Þjóðviljinn - 24.02.1989, Qupperneq 22

Valgerður Dan leikur löngu dauða ömmu Hrapps á mynd uppi á vegg.
við Jólaævintýri Dickens fyrir
Leikfélag Akureyrar.“
Þá var kominn saman hópur
fimm kvenna sem allar höfðu
áhuga á og reynslu af að vinna
fyrir börn. Olga heldur áfram að
segja frá: „Við byrjuðum á að
fleygja fram hugmyndum á fund-
um og ræða hvers konar verk við
vildum búa til. Upp úr því vann
ég bláþráð í september. Fyrsta
hugmyndin sem fæddist var að
ferðalagi, og hún er sú eina af
þeim fyrstu sem endanlega var
notuð. Annars var hugmynda-
flugið hátt og fór víða, og það tók
okkur langan tíma að koma okk-
ur niður á raunsætt plan! Því
leikhúsið sker leiknum þröngan
stakk og þó að við notum salinn
talsvert er erfitt að leika annars
staðar en á sviðinu í Iðnó.
f október var búið að velja alla
leikarana nema telpurnar tvær
sem skiptast á að leika prinsess-
una í Ljósalandi, og allan októ-
ber unnu leikararnir spunavinnu
út frá bláþræðinum. í honum var
lítill texti en fjöldi hugmynda, og
í spunanum athuguðum við
hverjar reyndust vel og hverjar
ekki og prófuðum karaktera.
Þetta var geysilega skemmtileg
vinna. Eftir þetta settist ég niður
við að skrifa, með hugmyndir og
samtöl úr spunanum í farteskinu
sem ég valdi úr allt sem virtist
nýtilegt og fléttaði saman við
mínar hugmyndir. Handritið lá
fyrir rétt fyrir jól en hefur breyst
töluvert í æfingavinnunni síðan.
Reglulegar æfingar hófust undir
miðjan janúar."
Olga hefur áður skrifað leikrit
fyrir börn, það var Amma þó! í
Þjóðleikhúsinu 1984, með Her-
dísi Þorvaldsdóttur í aðalhlut-
verki. Var þetta eitthvað svipuð
vinna?
„Nei. Þá skrifaði ég leikrit
heima hjá mér sem var sett beint
á svið. Þar var ekki þessi langa
forvinna sem er svo miklu erfið-
ari á alla lund en sem líka er á
margan hátt svo gefandi. Þessi
reynsla á eftir að koma mér að
góðum notum í framtíðinni. Ég
hef fengið Imiklu víðari sýn á
hvernig vinna fer fram í leikhúsi.
Ég fékk tækifæri til að prófa mig
áfram, henda heilu atriðunum
þegar ég sá að þau gerðu sig ekki
og skrifa önnur í staðinn. Og
þessi vinna er ekki bara erfiðari
fyrir höfund, hún er krefjandi
fyrir alla aðila.“
Að trúa því
sem maður sér
Hvað fannst þér lærdómsríkast
við þessa vinnu?
„Það var svo margt. Eitt var að
fá að kynnast hugmyndunum sem
Margrét (sem reyndar er systir
Olgu) hafði heim með sér frá Els
Comediants. Hún lék með þeim í
rúm sex ár víða um heim og fékk
mjög fjölþætta reynslu. Hún vildi
ekki að þetta yrði textaleikhús
heldur átti að leggja áherslu á hið
sjónræna, beita einföldum
brögðum til að segja flókna hluti.
Þá á ekki að þurfa að útskýra fyrir
áhorfendum í smáatriðum eða
með langri forsögu heldur á að
byggja verkið þannig upp að þeir
trúi því sem þeir sjá um leið og
þeir sjá það.
Ég er vön að vinna fyrir lesend-
ur og hef tilhneigingu til að skýra
hlutina út á bók, en ég lærðí'*að
höfundur skrifar allt öðruvísi
fyrir leikhús. Grundvallarlögmál
frásagnarlistarinnar eru kannski
þau sömu en úrvinnslan er allt
önnur. Amma þó! var of bóklegt
verk með löngum eintölum.
