Dagblaðið Vísir - DV - 12.04.1997, Blaðsíða 15

JOV LAUGARDAGUR 12. APRÍL 1997
15
í þeirri viku sem nú er að líða
undir lok hefur einkum tvennt
vakið til umhugsunar um hlut-
verk bókmenntanna í íslensku
samfélagi í fortíð og nútíð.
Annars vegar átak sem staðið
hefur yfir alla þessa viku á vegum
bókaútgefenda og höfunda barna-
bóka í því skyni að undirstrika
mikilvægi lesturs fyrir þroska og
ánægju bamanna.
Hins vegar koma síðustu ís-
lensku handritanna úr Konungs-
bókhlöðunni í Kaupmannahöfn til
íslands með Brúarfossi. Seinna í
vor og sumar er von á síðustu
handritunum úr sjálfú Árnasafni
og mun það tákna lok handrita-
málsins.
Það á auðvitað við um stríðið
um íslensku handritin í Kaup-
mannahöfn, eins og öll önnur
deilumál sem unnist hafa i reynd
fyrir alllöngu, að formleg lok
þeirra mörgum árum síðar vekja
ekki mikla almenna umræðu. Það
voru til dæmis engar þúsundir
manna á hafnarbakkanum í
Reykjavík í vikunni til að taka á
móti handritakössunum frá Kaup-
mannahöfn eins og reyndin var
árið 1971 þegar fyrsta sendingin
barst frá dönskum stjómvöldum.
Löng og ströng barátta
En þar sem framkvæmd sam-
komulagsins um afhendingu
handritanna lýkur á þessu ári er
auðvitað fúll ástæða til að minn-
ast með þakklæti þeirra mörgu
góðu manna sem lögðu sig fram
um það, jafnvel áratugum saman,
að ná farsælli lausn handritamáls-
ingar hins vegar dygga stuðnings-
menn í Danmörku, ekki aðeins þá
mörgu ráðherra og þingmenn sem
knúðu fram lausn málsins í
heimalandi sínu, heldur einnig
dugmikla áhugamenn og íslands-
vini. Mikilvirkastur danskra
manna í þeirri baráttu var án efa
ritstjórinn Bent A. Koch, sem
beitti sér fyrir stofnun nefndar til
að vinna að lausn málsins og var
óþreytandi að halda því vakandi
og koma sjónarmiðum íslendinga
á framfæri i Danmörku.
Sú ákvörðun Dana að skila
handritunum heim til íslands var
einstæður atburður í samskiptum
þjóða og vakti sem slíkur veru-
lega athygli.
En þótt fyrstu handritin kæmu
til íslands árið 1971 var fjarri því
að samkomulag lægi fyrir um
tæmandi lista yfir þau handrit
sem afhenda ætti. Það var ekki
fyrr en árið 1986 að endanlega var
gengið frá skiptingunni milli safn-
anna í Kaupmannahöfn og Stofn-
unar Árna Magnússonar á ís-
landi, en henni var komið á fót
sérstaklega til að geyma handritin
og tryggja góða aðstöðu til rann-
sóknar á þeim, eins og Alþingi
hafði lofað mörgum áratugum
áður.
Dregur úr lestri
Á þeim rúma aldarfjórðungi
sem íslensku handritin hafa verið
að tínast heim frá Kaupmanna-
höfn hefur orðið gjörbylting á ís-
lensku þjóðfélagi. Þjóðin hefur
óneitanlega þróast hröðum skref-
um frá bókinni vegna allra þeirra
ins, en það var um langt árabil
mikið hitamál ekki aðeins hjá Is-
lendingum heldur einnig meðal
dönsku þjóðarinnar.
Upphaf þess má rekja allt aftur
til sjálfstæðisbaráttunnar á sið-
ustu öld. Þá var fyrsta sinni sett
fram krafa um að öllum íslensk-
um skjölum og handritum frá
fyrri öldum, sem geymd væru í
dönskum söfnum, yrði skilað til
íslands. Þetta átti ekki síst við um
hið mikla safn sem Ámi Magnús-
son hafði dregið saman á sautj-
ándu og átjándu öld og ánafhað
Hafnarháskóla, sem á þeim tíma
var auövitað einnig háskóli ís-
lands.
Eftir að ísland varð fuílvalda
ríki árið 1918 reyndust dönsk
stjómvöld fús til að ræða afhend-
ingu ýmissa islenskra skjala og
náðist um það samkomulag árið
1927. En annað var með handritin,
sem íslendingar litu á sem helsta
menningararf þjóðarinnar og gera
væntanlega enn. Þar mættust stál-
in stinn, hin íslensku og dönsku.
Málið kom nokkrum sinnum til
kasta Alþingis á millistríðsárun-
um og var rætt í sameiginlegri
nefnd Dana og íslendinga, en þar
ítrekuðu íslensku fullfrúamir í
bókun árið 1946 að „samningsum-
leitanir um íslensku handritin og
safngripina séu óaðskiljanlegur
hluti af úrlausn á sambandi land-
anna“. Dönsku fulltrúamir töldu
sig hins vegar ekki hafa heimild
til að semja um málið.
