Dagblaðið Vísir - DV - 10.11.2001, Blaðsíða 40

48
LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 2001
Helgarblað_________________________________________________________________________________________________DV
Að skemmta skrattanum
- útlit og einkenni djöfulsins í íslenskum þjóðsögum
Andskotinn á sér mörg andlit og
birtingarmyndir hans eru
mismunandi. Hann er þekktur í ein-
hverri mynd hjá flestum þjóöum en
trúin á vald hans er breytileg. Því
hefur oft verið haldið fram að ís-
lendingar hafi aldrei trúað á djöful-
inn og oft er honum lýst sem heiðar-
legum einfeldningi sem auðvelt er
að svíkja í viðskiptum.
Spaugilegur karakter
Vorið 2000 útskrifaðist Björk
Bjarnadóttir sem þjóðfræðingur frá
Háskóla íslands. Lokaritgerð hennar
fjallar um kölska en nefnist Útlit og
einkenni djöfulsins í íslenskum þjóð-
sögum. Björk segist lengi hafa haft
áhuga á kölska vegna þess hve spaugi-
legur karakter hann er í þjóðsögunum
og að það hafi verið mjög gaman að
skrifa ritgerðina.
Þjóðsögur og dulr;
„Þjóðsögurnar sem ég rannsakaði
var safnað um miðja 19. öld og fram á
þá tuttugustu. Ég komst að þvl að ein-
kenni íslenska djöfulsins í þjóðsögun-
um eru býsna flókin og uppruni
kölska er greinilega gamall. Hann
kemur fram sem maður, kona, dreng-
ur, mannvera með dýrsleg einkenni
eða með einkenni gömlu norrænu
guðanna Óðins og Þórs.“
Fjandinn á sér mörg nöfn
/ íslensku eru mörg nöfn á kölska,
meðal þeirra algengustu eru djöfull-
Inn, fjandinn, skolli, eða andskotinn,
einnig finnast nöfn eins og flugna-
höfðinginn, sá gamli, Ijóti kallinn,
myrkrahöfðingi og satan.
Djöfullinn vill borgun
Björk segir að djöfullinn birtist
aldrei mörgum í einu í þjóðsögunum.
„Undantekningalaust eru ekki fleiri á
sviöinu en þrír einstaklingar, djöfull-
inn sjálfur, manneskjan sem hann á í
viðskiptum við og hjálparmaður
manneskjunnar. í flestum tilvikum
býður kölski fólki að leysa af hendi
verkefni en hann vill fá bórgun. Laun-
in sem hann krefst er manneskjan
sem hann á viðskipti við eða einhver
nákominn henni. Skilaboðin í þjóð-
sögunum eru sú að fólk eigi að vera
samviskusamt og vinna verk sín
sjálft, upp komast svik um síðir, og
enginn kemst upp með leti eða lygar,
I þjóðsögum er dregin upp sú mynd
af kölska að hann sé heiðarlegur og
svfkji aldrei loforð. Hann stendur við
sinn hluta samningsins og bíður eftir
borguninni sem hann verður þó oftast
af vegna þess að auðvelt er að fara á
bak við hann. Fólki er gerð grein fyr-
ir því að það borgi sig ekki að eiga
kaup við kölska en sá möguleiki er þó
fyrir hendi að blekkja hann og bjarga
þar með sál sinni.“
Aö mála skrattann á
vegglnn
„Orðatiltæki sem tengjast
djöflinum tengjast fyrst og
fremst málningu, hraða,
skemmtun og fjölskyldu
hans. Að mála skratt-
ann á vegginn þýðir
að fólk er óhóflega
svartsýnt. Að koma
eins og skratt-
inn/fjandinn úr sauð-
arleggnum þýðir að
birtast skyndilega og
óvænt. Orðatiltækið á rætur
að rekja til þeirrar þjóðtrúar að

Þjóöfræðingurinn
Björk Bjarnadóttir, lokaritgerð henn-
ar fjallar um útlit og einkenni djöfuls-
ins í íslenskum þjóðsögum.
hægt sé að ginna drauga inn í lambs-
leggi, reka tappa í opið og binda síðan
líknarbelg fyrir. Stundum vildi það til
að leggurinn var opnaður og þá kom
fjandinn eða draugurinn úr sauðar-
leggnum - og þá var fjandinn laus.
