Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1973, Blaðsíða 146

146
SÆMUNDUR MAGNÚSSON HÓLM OG KORTAGERÐ HANS
að norðurmörkum þess. Af kortinu mætti helzt ætla, að þær væru einhvers staðar
fyrir norðan eða norðvestan Skaftárjökul, eða að hraunstraumur hefði fallið til norð-
urs um farveg Jökulsár á Fjöllum, sem Sæmundur hugði að ætti sér upptök í Skaftár-
jökli. Allt er þetta fjarstæða og óravegu frá hinum raunverulegu eldvörpum við Blæng
og í námunda við Ulfarsdal, eins og þeir eru sýndir á A-kortinu. Hraunbreiðan þekur
allar heiðar milli Skaftár og Hverfisfljóts, svo að aðeins hæstu hnúkar standa upp úr
kafinu. Skammt ofan hrúna Siðufjalla hefur þessi óslitna hreiða, sem „overgik
middelmaadige Fielde“, stöðvazt, en runnið fram í tveimur kvíslum um farvegi fljót-
anna. Þaðan dreifðist hraunið um byggðirnar, einkum að vestan, þar sem það nær
langleiðina niður að sjó skammt fyrir austan Kúðafljót.
Allt eru Jretta ýkjur, og mann grunar, að Sæmundi hafi í sumum tilvikum verið
ljóst, að hann fór með ósatt mál á korti sínu. Hann virðist að minnsta kosti hafa vitað
í megindráttum, hvar eldstöðvanna var að leita. I frásögn sinni segir liann svo frá
eldsupptökunum, „denne (eldurinn) udbrpd f0rst í den saa kaldte Vlfarsdal“,20 En á
A-kortinu er Ulfarsdalur markaður nærri réttu lagi, austan Skaftár, suðvestanundir
Skaftár- og Síðujökli, en eldstöðvarnar eru þar skammt undan. Eftir kortinu að dæma
mundi nær þriðjungur af lengd hraunsins vera fyrir norðan Úlfarsdal, og sér þó ekki
til norðurmarka þess. Þetta verður óskiljanlegt, nema Sæmundur hugsi sér, að hraun
hafi líka runnið norður með Skaftárjökli í átt til Norðurlands, en þess getur hann
hvergi í frásögn sinni. Það er auðvitað geipan ein, að á lieiðunum norðan Síðu hafi
flest fjöll færzt í kaf, svo að aðeins „de allerhdieste Fieldes Toppe maae staae til-
bage.“21 Þetta verður Jtó ekki fært skilyrðislaust á ósannindareikning Sæmundar. Hon-
um gátu auðveldlega borizt fréttir úr heimahögum sínum, sem hnigu í þá átt, frá ein-
hverjum, sem miklaði allt fyrir sér í hræðslunni eins og Sveinn Pálsson kveður að orði.
Ekki benda þessi og ýmis önnur ummæli Sæmundar til þess, að hann hafi verið kunn-
ugur á heiðum upp af Síðu. Ef þær hefðu lagzt undir samfellt hraun, „hefði það auð-
veldlega fengið framrás um smádali þá, er skerast frá N til S í gegnum fjöll þessi“.2-
Þegar litið er á kort Sæmundar í heild, dylst ekki, að hann hefur verið harla ó-
fróður um landshætti, þegar heimahögum og strandlengjunni sunnan jökla sleppir,
þar sem leið hans hefur sennilega legið í og úr skóla haust og vor. Fátt eða ekkert
bendir til þess, að hann hafi nokkru sinni lagt leið sína um Fj allabaksveg, sem um
þær mundir og lengi síðan virðist hafa verið alfaraleið úr Skaftártungum til Rangár-
valla, enda torfærulaus að mestu. Þetta má meðal annars ráða af sýslukorti Knoffs
og öðrum kortum, sem runnin eru frá mælingum hans. Sæmundur nafngreinir raunar
nokkur helztu fjöll og kennileiti á leiðinni, einkum austanverðri. Þá fræðslu hefur ugg-
laust verið vandalaust að afla sér í Skaftártungu og Álftaveri, þar sem um afréttar-
lönd þessara sveita er að ræða. I lesmálstextanum segir hann, að norðan Mýrdals- og
Eyjafjallajökuls sé „ei annad en graslaus Sandr og eýdi merkur“.23 Þetta er hin mesta