantreysta íslenskri menn-
ingu á þennan hátt.
En sannleikurinn er sá að ís-
lensk menning er, eins og menn-
ing ýmissa annarra smáþjóða,
svo viðkvæm að henni er hætt við
uppflosnun, njóti hún ekki
nauðsynlegrar verndar. írar
glötuðu tungu sinni á skömmum
tíma. Háskólakennari einn hafði
orð á því við mig fyrir skömmu,
að sér gengi illa nú orðið að
kenna nemendum sínum flestum
- ekki vegna gáfnaskorts þeirra,
heldur vegna þess að þeir skildu
ekki þá íslensku sem hann tal-
aði...
Umfram allt megum við ekki
gleyma því nokkra stund að við
erum ein fámennasta þjóð ver-
aldar og getum ekki leyft okkur
þann munað að sofna á verðinum
um menningu okkar og sjálf-
stæði.“
24 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN - NÝTT HELGARBLAÐ