Dagblaðið Vísir - DV - 20.10.2001, Blaðsíða 29

37
LAUGARDAGUR 20. OKTÓBER 2001
DV___________________________________________________________________________________________________Helgarblað
er hann konungur fiskanna.
- í dag getur Samúel Hreinsson
og fjölskylda litið brosandi yfir víg-
völlinn. Þau eiga stærsta fiskmark-
aðinn í Þýskalandi.
„Já, já. Maður getur litið bros-
andi til baka. Það hefur verið mikil
vinna að byggja fyrirtækið upp.
Slagurinn var oft harður en allur
slagur er alltaf skemmtilegur. Þegar
við byrjuðum hérna voru ellefu fyr-
irtæki sem unnu við að selja fisk úr
skipum. Þau hafa mörg hætt eða þá
breytt rekstri sínum. Því er ekki
endilega hægt að segja að við höfum
alltaf verið að vinna einhverja
glæsta sigra. Umhverfi markaðanna
hefur mikið breyst. Þegar við byrj-
uðum komu hingað þrír íslenskir
togarar á viku og auk þess fiskur í
gámum. Frönsk fiskiskip voru oft
hérna líka og reyndar frá mörgum
öðrum þjóðum auk þýsku togar-
anna. Nú er það fátíðara ef togari
leggst að bryggju í Bremerhaven.
Það eru orðnir einir þrír mánuðir
síðan íslenskur togari landaði hér
síðast. Enskir, færeyskir og þýskir
togarar hafa landað hér í millitíð-
inni. Nánast allur fiskur kemur nú
í gámum og kælitrukkum.“
Sjómannaverkfallið
á Islandi dýrkeypt
- Er íslenskur fiskur stór hluti af
því sem þú selur á markaðnum?
„Fyrstu árin var allur flskurinn
sem við seldum íslenskur. Nú er
þetta orðið öðruvísi. í dag er rúm-
lega helmingurinn af því sem við
seljum íslenskur fiskur. Markaður-
inn er alltaf að breytast. Eins og ég
sagði áðan kom fiskurinn frá ís-
landi með togurum og fiskibátum
en nú kemur aflinn frá íslandi lang-
mest í gámum og frá öðrum Evrópu-
löndum kemur fiskurinn í sérstök-
um kælitrukkum."
- Sjö vikna sjómannaverkfall á ís-
landi hefur þá haft mikil áhrif á
markaðinn hjá þér?
„Já, það hafði mikil áhrif og nei-
kvæð. Þegar þær fiskitegundir sem
berast frá íslandi koma ekki á
markaðinn snúa kaupendur sér ein-
faldlega eitthvað annað. Það getur
því tekið lar.gan tíma að vinna upp
þann markað aftur sem tapaðist í
verkfallinu. Það komu bara aðrar
karfategundir inn á markaðinn en
við fáum frá íslandi og svo þegar ís-
lenski karfinn tók að berast aftur
var lítifl áhugi fyrir honum og verð-
iö mjög lágt. Það var erfitt fyrir okk-
ur að skýra þetta út fyrir mönnum
heima sem héldu að allt yrði eins og
áður strax og karfinn kæmi aftur á
markaðinn. En svo var alls ekki. í
staðinn fyrir íslenskan fisk komu
tegundir frá Afríku sem margir á ís-
landi vissu ekki að væru til og fóru
að seljast á hinum íhaldssama
þýska markaði. Svo kom laxinn
miklu meira inn en áöur. Það er
mjög mikið til af laxi og hann selst
nú á miklu lægra verði en áður. Það
er eins og menn heima ætli aldrei
að skilja hvað svona aðgerðir þýða.
Enn í dag erum við að fá mun lægra
verð, allt að tuttugu og fimm krón-
um, fyrir íslenska fiskinn en fyrir
verkfall. Meðan við erum að selja ís-
lenska karfann á lágu verði er al-
gjör veisla hjá þeim sem selja Vikt-
oríukarfann."