Textinn í Ferðinni á heimsenda
er orðinn mjög knappur vegna
þess að ég lærði að ef hægt er að
segja hlut án orða án þess að sag-
an eða persónueinkenni glatist þá
á að gera það.
Ég ætlaði ekki að fara að vinna
fyrir leikhús, ég var að skrifa
skáldsögu og vinna að barna-
plötu, en það var ómótstæðileg
freisting að fá að vinna að
leikhúsi á þennan hátt.“
Lofsverð dirfska
Hver er þá munurinn á
leiksmiðju og leikhúsi?
„í leiksmiðju leggja allir sitt í
púkkið og reyna á sköpunargáfu
sína. Vinna leikarans er yfirleitt
einhæf eftir að leiklistarskóla
sleppir. Þeir vinna að ákveðnum
verkum undir stjórn ákveðins
leikstjóra. En að taka þátt í
leiksmiðju er eins og að koma aft-
ur í skóla.
í spunavinnunni spreyttu til
dæmis allir sig á öllum persónun-
um. Hver persóna í leikritinu
fékk ofurlítinn part af hverjum
leikara. Við þetta verða karakt-
erarnir vonandi dýpri og meira
sannfærandi. Það var ekki raðað
niður í hlutverk endanlega fyrr en
seint og um síðir. Og þegar allt er
komið í kring eiga allir eitthvað í
verkinu, þótt úrvinnslan og höf-
undarvinnan sé endanlega mín.
En þetta er lífsháski því álagið á
hvern og einn verður ómælt.
Starf í leiksmiðju tekur langan
tíma og er dýrt. Það var að-
dáunarverð dirfska af hálfu
stjórnar Leikfélagsins að gefa
kost á þessum vinnubrögðum.
Þeir tóku verulega áhættu þegar
þeir leyfðu þessa tilraun sem þeir
vita ekkert hvemig tekst.“
Leikhúsgestir fá bráðum að
dæma sjálfir um hvernig til hefur
tekist, því verkið verður frum-
sýnt núna um helgina.
SA
Svipir sækja þing
Málverkasýning Kjartans Ólasonar
Kjarvalsstaðir 18. febr.-5 mars
Það verður að segjast eins og e'r
að sýning Kjartans Ólasonar að
Kjarvaisstöðum kemur á óvart.
Myndir hans eru kraftmiklar og
sannfærandi í formi og mónúm-
ental að stærð og ipnihaldi. Þær
eru sprottnar úr hefð sem má
rekja aftur til Giotto, Mantegna
og Michelangelo, en líka til nú-
tímamálara eins og Legér, Pic-
asso og mexíkönsku byltingar-
málarana Rivera, Siqueiros og
Orozco. Þessir málarar eiga það
sameiginlegt að hafa gert vegg-
myndir sem eru ekki bara stórar,
heldur hafa að bera þá mónúm-
ental eiginleika sem felast í upp-
hafningu þess fyrirbæris sem um
er fjallað, þannig að það öðlast
sammannlega vídd, sem er hafin
yfir þau einstaklingsbundnu til-
vistarvandamál sem annars ein-
kenna svo mikið af myndlist 20.
aldarinnar.
Mónúmental list hefur ekki
verið áberandi á 20. öldinni.
Ástæðan er sú að það er eðli
hennar að sveipa viðfangsefnið
töfraljóma, að goðmagna það.
List 20. aldarinnar hefur stefnt
mestmegnis í þveröfuga átt: að
afhjúpa goðsögurnar og brjóta
þær niður í stað þess að byggja
þær upp.