Árið 1951 var gerð samþykkt á
Alþingi um handritamálið og þar
á meðal ákveðið að Jafnskjótt og
handritin íslensku fást afhent frá
Danmörku muni íslenska ríkið
reisa byggingu yfir handritin og
búa þeim húsnæði á annan hátt,
þar sem tryggð verði örugg
geymsla þeirra og góð starfsskil-
yrði“. Þetta varð að veruleika
löngu seinna þegar hús Stofmmar
Áma Magnússonar reis á lóð Há-
skóla íslands.
Þáttaskil árið 1961
Dönsk stjómvöld skipuðu sér-
staka nefhd til að gera tiilögur um
lausn handritamálsins árið 1947,
en hún skilaði ekki áliti fyrr en
árið 1954 og var þá margklofin í
afstöðu sinni.
Til að byrja með snerast deilur
íslendinga og Dana í handritamál-
inu einkum um tvennt. Annars
vegar voru fulltrúar þjóðanna
ósammála um hvaða handrit í
dönskum söfnum mætti með
sanni segja að væru íslensk. Þar
var einfaldlega deilt um skilgrein-
ingu á því hvað væri íslenskt
handrit. Hins vegar vom mjög
skiptar skoðanir í Danmörku um
eignarhaldið á handritunum - það
er hvort dönsk stjórnvöld hefðu
yflrleitt lagalegan rétt til að af-
henda eignir Árnastofnunar í
Kaupmannahöfn yfir hafið til ís-
lands.
Danskir ráðherrar kynntu árið
1954 sáttatillögu sem fólst í sam-
eiginlegri eign íslendinga og Dana
Elías Snæland Jónsson
aðstoðamtstjóri
á handritunum, en þvi var hafnað
af íslenskum stjómvöldum sem
héldu málinu stöðugt vakandi.
Árið 1957 samþykkti Alþingi enn
ályktun um að íslensku handrit-
unum yrði skilað, og tveimur
árum síðar að kjósa sérstaka
nefnd til að vinna að endurheimt
þjóðardýrgripanna. Þessi nefnd,
sem laut forystu Einars Ólafs
Sveinssonar, prófessors, vann að
málinu i náinni samvinnu við þá-
verandi menntamálaráðherra,
Gylfa Þ. Gíslason, allt þar til nið-
urstaða lá fyrir árið 1961 með
samkomulagi við Dani. Danska
ríkisstjómin beitti sér þetta sama
ár fyrir setningu laga þar sem
samþykkt var að afhenda öll þau
handrit sem telja mætti íslenska
menningareign, og var þá miðað
við að handritið væri samið eða
þýtt af íslendingi og fjallaði um ís-
land og íslenskar aðstæður.
Þessi niðurstaða markaði að
sjálfsögðu þáttaskil, en var þó að-
eins enn einn áfanginn í langvar-
andi átökum um handritin - enda
tók það tiu ár til viðbótar að koma
þeim fyrstu heim til íslands.
Andstæðingar og
stuðningsmenn
Andstæðingar málsins í Dan-
mörku ráku ekki aðeins harðvít-
ugt áróðursstríð gegn afhending-
unni, heldur hófu þeir líka mik-
inn málarekstur gegn þessum
nýju lögum. Þeim tókst að fá stað-
festingu laganna, og þar með
framkvæmd þeirra, frestað á með-
an dómstólarnir fjölluðu um mál-
ið og skæru úr um hvort hér væri
um eignarnám að ræða af hálfu
dönsku ríkisstjómarinnar. Tafð-
ist framkvæmd málsins enn um
nokkurra ára skeið vegna mála-
ferla, en að lokum var þeirri
hindrun mtt úr vegi með dómi
hæstaréttar Danmerkur sem féll
dönskum stjómvöldum í vil.
Allan þennan tíma áttu íslend-
nýju myndmiðla sem tæknifram-
farimar hafa gert mögulega og
fært inn á hvert einasta heimili í
landinu.
Kannanir sem Þorbjörn
Broddason, dósent, hefur gert með
reglulegu millibili frá 1968 til 1991
sýna áhrif þessarar þróunar á
bóklestur bama. Niðurstaðan er
ótvírætt sú að hjá börnum á aldr-
inum 10-15 ára hefur lestur bóka
minnkað mjög verulega á þessu
tímabili, og líklega mest á síðasta
áratug eða svo. Þannig hefur
fiöldi lesinna bóka minnkað um
þriðjung frá árinu 1985 til 1991, en
um 45 prósent ef aðeins er litið til
höfuðborgarinnar. Þetta er mjög
verulegur samdráttur.
Sömuleiðis hefur fjöldi þeirra
bama sem aldrei líta í aðrar bæk-
ur en þær sem tilheyra náminu
aukist - úr 11 prósentum árið 1979
í 18 prósent árið 1991. Sannkölluð-
um lestrarhestum, þ.e. bömum
sem lesa fleiri en tíu bækur á ári,
hefur einnig fækkað verulega. Um
30 prósent sögðust hafa lesið svo
mikiö árið 1968, en aðeins 6 pró-
sent árið 1991.
Þrátt fyrir þetta halda íslenskir
höfundar sem betur fer áfram að
skrifa bækur fyrir unga fólkið. Á
síðustu tíu árum hafa 110 íslensk-
ir rithöfundar þannig sent frá sér
samtals 311 frumsamdar bama- og
unglingabækur á þessu tímabili,
eða eina nýja bók á tólf daga
fresti.