- Mér er sagt að hryðjuverkin í
Bandaríkjunum hafi líka haft áhrif
á fiskmarkaðinn hér.
„Það er alveg rétt. Fólk fer minna
út að borða og það er einhvern veg-
inn þyngra yfir fólki. Það er orðið
sjaldgjæfara að heyra brandara nú
en fyrir 11. september. En þetta er
að breytast aftur. Við höfum líka
notið góðs af kjötfárinu sem gengið
hefur í Englandi og annars staðar í
álfunni. En það er ekkert víst að
það standi mjög lengi. Fólk er
íhaldssamt og á endanum snúa flest-
ir sér að sínum gömlu venjurn."
Breyttar aðstæður
- Nú þegar þú ert kominn með
langstærsta markaðinn á svæðinu
hefur þá ekki viðskiptahópurinn
hreyst?
„Við höfum haldið okkur við að
selja heilan fisk og kúnnahópurinn
okkar er eiginlega bara fiskvinnsl-
an, hér og í nágrannalöndunum.
Aðrir, eins og SÍF og SH, sjá um að
selja flök og aðrar fiskafurðir hérna.
Þrátt fyrir að við séum orðnir
stærstir á flskmarkaðnum í Þýska-
landi verðum við að horfa á hinar
breyttu aðstæður áður en við klöpp-
um okkur á öxlina og verðlaunum
fyrir að vera orðnir stærstir. Fisk-
markaðir hafa verið að gefa upp
öndina hver af öðrum. Markaður-
inn í Kiel er hættur. Fiskmarkaður-
inn í Hamborg kaupir fisk hjá okk-
ur og Cuxhaven er eingöngu orðinn
löndunarstaður. Við erum fyrst og
fremst eitt af fáum fyrirtækjum sem
hafa náð að laga okkur að þeim
breytingum sem orðið hafa í þess-
um viðskiptum. En það er öruggt að
það verður alltaf seldur fiskur á
markaði, einfaldlega vegna þess að
þar eru mestu möguleikarnir á háu
verði fyrir aflann.“
- Til að halda úti starfseminni á
jafnstórum vinnustað og þú rekur
þarft þú mikinn mannskap. En mér
er sagt að þrátt fyrir atvinnuleysi á
svæðinu sé ekkert auðvelt að fá fólk
í vinnu.
„Já, og nei. Það er reyndar skráð
hérna milli 12 og 14% atvinnuleysi
en ef þig vantar fólk í vinnu finn-
urðu það hvergi. Það er nefnilega
þannig að þegar fólk kemst á at-
vinnuleysisbætur hér hefur það úr
meiri peningum að moða en þeir
sem eru í vinnu. Vinnumarkaður-
inn hérna er helsjúkur og það fer
ekki hjá því að með hverjum degin-
um sem líður styttist í að þessu
kerfi þeirra verði breytt. Það er ekk-
ert öðruvísi hér en annars staðar að
þeir sem eru að vinna endast ekki
endalaust til að halda þeim uppi
sem ekki nenna að vinna.“
- Fiskveiðar hafa breyst mikið á
siðustu áratugum. Hefur tilkoma
frystitogaranna ekki breytt mark-
aðnum mikið?
„Jú, jú. Bæði er að það eru mun
færri skip að veiðum nú en áður og
svo hafa frystitogararnir töluverð
áhrif. Fiskurinn úr þeim er fyrst og
fremst seldur í stórmarkaði en eitt-
hvað fer í stóreldhús og fangelsi. En
ferski fiskurinn, svokallaði hágæða-
fiskur, fer á markaðina. Þetta eru
tveir ólíkir markaðir. Þú getur farið
upp í stórmarkað og keypt karfaflök
úr frystitogara á tíu mörk kílóið. En
ef þú ferð í fiskbúðina og kaupir
ferskan karfa borgar þú tuttugu og
fimm til þrjátíu mörk fyrir sama
magn.“
En þrátt fyrir mikið at á fisk-
markaðnum á Samúel sér líf fyrir
utan vinnuna. - Hvað gerir hann í
frítímanum?