Málarar eins og Legér og Pic-
asso máluðu mónúmental myndir
sem fjölluðu annars vegar um
dýrð tæknimenningarinnar
(Legér) og hins vegar um stríð og
frið (Picasso). Viðfangsefni mex-
ÓLAFUR GÍSLASON
íkönsku málaranna voru þau að
goðmagna byltinguna sem sögu-
lega lausn úr ánauð um leið og
þeir byggðu á fornum menning-
ararfi Suðurameríku. Hug-
myndalega voru þeir engu að
síður fullir mótsagnar, sem sést
best á því að lærifaðir þeirra,
doktor Atl, var orðaður við nas-
isma, Sequieiros var stalínisti og
orðaður við morðið á Trotsky,
Rivera trotskyisti en Orozco an-
arkisti sem endaði í hreinni böl-
sýnisdulspeki! Mexíkanska vegg-
málverkið endurspeglaði þver-
sagnafullar þjóðfélagsaðstæður
sem voru að því leyti ólíkar evr-
ópskum, að byltingin í Mexíkó
var bylting gegn landeigendum
og eiginleg borgarastétt hafði
ekki náð að myndast þar á fyrri
hluta aldarinnar.
En hvað koma þessar vanga-
veltur myndum Kjartans Óla-
sonar við?
Jú, myndir hans vekja spurn-
ingar um túlkun, sem ekki liggur
á lausu. Hvað er það sem Kjartan
er að goðmagna í þessum món-
úmentalmálverkum sínum?
Hvaðan koma þessir stæltu og
svipmiklu karlmenn, þessir hest-
ar og þessi andlit sem eru eins og
grímur? Hvernig getum við lesið
úr þessu táknmáli?
Kraftmiklir hestar og vöðva-
tröll voru vinsælt viðfangsefni
þeirra mónúmental listamanna
sem störfuðu í þjónustu nasism-
ans og fasismans á fyrri hluta ald-
arinnar. Kjartan verður hins veg-
ar ekki bendlaður við þá upp-
hafningu kynþáttar og fóstur-
jarðar, sem lá í mystík nasismans.
Myndir hans fjalla ekki um erfð-
afræðilega dulspeki og hetjur
hins hreina kynþáttar, heldur eru
þetta skuggaverur úr heimi Ha-
Dauðinn
Matthías Johannessen
Dagur af degi
Almenna bókafélagið 1988
Til er kenning sem gengur út á
það að ung skald yrki um
dauðann, eldri skáld og ráðsett-
ari syngi hins vegar lífinu lof og
sæki yrkisefni í minningabrunn-
inn; til bernskunnar, vorsins og
sakleysisins. Ung skáld hafa nátt-
úrlega ekki alltaf úr mikilli
reynslu eða lífsháska að moða,
eldri skáldin hafa reynt sitt af
hverju ef að líkum lætur og horfa
til baka. Oftast með söknuði eins
og gengur.
Minningar, tími og tjáning
hugsunarinnar eru þrálátustu
minnin í nýjustu ljóðabók Matt-
híasar Johannessen. Hann „vitjar
dags í löngu gleymdri minning" í
fyrsta ljóði bókarinnar: drengur
af Hávallagötu 49 sem lítur um
öxl. Og hann er hreint ekki viss
um hve minningin er sönn eða
hve stór hluti af henni er seinni
tíma viðbót. Frá bernskumynd
sem stendur skáldi fyrir hug-
skotssjónum er óravegur yfir í
þann skilning sem einstakur les-
andi leggur í ljóð; en treginn er
auðfundinn, hin skáldlega heið-
ríkja og angurværð er tímalaus,
hversu persónuleg og lítilfjörleg
sem endurminningin er:
Tréð
við hús þitt
blakaði grænum
vængjum
í sólhvítum
geislum
og við hlustuðum
á andvarann
í greinum þess
Svo segir í Tréð er minning; og
eftir að hafa málað þessarmynd af
bernskunni fáum við að sjá
hvernig tíminn hefur leikið hana:
við hús þitt,
nú er það horfið.