Að skemmta skrattanum með ill-
deilum eða þar hitti skrattinn (hana)
ömmu sína merkir að tvær persónur
eigast við en hvorug vill gefast upp.“
Nöfn andskotans
Að sögn Bjarkar hefur djöfullinn
mörg nöfn en algengast er að fólk
minnist á hann sem andskotann eða
djöfulinn. „Nöfnin endurspegla orðin
sem notuð eru í íslenskum þjóðsagna-
söfnum frá miðri 19. öld en þar er til
dæmis minnst á kölska, djöfulinn,
fjanda, skolla, eða andskotann. í ís-
lensku samheitaorðabókinni finnast
nöfn eins og kölski, andskoti, sá ein-
eygði, sá fetótti, fjandi, flugnahöfð-
ingi, sá gamli, sá gráskjótti, sá hross-
hærði, sá kolbíldótti, ljóti kallinn,
myrkrahöfðingi, óvinur, satan, vom-
ur.“
Mörg nafnanna vekja frekar hlátur
en hræðslu og algengt er að gert sé
góðlátlegt grín að kölska í þjóðsögun-
um.
Kvendjöflar
„Djöfullinn birtist oft sem ókunnug-
ur maður sem býður fram hjálp sína
og er lýsingin þá eitthvað á þessa leið;
„Kom maður til bónda og bauðst til..
.“. Það eina sem gefur í skyn að verið
sé að eiga viðskipti við kölska er hið
ótrúlega tilboð sem hann býður og
launin sem hann krefst, manneskjan
sjálf eða einhver nákominn henni. Og
það gerir hann hættulegan."
í nokkrum þjóðsögum birtist djöf-
uOinn sem kona. „Kona kemur að bæ
þar sem einhleypur karlmaður býr.
Bóndinn verður hrifinn af konunni en
sveitungar hans leiða honum fyrir
sjónir að þetta sé djöfuHinn í kven-
mannslíki. í sögunni „Ónýt gifting
kölska" er sagt um kölska; „Hún var
forkunnar fógur álits og ástúðleg“.“
ímynd djöfulsins
„Þegar farið er út í dýrslegri ein-
kenni er kölski með gráa eða svarta
og loðna hönd og hún það eina sem
fólk sér af honum. Höndin kemur inn-
an úr vegg, upp úr gröf og úr sjónum
og fólk veit aö þetta er kölski.
Dýrslegt útlit djöfulsins á rætur að
rekja til Kelta og Grikkja. Einn af guð-
um Kelta hét Cernunnos sem þýðir
hinn hyrndi guð.
Gríski guð-
inn Pan var
með „satýra-
útlit“ og sam-
kvæmt lýsingum voru satýrar með
búk manns fyrir ofan mitti en að neð-
an voru þeir með geitafætur. Þeir
höfðu horn og hala, klær, dýrseyru og
úfið sítt hár.“
Duggals-leiðsla
Sú mynd sem íslendingar fengu af
djöflinum kom til landsins um miðja
12. öld þegar farið var að þýða rit úr
latínu og honum er víða lýst ítarlega 1
helgiritum frá miðöldum. „í Duggals-
leiðslu er djöflinum lýst sem óg-
urlegri ófreskju, með hvass-
an hala settan hvössum
göddum, hann er með
jámklær á þúsund hönd-
Með alþjóðlegt útlit
í nútímasamfélagi sjá menn oft
skrattann í hverju horni og bendla
hann við aUan fjandann. „Trúin á
veruna sem slíka er ekki mikil, hins
vegar hefur djöfullinn eignast nýtt
líf í samfélaginu. Honum er
beitt í áróðri, tungumálinu
bölvi og ragni, 1 bókum
og bíómyndum. ís-
lenski djöfull-
ins en ekki útlitið. Óðinn reynir að
freista Ólafs til að taka upp heiðna
siðinn og trú á norræna guði. Hann
er settur fram sem sendiboði djöf-
ulsins."
Djöflinum er oft lýst
sem ógurlegri ófreskju,
með hvassan hala settan
hvössum göddum, hann
er með jámklœr á þús-
und höndum og langt
og digurt nef.
inn er kominn með alþjóðlegt útlit.
Hann er rauður eða svartur, með
horn og hala, klaufir og þrífork."