„Ég spila fótbolta. Svo sigli ég
líka á skútu i Miðjarðarhafinu,"
segir Breiðabliksmaðurinn Samúel
Hreinsson. -GÞÖ
Norður-Atlantshafslaxinn:
Er að hverfa úr
skosku ánum
Neysla lax hefur þrefaldast á síð-
asta áratug. En sá lax sem nú er
seldur og étirrn er ekki sama gæða-
fæðan og þegar neyslan var minni
og fiskurinn dýrari. Eldislaxinn er
langt frá því að vera gæðafæða og á
lítið skylt við þann lax sem klaktist
á náttúrulegan hátt í ánum og óx og
dafnaði í sjónum og stiklaði fossa til
að leggja hrogn og svil á árbotn
æskustöðvanna. Sá lax sem nú er á
boðstólum á ekki meira skylt við
villilaxinn en ofvaxnir kjúklingar
verksmiðjubúanna við villta hænsn-
fugla skógarins. Eldislaxinn sem
seldur er tilbúinn á pönnuna í plast-
umbúðum eða er sagður gæðafæða
á matseðlum veitingahús-
anna tekur bleika litinn af
efnablöndum sem honum
eru gefnar en er annars
ljósgrár og litlítill. Hann er
mengaður af lyfjum sem
eiga að aflúsa hann og get-
ur aflt eins hafa tekið í sig
eiturefni úr sjónum, sem
iðulega er mengaður úr
kvíunum sem laxinn er al-
inn í.
Ekkert af því sem hér er
sagt kemur stangaveiði-
mönnum og öðrum sem
láta sig varða varðveislu
náttúrugæða á óvart. En
boðskapurin er uppistaðan
í ítarlegri grein í breska
blaðinu The Sunday Times
um laxeldi við Bret-
landseyjar og Noreg og
hnignun Norður-Atlants-
hafslaxins. Eldislaxinn er
úrkynjaður og ófær um að
lifa og tímgast í náttúr-
unni. En laxeldið dreifir
mengun og sjúkdómum í
sjó og vötn og villilaxinn
hverfur. Veiðin minnkar
ár frá ári og samkvæmt
þeirri heimild sem hér er
vitnað til leikur enginn
vafi á hvað veldur.
í útrýmingarhættu
Útlitið er heldur dapurt. Villtur
lax og sjóbirtingur eru í útrýming-
arhættu. Lífkerfí heilu vatna- og ár-
svæðanna er í hættu og veiði og eldi
skelfisks er hætt á nokkrum svæð-
um vegna eitrunar. Umhverfi eldis-
stöðvanna er varla heilsusamlegt
fyrir fiskinn í kvíunum og hann er
ekki nein heilsufæða fyrir mann-
inn. Svo margir mengunar- og eitr-
unarvaldar eru samfara fiskeldinu
að engin leið er að sjá fyrir um
hvaða afleiðingar það hefur á lífrík-
ið.
í fóðrið sem eldislaxinum er gefið
er blandað efnum og lyfjum til að
örva vöxt og koma í veg fyrir sýk-
ingar. Þetta safnast í úrganginn sem
aftur safnast á botninn undir eld-
iskvíunum og firðir og lón mengast.
Þá leikur grunur á að það hafl slæm
áhrif á flskinn hve samanþjappaður
hann er, allt frá klakinu þar til hon-
um er slátrað. Lífsrýmið er nánast
ekkert og flskurinn hreyfir sig
aldrei á eðlilegan hátt og missir þá
eiginleika sem gera laxinn að þeim
glæsifiski sem hann er og jafnframt
að heilnæmri fæðu.