En kvöldgulir
fuglar
fjarlægra greina
berja vængjalausum
vængjum
vatnskalda þögnina
eina.
HRAFN JÖKULSSON
Dagur af degi hefur að geyma
58 ljóð og skiptist í átta kafla.
Fyrstu tveir kaflarnir geyma ýms-
ar perlur; þar er Matthías á minn-
ingamiðum. Hann notar náttúru-
myndir einatt til að skapa hug-
hrif, eins og til að mynda í Það sér
út á haf. Það hefst svo: „Mállaus
eru trén / í myrkri sem fylgir
skugga vorum / þegar sól ber við
laufog ég sé / hvernig það syngur
úr barka fuglsins. Síðar segir í
ljóðinu: Þá sleppi ég hendiþinni /
og vér horfumst dagslaus í augu /
og nú erum það við, þú og ég /
saman erum við ilmur skógarins
og taugar. “
Matthías er að mörgu leyti
ákaflega dramatískt skáld, hrif-
næmur og einlægur, honum tekst
að draga upp í nokkrum dráttum
áhrifamiklar myndir. Þegar hann
sparar orðin eins og kostur er
skapar hann stemmningu sem
getur skilið mikið eftir sig. Stund-
um verður hann á hinn bóginn
alltof orðmargur og upphafinn í
stíl. Unir sér dável í aldingarði
orðanna; hlúir að skrautrunnum
neglir
og blómaskrúði, en getur fyrir
vikið hrakið Iesandann burt vega-
lausan og áttavilltan. Þannig er
litanotkun hans á stundum trufl-
andi, jafn flinkur málari þarf ekki
að hlaða um sig orðum eins og
seglhvítur, kviðgulur, fjallhvítur,
klógulur, fjaðrahvítur, auðnar-
hvítt, vængblátt, laufgrænt,
hrafnblátt, haustrautt svo dæmi
séu tekin af handahófi - án þess
að með því sé lagður dómur á
kvæðin sem þau eru tekin úr.
Stundum spennir skáldið bogann
til hins ýtrasta; tekur stefnuna
langt út fyrir sjóndeildarhringinn
á skáldlegu hugarflugi. Það þarf
að beisla skáldfákinn af einurð og
festu, þann viljuga gæðing.
Tvö síðustu ljóðin í öðrum
hluta bókarinnar eru afar áhrifa-
mikil, hvort á sinn hátt. Minning
um Þuríði er stutt og knappt og
gerir þá kröfu á hendur lesanda
að hann leggi nokkuð til af sjálf-
um sér:
Þú ert lengstur dagur
milli guls skógar
og þessa bláa hafs.
Og dagurinn hverfur
augum sínum
til viðar.
í ljóðinu Minning byrjar
skáldið á því að draga upp mynd
af náttúrunni, þegar Hólsfjöll eru
hvít af snjó en „Herðubreið drúp-
ir / höfði, ein í örœfaauðn / þögul
og góðorð um þá I sem voru hér
eitt sinn áferð / en hafa nú kvatt /
dauðinn neglir augu vor aftur /
kallar hvert sport / undir ísa og
fannir / og vindurinn syngur oss /
hvert af öðru til jarðar. “
En ferð okkar er ekki lokið;
fyrst og fremst erum við hlekkir í
órofakeðju og kannski ekki alltaf
ljóst hver lifir og hver deyr, hver
vakir og hver sefur: „En þá rís
heiður dagur, / opnar augu vor
aftur / eins og lyng og víðir i vaxi
úr hvítum sköflum / og hefji enn
eina ferð / inn í vor undir holti og
sól. / Vér höldum saman á stað / í
fylgd með fjalldrapa sóley ogstör,
/ höldum áfram í draumi annars
manns / sem fellur nœr um trega /
vér erum aðeins gestir / í ráð-
villtum huga hans: / minning um
22 SÍfJA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 24. febrúar 1989