Björk segist ekki treysta sér til að
spá um hvernig útlit hans á eftir að
breytast I nánustu framtíð. „Djöfull-
inn er fyrst og fremst tákn um
freistingar og hann mun fylgja
manninum um ókomna framtíð og
taka á sig þær myndir sem henta
hverju sinni.“ -kip@dv.is
Satýr
Samkvæmt lýsingum voru satýrar
með búk manns fyrir ofan mitti en
að neðan með geitafætur.
um og langt og digurt nef. Þessar lýs-
ingar hafa afbakast og mildast í þjóð-
sögunum og kölski fengið á sig
mannsmynd og einfeldningslegt yfir-
bragð.
Þegar líða tekur á seinni hluta 19.
aldar fara einkenni hans að verða
dýrsleg á ný. Kölski fær horn, loppu
og hófa, eða klaufir, hann verður
svartur yfirlitum og með rófu.“
Séríslenskur skrattl
Björk segir að einnig megi finna í
lýsingum af honum einkenni nor-
rænu guðanna Óðins og Þórs. „Það
virðast vera séríslenskt fyrirbæri
og sýnir tengsl íslenskrar þjóðtrúar
við forníslenskar bókmenntir. Ein-
kennin frá Þór eru rauða skeggið og
Óðins einkennin eru að vera
eineygður og klæddur í
skikkju. í einni sögunni
af Ólafi Tryggvasyni
birtist Óðinn,
hann hefur
alla eigin-
leika
djöf-
uls-
Málshættir
Af fátækra metnaði skeinir
djöfullinn dausinn. Daus þýðir
rass. Að margra mati er metnað-
ur hinna fátæku til að rísa upp
úr eymdinni einskis virði og
djöflinum einum til hagsbóta.
Hver hefur sinn djöful að
draga. í þessum málshætti er
djöfull í merkingunni löstur eða
galli og er átt við syndir mann-
anna.
Púkinn á kamrinum
í Flateyjarbók, Þorsteins þætti
skelks, er sagt frá því er púki
kemur upp um kamarsop.
Þorsteinn Þorkelsson var í
veislu í Noregi ásamt Ólafi kon-
ungi. Ólafur biður menn að fara
ekki einir á kamarinn en biðja
rekkjufélaga sinn að koma með
sér. Um nóttina vaknar Þor-
steinn, hann vildi
ekki vekja rekkjufé-
laga sinn og fer því
einn í kamarinn.
Náðhúsið var stórt
og með sæti fyrir
ellefu manns hvor-
um megin. Þor-
steinn sest á ystu
setuna, þegar hann
hefur setið um
stund sér hann að púki kemur
upp á innstu setu og sest þar.
Þeir taka tal saman.
Púkinn segir frá lifinu í hel-
víti og að Starkarður hinn gamli
þoli verst píslir í helvíti því
hann æpi svo mikið að aldrei sé
friður. Þorsteinn biður púkann
að æpa eins og Starkarður og
gerir snáðinn það svo kröftug-
lega, þrisvar sinnum að Þor-
steinn fellur í yfirlið á kamrin-
um.
Amma skrattans
í íslenskri þjóðtrú er amma
skrattans ekki til en í mörgum
þýskum orðatiltækjum koma
skrattinn og amma hans við
sögu.
Fjandafæla
Nokkrar plöntur bera nafn
ljóta karlsins eins og til dæmis
fiandafæla. Mörg þeirra hafa
skolla í forlið eins og skollafing-
ur, skollafótur, skollagras,
skollahár, skollaskál og skolla-
reipi. Flest nafna eru gömul al-
þýðuheiti og ekki í almennri
notkun.
Andstæðingur
Á hebresku er orðið Satan
myndað af sögninni „schatn“
sem þýðir að fjandskapast, vera
til meins og vera andsnúinn.
Sémafnið Satan þýðir andstæð-
ingur, fjandmaöur eða fjandi.
Satan kemur fram á nokkrum
stöðum í Gamla testamenntinu. í
upphafi Jobsbókar dregur hann
trúfesti Jobs í efa og hvetur Guð
til að prófa hann. „Rétt út hönd
þína og snert allt, sem hann á og
mun hann þá formæla þér“ (Job
1.11). Á grísku er hann kallaður
Diablo sem þýðir að sundra,
blekkja eða rugla (Heimild Vís-
indavefurinn). -Kip