Eldislaxi er hætt við úrkynjun
vegna skyldleika þeirra stofna sem
kreistir eru til áframhaldandi eldis.
Fleira kemur til, svo sem lyfjagjafir
og fæðuval sem mennirnir ákveða.
Vansköpun er algeng, uggar um-
breytast, maginn tekur á sig óþekki-
legar myndir, kjálkarnir umskap-
ast, vansköpun hieypur í beinmynd-
un og blinda magnast. Fiskar í búri
sem þrengt er að á allan hátt eru
auðveld bráð sníkjudýra og lýs gera
sig heimakomnar á roðinu og bora
sig gegnum það og inn í vöðvana.
Sníkjudýrin ráðast svo á villta
fiskinn þegar hann leitar inn í firði
á leiðinni í árnar og eins á niður-
gönguseiðin sem koma í fyrsta sinn
úr ánum og út í sjó. Við strendur
Skotlands og Noregs syndir villti
laxinn með fram eldiskvíunum þeg-
ar hann leitar til æskustöðvanna.
Sníkjudýrin þrífast þar vel og marg-
faldast og leita á villta laxinn ekki
síður en þann innilokaða og hann
ber lýsnar og þær sjúkdóma sem
fylgja upp í árnar.
Eldisfiskurinn er mengun
Kynbætur í laxeldisstöðvum hafa
mikil áhrif á stofnana. Sýklar og
sjúkdómar sem einstakir stofnar
hafa lifað við lengi hafa þau áhrif á
öðrum stöðum að þar sem þeir ber-
ast um steindrepst fiskurinn. í Nor-
egi hefur allur lax horfið úr 42 ám.
Er það kennt örsmáu sníkjudýri,
sem barst með kynbótafiski frá
Eystrasaltslöndum. Þar eru stofn-
arnir orðnir ónæmir og hafa tímg-
ast í aldanna rás með þessum sýkl-
um. En í Noregi er laxinn óvarinn
og veikist og deyr þegar sníkjudýr-'
in berast í hann.
Eigendur eldisstöðva grípa oft til
þess ráðs að slátra öllum fiski úr
kvíunum þegar alvarlegir smitsjúk-
dómar koma upp. En það er erfiðara
að koma við sóttvörnum í náttúr-
unni. Hægt er að eyða sníkjudýrum
og bakterium úr ám með því að
drepa allt lífríki þeirra og byrja upp
á nýtt. En það er bæði dýrt og vafa-
samt að svo róttækar aðgerðir komi
að þeim notum sem ætlast er til.
Það tekur langan tíma fyrir lífríkið
að skjóta rótum á ný og alltaf er
hætta á að sýkin berist aftur í
vatnakerfin.
En sé til lengri tíma litið getur
verið að það séu ekki sníkjudýr eða
sjúkdómar sem eru verstu menung-
arvaldarnir í ánum, heldur eldis-
fiskurinn sjálfur. í Skotlandi hefur
fjöldi laxa sem sleppa úr eldiskvium
fimmfaldast á tveim árum. Árið
1988 er talið að 95 þúsund fiskar hafl
sloppið en árið 2000 var fjöldinn
kominn upp í 491 þúsund fiska.
Fjórir af hverjum fimm löxum sem
stangaveiðimenn veiða i skoskum
ám eru eldisfiskar sem sloppið hafa
úr kvíum. í norskum ám eru 90% af
öllum laxi útslyppi úr eldi.
Þrátt fyrir þessar háu hlutfallstöl-
ur er talið að 22% af þeim „viflta"
laxi sem enn veiðist sé eldisfiskur.
Fyrir hvern villtan lax sem veiddur
er í skosku ánum koma sjö eldis-
fiskar sem sloppið hafa úr kvíum.
Þróunin leiðir óhjákvæmilega til
þess að villtur lax hverfur úr þeim
ám sem renna út í firði eða vötn þar
sem eldiskvíum er komið fyrir í.
Núna er Norður-Atlantshafslaxinn
talinn vera í útrýmingarhættu í 129
skoskum ám.
Augljós þróun
Eldisfiskurinn vex hratt og nær
góðri þyngd á stuttum tíma en hann
er slakur til undaneldis og er frjó-
semi hans aðeins um 16% miðað við
villilax. Þegar hann sleppur úr kví-
um hefur hann ekki innbyggða rat-
vísi villilaxins og engar æskustöðv-
ar til að leita til. Hann syndir um í
fjörðum og við ármynni og þar inn-
an um villta laxinn sem kemur til
að ganga í árnar. Tilvilj-
un ræður því hvort eldis-
laxinn eltir þann villta
upp í árnar eða á hvaða
stöðvum hann lendir. En
með tíð og tíma stækkar
hlutfall eldislaxins i
ánum, þar sem villtum
laxi fækkar, m.a. af
ástæðum sem þegar eru
nefndar. VUltu stofnarnir
í ánum minnka um helm-
ing miðað við 3,3 kynslóð-
ir en eldisstofnarnir
stækka að sama skapi.
Þetta mun óhjákvæmi-
lega leiða tfl þess að viUti
laxinn deyr út en eldis-
laxinn verður til áfram
eins og hver annar búfén-
aður.
Þróunin er augljós.
1983 gáfu skoskar ár af
sér 1.220 tonn af vflltum
laxi en 4.000 tonnum af
eldislaxi var slátrað. 1999
var afrakstur eldisstöðv-
anna 127.000 tonn en veið-
in úr ánum var 200 tonn.
Veiðin úr ánum hafði
aldrei verið slakari og
hafði minnkað um 40%
miðað við árið áður.
Margir stangaveiðimenn
fengu ekki einn einasta
lax allt veiðtímabilið og
nafnkunnar aflaklær komu frá
ánum með öngulinn í rassinum.
Við vesturströnd Skotlands, þar
sem kvíaeldið er mest, skilar aðeins
1% af laxi sem gengur í sjó sér i árn-
ar aftur. Á austurströndinni, þar
sem eldið er miklum mun minna,
skila sex sinnum fleiri sér aftur í
árnar til að hrygna. Skýrslur
stangaveiðimanna sýna svipaða
þróun. Á milli áranna 1998 og 1999
féll ársaflinn á austurstöndinni um
8% en um 64% á vesturströndinni.
Fjölþjóöafyrirtækin
eiga laxinn
iga
Eldislaxframleiðslan í Skotlandi
er sú þriðja mesta í heiminum, að-
eins er alinn meiri lax í Noregi og
Chile. Öflug alþjóðafyrirtæki eru að
ná yfirhöndinni í framleiðslunni og
hafa heimamenn á hverjum stað si-
fellt minni áhrif á framleiðsluna og
með hvaða hætti laxinn er aflúsað-
ur og alinn. Eftirlitið er nánast ekk-
ert og sýnileg áhrif á umhverfið eru
hverfandi þar sem afleiðingarnar
eru allar undir yfirborði sjávar og
vatna.
Tveir þriðju skráðra 340 laxeldis-
stöðva eru í eigu Norsk Hydro og
Hollands Marine Harvest sem er
dótturfyrirtæki risaveldisins
Nuterco Aquaculture samsteypunn-
ar sem er stærsti fiskfóðurframleið-
andi í veröldinni. Fiskeldið skapar
mikla vinnu í Skotlandi á stöðum
þar sem launuð störf eru fátíð. Þá
hefur umfang fiskeldisins umtals-
verð áhrif á efnahaginn, svo ekki sé
talað um búsetu í héruðum þar sem
fólksflótti var brostinn á. Þetta ger-
ir stjórnmálamönnum óhægt um
vik að setja skorður við fiskeldi,
hvað þá að leggja það niður. Þetta er
nefnilega talin vera framtiðar-
atvinnugrein.